Zeszyty Naukowe KULTURA POLITYKA. n r 1 2. e n e r g e t y k a. Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera

Transkrypt

1 nr nr ENERGETYKA K U L T U R A

2 KULTURA POLITYKA

3 Zeszyty Naukowe KULTURA POLITYKA n r 1 2 e n e r g e t y k a Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera Kraków 2014

4 REDAKTOR TOMU mgr Konrad Szpak REDAKTOR NACZELNA dr Clarinda Calma SEKRETARZE REDAKCJI mgr Michał Futyra mgr Konrad Szpak mgr Aleksandra Turczyn REDAKCJA dr Anna Bugajska, dr Clarinda Calma, dr Aleksander Dańda, mgr Michał Futyra, dr Wojciech Michnik, dr Jolanta Rzegocka, dr Błażej Sajduk, mgr Konrad Szpak KOREKTA POLSKOJĘZYCZNA dr Paweł Koza KOREKTA ANGLOJĘZYCZNA mgr Barbara Kos mgr Joanna Słowińska OPRACOWANIE GRAFICZNE Michał Bator Copyright by Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie i autorzy Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wyższej Szkoły Europejskiej w Krakowie i autorów. ISSN WYDAWCA Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera ul. Westerplatte 11, Kraków tel.: (012) , fax: (012) wse@wse.krakow.pl REDAKCJA redakcja@wse.krakow.pl strona internetowa: DRUK Drukarnia METAL DEKLARACJA O WERSJI PIERWOTNEJ Główną wersją Kultury i Polityki jest wersja papierowa.

5 SPIS TREŚCI 9 Od redakcji POLSKA 13 Konrad Szpak The unfinished restructuring of the coal industry in Poland 30 Marcin Sobiczewski, Katarzyna Skołucka Modele opodatkowania węgloworodów na świecie. Założenia ustawy o specjalnym podatku węglowodorowym oraz innych zmian prawno-podatkowych dotyczących eksploatacji węglowodorów w Polsce 46 Paweł Musiałek Między geoekonomią i geopolityką. Propozycja strategii wobec Rosji w aspekcie dostaw gazu ziemnego do Polski 59 Bartłomiej Sawicki Kampanie informacyjne dotyczące poszukiwań gazu łupkowego w Polsce

6 ŚWIAT 75 Michał Futyra China s energy industry as a determinant of international relations in Asia 90 Bartosz Bieliszczuk Eksport amerykańskiego gazu. Szanse, perspektywy i wpływ na (między)narodową gospodarkę 115 Wojciech Jakóbik Gazpromu zwrot ku Azji. Potencjał współpracy gazowej Chin i Rosji

7 CONTENTS 9 Editorial Note POLAND 13 Konrad Szpak The unfinished restructuring of the coal industry in Poland 30 Marcin Sobiczewski, Katarzyna Skołucka Oil and gas taxation models. The new tax regime for the exploration and extraction of hydrocarbons in Poland 46 Paweł Musiałek Between geo-economics and geopolitics. Polish gas strategy towards Russia 59 Bartłomiej Sawicki Information campaigns regarding the shale gas exploration in Poland

8 WORLD 75 Michał Futyra China s energy industry as a determinant of international relations in Asia 90 Bartosz Bieliszczuk The US export of natural gas. Perspectives and the influence on internation economy 115 Wojciech Jakóbik Gazprom in Asia. The potential of energy cooperation between China and Russia K U L T U R A

