USTALANIE WARTOŚCI GODZIWEJ NIERUCHOMOŚCI INWESTYCYJNYCH METODĄ DOCHODOWĄ NA PRZYKŁADZIE SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH GRUPY KAPITAŁOWEJ GTC

Transkrypt

1 Stanisław Hońko Uniwersytet Szczeciński, Instytut Rachunkowości USTALANIE WARTOŚCI GODZIWEJ NIERUCHOMOŚCI INWESTYCYJNYCH METODĄ DOCHODOWĄ NA PRZYKŁADZIE SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH GRUPY KAPITAŁOWEJ GTC Wprowadzenie Wartość godziwa jako koncepcja wyceny odnosząca się do hipotetycznej wymiany jest obecna w regulacjach rachunkowości od ponad trzydziestu lat. W polskim prawie bilansowym jest stosowana od 2002 roku. Mimo to wartość godziwa i jej aplikacja w sprawozdawczości finansowej wciąż budzą liczne kontrowersje, które są szczególnie nagłaśniane w związku z falami kryzysów finansowych. Przeciwnicy wartości godziwej twierdzą bowiem, że wycena w wartości godziwej zamiast klarować obraz rzeczywistości, potwierdza jedynie bezcelowość wyceny w warunkach niestabilności rynków. Z drugiej jednak strony, przeciwnicy wartości godziwej nie są szczególnie aktywni w warunkach poprawy koniunktury, gdy wartość aktywów wzrasta 1. Stosowanie wartości godziwej wynika z dążenia do zwiększenia użyteczności sprawozdań finansowych. Ich użytkownicy powinni mieć możliwość kompleksowej oceny jednostki sprawozdawczej. Informacje te powinny być zrozumiałe, co można uzyskać dzięki ich prezentacji w sposób jasny i zwięzły 2. Właściwe zinterpretowanie informacji sprawozdawczych wymaga ich spójności, definiowanej jako stosowanie tych samych metod w odniesieniu do tych samych pozycji 3. Tak rozumiana spójność stwarza podstawy porównywalności informacji, która nie oznacza jednolitości, ale należy ją raczej interpretować jako cechę umożliwiającą zrozumienie różnic i podobieństw między pozycjami wykazywanymi w sprawozdaniach finansowych 4. W kontekście wymienionych cech jakościowych rodzą się następujące pytania: L. Moyer: How Fair Is Fair-Value Accounting? Forbes z 25 czerwca 2008 r., Założenia koncepcyjne sprawozdawczości finansowej. Międzynardowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, International Financial Reporting Standards Foundation, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Londyn, Warszawa 2011, część A, par. CJ30. Ibid., CJ22. Ibid., CJ21.

2 82 Stanisław Hońko Czy użytkownicy sprawozdań finansowych są dostatecznie poinformowani o technikach ustalania wartości godziwej? Czy w sprawozdaniach finansowych we właściwy sposób przedstawia się techniki ustalania wartości godziwej? Czy założenia przyjęte w procesie estymacji wartości godziwej są weryfikowane w kolejnych okresach? Czy wartość godziwa ustalana metodą dochodową odzwierciedla warunki rynkowe, czy raczej sytuację podmiotu dokonującego wyceny? Wartość godziwa jest metodą eklektyczną, zorientowaną zarówno na wycenę bieżącą, jak również prospektywną 5. Mimo że wartość tę ustala się z zastosowaniem różnych metod i technik wyceny, nosi ona wspólną nazwę wartość godziwa, co w opinii autora może wprowadzać w błąd tych użytkowników sprawozdań finansowych, który nie są specjalistami z dziedziny rachunkowości. Wartość godziwa różnych aktywów jest ustalana różnymi metodami, czego przykładem mogą być zasady ustalania wartości aktywów finansowych i niefinansowych. Nie bez znaczenia pozostaje cel wyceny, od którego może zależeć poziom wartości godziwej. A zatem wartość godziwa jest wypadkową wielu zmiennych, o czym należy w odpowiedni sposób poinformować odbiorców sprawozdań finansowych. Szczególnym przykładem jest procedura ustalania wartości godziwej aktywów niefinansowych na podstawie prognoz finansowych, określana jako podejście dochodowe. Celem opracowania jest zaprezentowanie zasad ustalania wartości godziwej metodą dochodową na przykładzie sprawozdań finansowych jednej ze spółek notowanych na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Właściwa analiza została poprzedzona wprowadzeniem, obejmującym przedstawienie wymagań stosowanych przy metodzie dochodowej w MSSF 13 Wartość godziwa i jej ustalanie. W badaniach posłużono się metodą monograficzną, polegającą na celowym doborze analizowanej jednostki w celu potwierdzenia założonych prawidłowości. Przedmiotem analizy były sprawozdania finansowe Grupy GTC za lata Za wyborem tego podmiotu przemawia szerokie wykorzystanie metody dochodowej przy estymacji wartości godziwej nieruchomości inwestycyjnych, stanowiących główny składnik aktywów tej Grupy. 1. Dane wejściowe stanowiące podstawę ustalania wartości godziwej według MSSF 13 Wartość godziwa od początku nie była pojęciem jednoznacznym. W proces szacowania wartości godziwej wpisane jest wykorzystanie wielu danych 5 P. Mućko: Koncepcja zmian w sprawozdawczości finansowej spółek publicznych. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008, s. 221.