9 OD REDAKCJI Tematem przewodnim 12. numeru Kultury i Polityki jest szeroko rozumiana energetyka. Bezpieczeństwo energetyczne jest coraz ważniejszym wymiarem bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Sektor energetyczny determinuje zarówno relacje międzypaństwowe (np. Rosja-Ukraina), jak i wewnątrzkrajowe (decydenci, różne dziedziny przemysłu, społeczności lokalne). Pokazuje on również skuteczność najważniejszych grup interesu (lobbing), czy też jest przyczynkiem do modernizacji gospodarki (nowe technologie, efektywność energetyczna). Surowce energetyczne są źródłem bogactwa i wpływów (np. Rosja, Arabia Saudyjska), mogą być impulsem rozwojowym (rewolucja łupkowa w USA), ale mogą także powodować takie problemy jak choroba holenderska, prowadzić do rabunkowej eksploatacji (Afryka), czy nawet katastrof ekologicznych (Zatoka Meksykańska). Oddajemy w Państwa ręce zeszyty naukowe poświęcone właśnie energetyce. Dbając o odpowiednie zróżnicowanie tematyczne opublikowanych artykułów, aktualny numer podzielono na dwie części: dotyczącą polskiej i światowej energetyki. Konrad Szpak w artykule The unfinished restructuring of the coal industry in Poland analizuje restrukturyzację sektora węgla kamiennego w Polsce, która nadal wymaga kontynuacji. W celu przywrócenia konkurencyjności polskiego czarnego złota trzeba podjąć wiele trudnych decyzji, co wymaga jednak zdecydowanych działań rządu oraz akceptacji społecznej. W tekście Marcina Sobiczewskiego i Katarzyny Skołuckiej poruszono temat modeli opodatkowania węglowodorów na świecie, co pozwala zrozumieć założenia ustawy o specjalnym podatku w obszarze poszukiwania gazu niekonwencjonalnego w Polsce. Wydaje się, że proponowane przepisy podatkowe nie będą przeszkodą w eksploatacji gazu z łupków w Polsce. Z kolei Paweł Musiałek w artykule Między 9 P O L I T Y K A

10 OD REDAKCJI 10 geoekonomią i geopolityką... zastanawia się nad możliwymi strategiami wobec Rosji w kontekście dostaw gazu ziemnego do Polski. Jest to pomocne przy dyskusji nad obecnym stanem bezpieczeństwa energetycznego w kontekście dywersyfikacji dostaw tego surowca. Część dotyczącą polskiej energetyki zamyka Bartłomiej Sawicki, który przedstawia kampanie informacyjne dotyczące poszukiwań gazu z łupków w Polsce. Społeczne przyzwolenie jest istotne ze względu na złożoność procesu poszukiwania i eksploatacji węglowodorów ze złóż niekonwencjonalnych. W artykule China s energy industry as a determinant of international relations in Asia Michał Futyra analizuje wpływ chińskiej energetyki na stosunki międzynarodowej w regionie Azji Południowo-Wschodniej. Jest to aktualne zagadnienie m.in. ze względu na wysoki wzrost gospodarczy ChRL i towarzyszący temu wzrost konsumpcji energii. Bartosz Bieliszczuk sprawdza natomiast czy zakładany eksport amerykańskiego gazu ziemnego będzie mieć wpływ na (między)narodową gospodarkę. Wydaje się, że pierwszych dostaw LNG ze Stanów Zjednoczonych można się spodziewać w przeciągu kilku najbliższych lat. Numer zamyka tekst Wojciecha Jakóbika, który porusza temat współpracy gazowej pomiędzy Chińską Republiką Ludową a Rosją. Rynek azjatycki charakteryzuje istotny potencjał wzrostu i, co ważne, nie dotyczą go regulacje Unii Europejskiej. Życzymy udanej lektury! Konrad Szpak K U L T U R A

11 P O L I T Y K A POLSKA

12 THE UNFINISHED RESTRUCTURING OF THE COAL INDUSTRY IN POLAND Konrad Szpak *1 THE UNFINISHED RESTRUCTURING OF THE COAL INDUSTRY IN POLAND Thesis Poland s energy security depends on coal and this will not change in the nearest future (at least until 2030). However, because of technological development, growing popularity of other energy carriers and international factors (incl. prices, EU s climate and energy policy), coal s significance will diminish. This makes it even more pertinent to reform the uncompetitive coal industry in Poland whose situation is exacerbating. Especially that, despite many attempts made after 1989, the coal industry in Poland has never been fully restructured. Keywords energy, Poland, coal, restructuring * 13 Coal and Poland s energy security Coal and lignite constitute the cornerstone of Poland s energy security 1. 2 They provide 56% of the total primary energy supply (PAIiZ 2012: 1). Coal s significance is even better exemplified by its participation in electricity production (secondary energy), which is ca. 89% * Konrad Szpak energy research professional, academic teacher and project manager. Relevant experience gained working with Tischner European University Research Centre. Research interests: energy security and policy, energy transition, megaprojects, foreign policy, good governance and Norway. 1 The article does not define the term energy security. As it has been explained when defining energy security one must notice that there exists no universal definition and that it should be considered in terms of other security aspects, Młynarski T. (2011), Bezpieczeństwo energetyczne w pierwszej dekadzie XXI wieku. Mozaika interesów i geostrategii, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, p. 29. For instance Ustawa Prawo energetyczne (Dz.U poz. 1059) defines the terms as a state of the economy that enables to meet the current and perspective demand for fuel and energy in a technically and economically justifiable way that ensures environmental protection. P O L I T Y K A

13 KONRAD SZPAK (89.03% in 2013 and 90.44% in 2012, Raport Krajowy Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki 2014, URE 2014, p. 12); however, it has been showing a slightly decreasing tendency. Poland has billion tons of proven coal reserves in 146 deposits, including billion tons in 51 functional mines (39.67%) and billion tons of lignite in 90 deposits, including billion tons in 12 mines (7.04%), (GUS 2014: 39). Currently coal production is at ca billion tons (Ministry of Economy 2015: 6). However, it should be pointed that the production of coal in Poland significantly dropped after 1989 and it is still showing a slightly decreasing tendency, while the production of lignite remains stable (Fig. 1). Figure 1. Coal and lignite production in Poland ( , million tons) 14 Source: own illustration, data acquired from Central Statistical Office of Poland (GUS, 2014) and Ministry of Economy ( ). It needs to be said that in 2008 for the first time Poland has become a net importer of coal. The export fell from m tons in 2005 to 7.77 million tons in 2014, whereas import increased from 3,371 m to 10.6 m tons (2013 data). It is worth noticing that just the coal mining industry employs ca. 100 thousand people ( employees 23 as at , Ministry 2 Out of which 76.49% work underground. In comparison to employment decreased by people from (ca. 5.64%). K U L T U R A

14 THE UNFINISHED RESTRUCTURING OF THE COAL INDUSTRY IN POLAND of Economy 2015: 12) and is quite a significant tax payer. In 2014 coal companies paid billion PLN (7.125 billion PLN in 2013) in the form of various public payments and fees (Ministry of Economy 2015: 19). However, coal is considered a high emission fuel, which is important in terms of the EU climate and energy policy and carbon dioxide emission in Poland is still relatively high (Fig. 2). Figure 2. Carbon dioxide emissions in Poland and the European Union 15 Source: own illustration, data acquired from World Bank ( and Central Statistical Office of Poland (GUS, 2014: total CO 2 emissions in Poland from 2010 to 2012). In 2012 the total CO 2 emission in Poland was m tons (GUS 2015: 48). This means the per capita total is almost 8.31 tons, which is ca % higher that the EU average (7.35 t). However, it should be noted that historical data show that only between 1975 and 1989 per capita CO 2 emission in Poland was significantly higher than in EU countries (by 20 38%). Despite the fact that the Polish coal industry is formally only a small part of the economy (coal mining and production was only 1.9% of Poland s GDP in 2013, GUS 2014), it should still be considered a strategic sector to Poland s energy security. However, it has been struggling with problems which have not been solved for years and threatened its competitiveness. P O L I T Y K A

15 KONRAD SZPAK Problems and challenges of the Polish coal industry 16 The difficult situation of the Polish coal sector is exacerbated by exogenous (outside, international) and endogenous (inside, national) factors. The most important exogenous determinants include: EU climate and energy policy and the European Union Emissions Trading System (EU ETS) 3, 4 power coal prices on international markets 4. 5 The condition of the Polish coal industry is directly determined by the EU climate and energy policy, which after the decisions made by the European Council between 23 and 24 October became even more strict. The EU s main 2030 targets aim to: reduce greenhouse gas emissions by 40% 67 in comparison to 1990, increase to 27% the share of renewable energy in EU energy consumption (EU-level target) 78 and decrease energy consumption by 27% compared to projections of future energy consumption based on the current criteria (European Council: 2014). Additionally, the EU ETS will be reformed to decrease the surplus of permissions on the market and stabilize the prices on a desired level and the annual factor to reduce the cap on the maximum permitted emissions will be changed from 1.74% to 2.2% from 2021 onwards (European Council: 2014). It can be said that the EU climate and energy policy is oriented towards low-carbon sources (e.g. renewables, nuclear) and energy efficiency, which has a detrimental impact on the development of the coal industry. Furthermore, the costs of transformation to a low-carbon EU economy will put a disproportion- 3 See also: The EU Emissions Trading System (EU ETS), information document prepared by the Directorate-General for Climate Action (DG CLIMA), index_en.htm ( ). 4 Because of economic and technical reasons lignite is not transported long distance power plants fuelled by it are usually opened in close proximity to the mine. In case of bituminous coal there is no single price level important international markets include RB (Richards Bay Coal Terminal, South Africa, one of the biggest export terminals in the world its capacity is 91 mt of coal annually; ARA (the benchmark price reference for coal imported into northwest Europe: Amsterdam/Rotterdam/Antwerp; calculated as an average, or markets related to Australia, Columbia, Russia and the Asia-Pacific). 5 The conclusions on the 2030 EU climate and energy policy are available on the Council s website: ( ). 6 It should be pointed that the energy sector is subject to the Emissions Trading System which means its target is even higher 43%; whereas other industries, e.g. construction, transport, agriculture (so-called non-ets) should limit their emissions by 30%. 7 It should be noted that, e.g. in road transport the possibility to use renewable energy sources is limited, which means the energy sector s target will need to increase. K U L T U R A