3 Ustalanie wartości godziwej nieruchomości inwestycyjnych 83 wejściowych, w różnym stopniu odnoszących się do aktywnego rynku. Najnowsze podejście do opisywanej koncepcji wyceny zostało zaprezentowane w wydanym w maju 2011 roku MSSF 13 Pomiar wartości godziwej. Preferowana jest wartość godziwa ustalana w drodze bezpośredniej obserwacji. Jeżeli taka obserwacja nie jest możliwa, stosuje się techniki wyceny, które można określić jako metody estymacji wartości godziwej w warunkach braku aktywnego rynku 6. Wartość godziwa jest ustalana na głównym lub najbardziej korzystnym rynku. O ile zatem cena uzyskana z potencjalnej transakcji jest zobiektywizowana, a więc oddzielona od podmiotu przeprowadzającego wycenę, o tyle główny lub najbardziej korzystny rynek powinien być postrzegany z perspektywy jednostki. A zatem czy można mówić o jednej wartości godziwej? Za przeczącą odpowiedzią na to pytanie przemawia hierarchia wartości godziwej, zależna od przyjętych danych wejściowych. Priorytetowe znaczenie przypisuje się danym wejściowym z poziomu 1, natomiast dane wejściowe z poziomu 3 są uznawane za najmniej wiarygodne 7. Wybraną technikę należy stosować konsekwentnie w odniesieniu do danej grupy wycenianych pozycji, przy maksymalizacji danych wynikających z bezpośredniej obserwacji, przy minimalizacji wykorzystania danych nieobserwowalnych 8. Cechą podejścia dochodowego jest zastosowanie rachunku dyskontowego do ustalenia kwot przyszłych przychodów i kosztów lub przepływów pieniężnych generowanych przez pojedynczy składnik aktywów lub przez grupę aktywów. Konsekwencją wejścia w życie MSSF 13 będzie ujawnienie metod i założeń przyjętych przy szacowaniu wartości godziwej. Takie rozwiązanie jest korzystne dla użytkowników sprawozdań finansowych, gdyż są oni w stanie odtworzyć procedurę ustalania wartości godziwej krok po kroku. Dzięki ujawnieniu hierarchii danych wejściowych dysponują oni również informacją, w jakim stopniu kwoty ujęte w aktywach i zobowiązaniach są powiązane z aktywnym rynkiem. Z drugiej strony, MSSF 13 nakłada na jednostki dodatkowe obowiązki informacyjne, które zwiększą objętość sprawozdań. Jest to szczególnie uzasadnione wówczas, gdy wartość godziwa aktywów niefinansowych jest ustalana metodą dochodową, w której za podstawę przyjmuje się przyszłe przepływy pieniężne. W tym kontekście pojawia się pytanie, czy założenia przyjęte w danym okresie są weryfikowane w sprawozdaniach finansowych za kolejne lata obrotowe, czy informacje te są od siebie oderwane? Próbę odpowiedzi na to pytanie zawiera ostatnia część opracowania, w której poddano analizie sprawozdania finansowe spółki GTC S.A. za lata , sporządzane według MSR/MSSF D. Wyczółkowska: Wartość godziwa omówienie MSSF 13. Rachunkowość 2012, nr 1, dodatek specjalny, s. 81. Ibid., s. 88. MSSF i polskie zasady rachunkowości dla praktyków. Biuletyn MSSF 2011, nr 6,