16 THE UNFINISHED RESTRUCTURING OF THE COAL INDUSTRY IN POLAND ate burden on the coal industry, intensified by the EU ETS (incl. the necessity to buy CO 2 emission permits). What is more, the European Council conclusions from March 2015 included a controversial regulation, which said that the EU wants to create an energy union based on the future climate policy that includes decarbonization of the economy (European Council 2015: 1). The price of coal on international markets has an adverse impact on the Polish coal industry as well. Currently the prices are relatively low, which makes Polish export less competitive and presents stateowned energy concerns with a dilemma on whether to buy cheaper fuel (which would be problematic because of socio-political reasons). This also makes coal import more profitable for various entities in Poland. Figure 3 presents the energy coal prices in December Figure 3. Coal prices on the international markets and in Poland 17 Source: Own illustration, data acquired from Ministry of Economy (Informacja o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w grudniu oraz w 2014 r., 2015), Warszawa: Ministerstwo Gospodarki 2015) and Index Mundi ( Australia: Newcastle, Free On Board FOB; Colombia: Puerto Boliwar, FOB, 6000 kcal/kg; Europe: ARA, Delivered Ex Ship DES, 6000 kcal/kg; Russia: Baltic ports, FOB, 6000 kcal/kg; South Africa: RB, FOB, 6000 kcal/kg; Poland: net prices (loco mine + excise + accounting adjustments), 2014 average, PLN, exchange rate NBP, December, monthly average, It should be pointed that the European coal market is supplied by producers from, e.g. Columbia, Russia, South Africa and the United P O L I T Y K A

17 KONRAD SZPAK 18 States (Ministry of Economy 2014: 3 4), whereas low prices are also caused by other factors 8. 9 Furthermore, the energy transition in Germany 910 may have a negative impact on the Polish coal sector. In Germany between January and September 2014 electricity production based on coal dropped by 15% in comparison to the same period in (Ministry of Economy 2014: 3). Yet, it seems that the internal factors have a key influence on the situation in the coal industry in Poland. The most significant ones include: lack of a cohesive state energy policy, lack of political will and popular support 1011 for introducing reforms, underinvestment; lack of in depth knowledge on investment needs and their profitability, inefficient capital structure of coal companies (too many subsidiaries), inefficient work regulations for coal miners and their excessive privileges; excessive unionization of coal companies and substantial trade unions privileges; mismanagement of coal companies and inefficiency of coal mines; processes that restrict coal demand (increased energy efficiency, limiting losses in transmitting and distributing energy, development of renewable energy sources, development of a consumer friendly market in Poland and others) The above factors translate into, e.g. high operating costs generated by the sector. In 2014 the costs of producing coal amounted to m PLN and were lower than in 2013 by m PLN (3.8%), at the same time production dropped by 5.8% (Ministry of Economy 2015: 20). Whereas the total costs of coal production, without salaries and employee benefits were higher in 2014 than in 2013 by 117 m PLN (1.1%), including production drop by 5.8% (Ministry of Economy 2015: 21). The breakdown of coal production costs is presented in figure 4. 8 Those may include, e.g. coal reserves in ARA harbors, freight rates drop, stronger USD against EUR and significant changes in ruble exchange price, decreased oil and gas prices, general lack of perspective for energy increase in Europe. See more: Ministry of Economy 2015: The so called Energiewende, see more: 10 Especially considering the trade union s opposition to recovery plans. K U L T U R A