4 84 Stanisław Hońko 2. Proces szacowania wartości godziwej metodą dochodową i zakres ujawnień w sprawozdaniach finansowych Grupy GTC w latach Przedmiotem działalności Grupy Globe Trade Center jest budowa oraz wynajem powierzchni biurowych i handlowych oraz budowa i sprzedaż lokali mieszkalnych. Na uwagę zasługuje kwalifikacja powierzchni biurowych i handlowych przeznaczonych do wynajęcia. Zgodnie z zasadami (polityką) rachunkowości powierzchnie te są kwalifikowane do nieruchomości inwestycyjnych. Nieruchomości te są wyceniane w wartości godziwej, szacowanej na podstawie zdyskontowanych przepływów pieniężnych z prognozowanych czynszów. Kwalifikacja nieruchomości do powierzchni biurowych jest zastanawiająca w związku z faktem, że budowa i wynajem powierzchni stanowi główną działalność operacyjną jednostki. W świetle MSR 40 taka kwalifikacja jest możliwa, gdyż z definicji nieruchomości inwestycyjnych wynika, że są to aktywa traktowane jako źródło przychodów z czynszów lub utrzymywane ze względu na przyrost ich wartości 9. Z tej samej definicji wynika jednak, że nieruchomości te nie mogą być wykorzystywane przy świadczeniu usług przez jednostkę, co może być źródłem wątpliwości dotyczących prawidłowej kwalifikacji tych aktywów przez Grupę GTC. Można jednak przyjąć, że źródłem korzyści są nieruchomości, a nie świadczona w nich działalność usługowa. Jednak ta działalność stanowi podstawową działalność operacyjną jednostki i trudno uznać ją za działalność inwestycyjną. Z informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych grupy GTC nie wynika, że jednostka miała jakiekolwiek wątpliwości związane z klasyfikacją wynajmowanych nieruchomości. Od 2003 roku konsekwentnie klasyfikuje te aktywa jako nieruchomości inwestycyjne i wycenia je w wartości godziwej ustalanej na podstawie przyszłych przepływów pieniężnych. Przyjęte rozwiązania są udokumentowane w polityce rachunkowości jednostki, której fragmenty zostały przedstawione w tabeli 1. Na uwagę zasługuje stwierdzenie zawarte w sprawozdaniach za lata , że wyceny niezależnych rzeczoznawców są uaktualniane przez szacunki zarządu, co można było interpretować jako podważenie wiarygodności wycen profesjonalistów. Zmiana z 2006 roku, dotycząca sposobu ujmowania korekt wartości nieruchomości, była związana z modyfikacją MSR 40, co nie wynika jednak wprost ze sprawozdania finansowego jednostki. W 2008 roku uzupełniono katalog stosowanych metod szacowania wartości godziwej o metodę dochodową albo metodę stopy zysku. 9 MSR 40, par. 5.

5 Ustalanie wartości godziwej nieruchomości inwestycyjnych 85 Zasady (polityka) rachunkowości w zakresie kwalifikacji i wyceny nieruchomości przeznaczonych do wynajęcia Tabela 1 Lata Opis przyjętych zasad kwalifikacji i wyceny 2003, 2004, 2005 Inwestycjami w nieruchomości są nieruchomości posiadane w celu uzyskiwania przychodów z wynajmu bądź ze wzrostu ich wartości, lub obu z nich. Inwestycje w nieruchomości są prezentowane zgodnie z modelem wartości godziwej. Wartości godziwe zostały określone na podstawie niezależnych wycen rzeczoznawców dokonanych w oparciu o metodę zdyskontowanych przewidywanych przepływów pieniężnych z inwestycji w nieruchomości, uaktualnionych przez szacunki Zarządu. 2006, 2007 Jak wyżej. Dodano informację: Każda zmiana wartości godziwej jest prezentowana w rachunku zysków i strat. Usunięto informację o uaktualnianiu wartości przez Zarząd Nieruchomości inwestycyjne określane są w wartości godziwej zgodnie z modelem wartości godziwej, która odzwierciedla warunki rynkowe na dzień bilansowy. Zyski lub straty powstałe w wyniku zmiany wartości godziwej nieruchomości inwestycyjnych są ujmowane w rachunku zysków i strat w roku, w którym powstały. Ukończone nieruchomości inwestycyjne zostały wycenione przez niezależnych rzeczoznawców w oparciu o dane rynkowe na dzień 31 grudnia 2008 roku. Ukończone nieruchomości inwestycyjne są wyceniane w oparciu o metodę DCF zdyskontowanych przepływów pieniężnych albo jeżeli bardziej odpowiednie przy użyciu metody dochodowej lub metody stopy zysku Jak wyżej. Źródło: Skonsolidowane sprawozdania finansowe Grupy GTC za lata Nieruchomości inwestycyjne są najważniejszą pozycją aktywów w analizowanych sprawozdaniach, a korekty wartości wpływają znacząco na wynik finansowy (tabela 2). Tabela 2 Informacje o nieruchomościach inwestycyjnych w Grupie GTC w latach Rok Waluta Wartość inwestycji w nieruchomości Suma bilansowa Udział w sumie bilansowej Korekty wartości Wynik finansowy netto Udział w wyniku finansowym 2003 USD , ,00 71,81% 6616, ,00 26,83% 2004 USD , ,00 52,31% , ,00 51,05% 2005 PLN , ,00 64,52% , ,00 105,11% 2006 PLN , ,00 44,74% , ,00 101,07% 2007 PLN , ,00 46,26% , ,00 111,71% 2008 PLN , ,00 71,44% , ,00 125,44% 2009 PLN , ,00 75,19% , ,00 116,32% 2010 PLN , ,00 77,61% , ,00 150,67% 2011 PLN , ,00 73,77% , ,00 69,66% Źródło: Ibid.