18 THE UNFINISHED RESTRUCTURING OF THE COAL INDUSTRY IN POLAND Figure 4. Coal production costs in Poland in 2014 (million PLN) Coal Production costs in Poland in 2014 (million PLN) Depreciation; 2 293,70 PLN; 10% Other; 693,70 PLN; 3% Taxes and fees; 679,50PLN; 3% Salaries, social insurances; ,80 PLN; 49% Materials and energy; 3 668,90 PLN 17% Services; 3 845,50 PLN; 18% Source: own illustration, data acquired from Ministry of Economy 2015: Importantly, even 49% of the mining cost in the coal sector is constituted by salaries. An analysis of the so called non-standard deviations of average monthly gross pay in comparison to an average pay in a national economy shows that in the coal and mining industry, the deviations exceed 80% (GUS 2014: 179). For instance, in Jastrzębska Spółka Węglowa (JSW SA) which employs 26 thousand people, the average gross monthly pay in 2014 was PLN (including benefits, excluding top management), whereas the average for the enterprise sector was only PLN (Jastrzębska Spółka Węglowa: 2015). In JSW SA, the coal allowance costs m PLN a year, the 14th salary is 255 m PLN, beneficial calculation of annual leave buyback is 24.1 m PLN, allowances for sickness leave and sickness benefit cost 14.3 m PLN, contributions to the Employee Benefit Fund for retirement 6.3 m PLN, allowance for school accessories 4.1 m PLN and tickets guaranteed by the Miner s Charter cost 3.4 m PLN (Jastrzębska Spółka Węglowa: 2015). Another issue is the heavy unionization of mining companies. There are 49 trade unions at JSW SA and 88 employees are exempt from regular work because of their union responsibilities, including 82 who are employed full time (Jastrzębska Spółka Węglowa: 2014). 19 P O L I T Y K A

19 KONRAD SZPAK 20 At Kompania Węglowa SA (KW) there are 218 unions and the level of unionization is at % 1112 (Kompania Węglowa 2014, r.). It should also be noted that the average coal production cost per unit in Poland is high. In 2014 it was PLN/t 12, 13 which means it grew by 6.53 PLN/t (2.2%) in comparison to This was caused by a 5.8% drop in coal production and a decrease in production cost by 3.8% (Ministry of Economy 2015: 21). More importantly, this is much more than the general net 1314 price of coal, which in 2014 was only PLN/t (5.5% lower than in 2013). This explains the permanent unprofitability of the coal sector in Poland further corroborated by its financial results. In 2014 the industry lost billion PLN in coal sales, which is a significant change as the loss in 2013 was billion PLN. The losses in the operating expenses were at billion PLN (0.85 billion PLN profit in 2013), and the net financial result was lower by billion PLN (0.293 billion PLN loss in 2013). It is worth pointing out that while Poland s influence on the international environment is limited, the internal obstacles depend solely on Polish decision makers (political will + popular acceptance). In addition, it seems that overcoming internal difficulties would be sufficient to reform the coal sector and restore its competitiveness. Restructuring of the Polish coal sector After 1989 limited attempts at reforming the Polish coal sector did take place. Their aim was to adjust the functioning of the industry to market economy and increase the competitiveness of the Polish coal mining on international markets (Paszcza 2010: 63). As it was pointed out, the restructuring could be divided into a few stages whose end dates could correspond with the duration of governmental programs, restructuring acts, or with the date of a thorough organizational restructuring of the entire sector (Paszcza 2010: 64). Considering this, the reform history could be divided into the following periods (Paszcza 2010: 65 75): mines empowerment, consolidation of mines, 11 Employees can join more than one trade union. 12 NBP average annual exchange rate in 2014 was USD (3.1551) and EUR (4.1852), which gives USD/t and EUR respectively. 13 Net prices: loco mine+ excise +accounting adjustments. K U L T U R A