6 86 Stanisław Hońko Na szczególną uwagę zasługują sprawozdania finansowe za lata 2008 i 2009, w których odbicie znajdują skutki kryzysu finansowego z 2008 roku. W raporcie za 2008 rok w nocie 15 zamieszczono informację, że wartość godziwa nieruchomości w budowie w porównaniu z kosztami ich wytworzenia jest wyższa o tys. PLN. Taka korekta, przy wyniku finansowym grupy na poziomie tys. PLN, pozwoliła na zniwelowanie spadku wartości godziwej pozostałych nieruchomości inwestycyjnych. Była ona możliwa dzięki wcześniejszemu niż wymagane w MSR 40 zastosowaniu wyceny nieruchomości inwestycyjnych w budowie w wartości godziwej. Spółka co prawda argumentuje wybór takiego rozwiązania zwiększeniem przejrzystości, jednak sposób prezentacji tej korekty w sprawozdaniu finansowym w 2009 roku może budzić pewne wątpliwości. W nocie 14 Zysk z aktualizacji wyceny aktywów kwota tys. PLN jest uwidoczniona jako Utrata wartości nieruchomości inwestycyjnych, które zostały zaprezentowane w cenie nabycia. Taki sposób prezentacji jest trudny do zrozumienia, biorąc pod uwagę fakt, że utrata wartości jest przedstawiona jako zwiększenie zysku z aktualizacji aktywów. Do interesujących wniosków prowadzi również porównanie rachunków zysków i strat za lata 2008 i W okresie, gdy wartość godziwa nieruchomości inwestycyjnych rosła, korekty ich wartości były prezentowane w odrębnej pozycji Zysk z aktualizacji wartości nieruchomości inwestycyjnych. W 2009 roku zaprzestano wyodrębniania w rachunku zysków i strat korekt wartości nieruchomości inwestycyjnych, wprowadzając pozycję Zysk z aktualizacji wartości aktywów/strata z tytułu utraty wartości aktywów. W sprawozdaniu finansowym za 2011 rok nazwę tej pozycji sprawozdania z całkowitych dochodów zmieniono na Zysk/(strata) z aktualizacji wartości aktywów/utrata wartości nieruchomości inwestycyjnych. Jak już napisano, spółka szacuje wartość godziwą nieruchomości inwestycyjnych na podstawie przyszłych przepływów pieniężnych. W sprawozdaniu z przepływów pieniężnych nie można jednak doszukać się informacji o wpływach z najmu. We wszystkich latach sporządzano rachunek przepływów pieniężnych metodą pośrednią. Wpływy z najmu są prezentowane w przepływach z działalności operacyjnej, natomiast wpływy ze sprzedaży nieruchomości są ujęte w przepływach z działalności inwestycyjnej. MSR 40 nakazuje ujawnianie metod i istotnych założeń przyjętych przy ustalaniu wartości godziwej. Zestawienie tych założeń, zamieszczanych w sprawozdaniach finansowych od 2007 roku, zawiera tabela 4.

7 Ustalanie wartości godziwej nieruchomości inwestycyjnych 87 Tabela 4 Założenia przyjęte przy szacowaniu wartości godziwej ukończonych nieruchomości inwestycyjnych Ukończone nieruchomości inwestycyjne LATA Inne Inne Inne + inne + inne Średnia stawka czynszu/m 2 (EUR) ,7 15,9 stopa zysku (%) 5,7 6,8 6,9 7,7 7,5 8,2 7,8 8,1 powierzchnia nie wynajęta (%) ERV/m 2 (EUR) ,1 16,2 Zmiana 25pb w stopie zysku (tys. PLN) Zmiana 5% w szacunkowych przychodach z najmu (tys. PLN) Źródło: Ibid. Należy podkreślić, że Grupa nie ograniczyła się do części narracyjnej, ale przedstawiła również założenia liczbowe wraz z analizą wrażliwości. Zamieszczone założenia ułatwiają użytkownikom sprawozdań finansowych ocenę kwot ujętych w sprawozdaniu finansowym, uświadamiając również znaczenie zastosowanych metod, co należy ocenić pozytywnie. Ujawnione przez Grupę założenia mogą być podstawą stwierdzenia, że wartość aktywów oraz kwota wyniku finansowego są silnie uzależnione od przyjętych założeń. Podczas gdy średnie stawki czynszu zmniejszają się, wrażliwość na zmiany założonej stopy zysku (kapitalizacji) ulega zwiększeniu. W sprawozdaniach finansowych Grupy brakuje informacji, czy założenia przyjęte przy szacowaniu wartości godziwej w poprzednich latach sprawdzają się oraz w jakim stopniu ich zmiana przyczyniła się do zmiany kwot zaprezentowanych w sprawozdaniach finansowych w poprzednich okresach. Warto dodać, że Grupa nie skorzystała z możliwości wcześniejszego zastosowania MSSF 13. Podsumowując przegląd sprawozdań Grupy GTC, należy pozytywnie ocenić ujawnienie założeń zastosowanych przy nieruchomościach inwestycyjnych. Jednak użytkownicy tych sprawozdań nie są w stanie stwierdzić, czy przyjęte przez Grupę założenia potwierdziły się w kolejnych latach. Nie ma również możliwości oceny przepływów pieniężnych z wynajmu nieruchomości. Można odnieść wrażenie, że Grupa chętnie sięga po rozwiązania umożliwiające wycenę nieruchomości inwestycyjnych stosowną do potrzeb i aktualnej sytuacji rynkowej.

8 88 Stanisław Hońko Podsumowanie Wartość godziwa nie jest parametrem wyceny, ale raczej zbiorem parametrów czy koncepcją wyceny. Jej wprowadzenie do sprawozdawczości finansowej i stopniowe wypieranie wartości historycznej jest niewątpliwie zmianą o charakterze rewolucyjnym, od której nie ma odwrotu. A zatem za czy przeciw wartości godziwej? Zdecydowanie za wartością godziwą jako koncepcją, ponieważ jej zastosowanie z założenia zwiększa użyteczność sprawozdań finansowych. Rzeczywista poprawa użyteczności wymaga szczegółowego ujawnienia procedury ustalania wartości godziwej i informacji, czy i w jakim stopniu przyjęte założenia potwierdziły się w kolejnych okresach. Ten postulat jest szczególnie istotny w jednostkach, w których główne aktywa są wyceniane w wartości godziwej z zastosowaniem metody dochodowej, jak Grupa GTC. Ujawnienie założeń o przeciętnych czynszach i przyjętych stopach dyskontowych jest pierwszym krokiem do uświadomienia użytkownikom sprawozdań finansowych, że wartość godziwa nie zawsze jest ustalana na podstawie danych wejściowych z aktywnego rynku. Wartość godziwa ustalana metodą dochodową jest bliższa wartości użytkowej niż wartości rynkowej, a zatem jest w dużym stopniu uzależniona od subiektywnej oceny kierownictwa. Dlatego autor jest przeciwny odnoszeniu korekt wartości aktywów niefinansowych ustalanych metodą dochodową na wynik finansowy przeznaczony do podziału. W ocenie autora powinny być one raczej wykazywane jako inne dochody całkowite. Literatura Wydawnictwa zwarte Mućko P.: Koncepcja zmian w sprawozdawczości finansowej spółek publicznych. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Wydawnictwa ciągłe Moyer L.: How Fair Is Fair-Value Accounting? Forbes z 25 czerwca 2008 r., MSSF i polskie zasady rachunkowości dla praktyków. Biuletyn MSSF 2011, nr 6, Wyczółkowska D.: Wartość godziwa omówienie MSSF 13. Rachunkowość 2012, nr 1, dodatek specjalny.

9 Ustalanie wartości godziwej nieruchomości inwestycyjnych 89 Akty prawne Założenia koncepcyjne sprawozdawczości finansowej. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, International Financial Reporting Standards Foundation, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Londyn, Warszawa Międzynarodowy Standard Rachunkowości nr 40 Nieruchomości inwestycyjne. ESTIMATING THE FAIR VALUE OF INVESTMENT PROPERTY BASED ON THE EXPECTED FUTURE INCOME ON THE EXAMPLE OF FINANCIAL STATEMENT OF GLOBE TRADE CENTRE S.A. CAPITAL GROUP Summary The aim of the article is presentation of the fair value of investment property based on discounted cash flow. The article contains the requirements of IFRS 13 Fair value measurement for valuation of non financial assets and the solutions used in the financial statements of the Group of GTC SA in the years