20 THE UNFINISHED RESTRUCTURING OF THE COAL INDUSTRY IN POLAND technical restructuring, adaptation to market economy rules, becoming profitable and economically efficient, further restructuring activities The first steps were taken in 1989 when five Coal Exploitation Companies (Przedsiębiorstwa Eksploatacji Węgla) were closed down, and in 1990 when mines were remodeled into individual state companies (Czerwińska 2002: 1). The employment in the sector was excessive and there was no demand for the coal that was mined. Therefore, exporting Polish coal in the early 90s de facto meant subsidizing foreign buyers (Czerwińska 2002: 1). As Paszcza (2010: 67) pointed out leaving the process of restructuring to ostensible market mechanisms without the possibility to freely impact the selling price, meant uncontrolled liquidation of the entire sector. The first governmental mining industry restructuring program was introduced on 15 March An important change whose aim was to consolidate the mines, was the introduction of the Act on ownership changes of selected companies. The bill incorporated 49 mines into 6 coal partnerships that were sole shareholder companies of the State Treasury (Czerwińska 2002: 1). The debt cancellation of the sector between 1994 and 1995 failed as the obligations grew to 6.7 billion PLN at the end of 1994 and to 8.3 billion PLN at the end of 1995 (Paszcza 2010: 69). Between 1996 and 1997 the government focused on technical restructuring, but did not provide stable financial resources to support this endeavor (Paszcza 2010: 70). These attempts did not lead to meaningful changes within the sector that was still recording significant financial net losses -1.8 billion PLN in 1996 and -2.6 billion PLN in 1997 (Paszcza 2010: 71). On 30 June 1998 it was decided to adopt the biggest restructuring program to date in the coal industry. The reform was undertaken because of the industry s permanent unprofitability. The program aimed to limit production capabilities by 36 million tons a year before 2002 and reduce employment by 102 thousand people to thousand in 2002 (Ministry of Economy 2003: 3). The government s postulates shifted, but generally between 1990 and 2000 employment in the coal industry dropped from 415 to 155 thousand employees. At the same time labor productivity increased by 69.3% (Czerwińska 2002: 7). However, the debts were not fully cancelled and so the sector did not adapt to market economy rules (Ministry of Economy 2003: 4) It should be acknowledged that recovery programs were subject to numerous changes and updates, e.g. a program was adopted for and then P O L I T Y K A

21 KONRAD SZPAK 22 Further programs concentrated on introducing organizational changes to achieve profitability. In 2003 coal partnerships were consolidated into Kompania Węglowa (KW), which was the biggest coal company in Europe. In addition, the government conducted a substantial debt cancelling process in 2003 it forfeited 18.1 billio PLN of public liabilities. A successful financial restructuring enabled the industry to increase its net financial result to ca. 1 billion PLN (Paszcza 2010: 74). Other programs worth mentioning include the reduction in force in Kompania Węglowa, which in 2003 employed people (as at 1 February 2003) and in 2014 decreased that number to (as at 31 January 2014). Further decisions concerned the privatization of coal companies, new investments and adherence to environmental regulations. The latest and current plan is called Polish coal industry program for (Program działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach ), last updated in Despite their numbers, the initiatives and decisions frequently ended with very limited success. This is exemplified by the recovery plan drafted for Kompania Węglowa (KW), which employs almost half of the industry s staff and has a production capacity of 31 m tons of coal a year (Kompania Węglowa: 2014). The plan was accepted by the Council of Ministers on 7 January 2015 and cost 2.3 billion PLN It provided for a relocation of up to 6 thousand employees and an introduction of a 6-day working week, which aimed to fully utilize the resources in a situation where the participation of stable costs was at 80%. The document also proposed redundancy payments for 3.1 thousand employees (even up to 24 monthly pays), mining leave for 2.1 thousand employees and other protective measures (Ministry of Economy 2015: 15). Closing down the most unprofitable coal mines was the most controversial issue (only 3 out of 14 KW mines are profitable). It was decided to incorporate 4 of them into Mine Restructuring Companies (Spółki Restrukturyzacji Kopalń) to shut them down and 1 was to be sold to Węglokoks SA (Ministry of Economy 2015: 12). However, as a result of social protests the government withdrew the plan to close down the mines The company itself generates losses to 15 The document is available on the Ministry of Economy s website Bezpieczenstwo+gospodarcze/Gornictwo/Realizacja+Programu+dzialalnosci+gornictwa+we gla+kamiennego+w+polsce ( ). 16 See: Minister of economy s announcement, ( r.). 17 It should be pointed that the government did not discuss the issue with the opposition, which promised to cancel the recovery plan if it won the elections. Additionally, there were no in-depth analyses about the entities that were supposed to be sold. A good example was KW K U L T U R A

22 THE UNFINISHED RESTRUCTURING OF THE COAL INDUSTRY IN POLAND the tune of ca. 200 m PLN a month in its operational activities (Ministry of Economy 2015). In 2014 the government devoted m PLN as a budget subsidy to restructure the coal industry (Ministry of Economy 2015: 26). This sum financed the liquidation of mines ( m PLN), coal allowances ( m PLN) 1819 and employee claims ( m PLN) To a some extend the government also tried to limit the burden related to employment costs. Despite the fact that some recovery steps have been undertaken, the coal industry remains unprofitable and has not become more competitive. Further restructuring decisions are necessary to achieve that goal. Suggested recovery measures for the Polish coal sector The restructuring of the coal sector in Poland should not be based on attempts to artificially belittle its importance to the country s energy supply. Instead its aim should be to improve management, work organization and modernization. The reform should constitute a comprehensive recovery process, which responds to problems on two levels that deal with: 1. political and social issues (strategic) and 2. coal companies management (operational). 23 Recovery at the strategic level The starting point of a discussion on the restructuring of the coal sector should be Poland s energy policy. The existing document (Poland s 2030 energy policy) is to be replaced with a new one with a longer time perspective (Poland s 2050 energy policy 20 ). 21 The report is currently being drafted by the Ministry of Economy. However, there is no Brzeszcze whose supposed economic resources are m, economic reserves in place are m including recoverable reserves at 66.2 m t. The supposed economic resources of methane are bcm, including economic reserves in place mcm. Assuming the annual coal production was 2 m t, the resources would last for 33 years (Kompania Węglowa: 2014). 18 Allowances for free coal for pensioners who worked at closed mines, covered by the Social Insurance Institution (ZUS) including servicing costs. 19 Entitlement to free coal for pensioners from mines, including those put into liquidation before 1 January 2007 and compensatory pension for employees of mines that were shut down. 20 The draft version is available on the Ministry of Economy s webpage pl/node/8134 ( ). P O L I T Y K A

23 KONRAD SZPAK 24 completion deadline 2122 and social consultations 2223 about it lasted only about 15 days and took place during the summer holiday period (14 August 1 September 2014). Meanwhile, a strategic document about the energy sector should be created as a result of a political consensus and involve all main political players and public administration in the process. It should be widely accepted and should not be subject to major changes because of election results. The EU climate and energy policy also requires a deeper analysis and political agreement on possible decisions. Polish politicians often point to its negative impact on the Polish industry, especially the coal sector; whereas others argue that it will not entail major implications. At the same time, there is no debate in Poland on the policy s positive sides. As it was rightly pointed out the introduction of the energy and climate targets in Poland ( ) may create a positive impulse for the economy and strengthen our country s development potential in the long run (Bukowski, Karaczun 2014: 1). Even coal itself, thanks to investments in the production of liquid and gas synthetic fuels can become an alternative to oil and natural gas imported by Poland (Sienkiewicz 2010: 241). Apart from formulating and pursuing a suitable energy policy, the most important decisions which require political will must: thoroughly review the situation in the sector, including coal companies finances, e.g. costs, tax burdens and investment needs; realize necessary investments and/or close permanently unprofitable coal mines; modernize the sector, including state of the art production methods, more efficient usage of methane (ca. 800 mcm a year is released into the air in the process of coal production 23 ), 24 and the so-called underground coal gasification (experiments in KWK Wieczorek in Katowice owned by KHW were successful 24 ), 25 repeal the Miner s Charter and start regulating the miners labor through the Labor Code or a single act on public employees, 21 Vice minister of economy Tomasz Tomczykiewicz predicted that the dokument would be completed by the end of 2014 ( jeszcze-w-tym-roku,234540_1_0_0.html, ), whereas Włodzimierz Karpiński, the minister of state treasury stated that this would happen at the end of 2017, early ( ). 22 Ministry of Economy explained that those were only preliminary consultations and further talks with interested parties will take place. The summary of the consultations is available on the ministry s webpage: ( ). 23 Ministry of Economy, ( ). 24 See also: Press release on the pilot trial of underground coal gasification in KHW SA KWK Wieczorek, ( ). K U L T U R A

24 THE UNFINISHED RESTRUCTURING OF THE COAL INDUSTRY IN POLAND limit privileges (incl. coal allowance for miners and pensioners, cash allowance for annual leave transportation, allowance for school accessories, allowance for the miner s day, additional annual prize and others), limit trade unions privileges (e.g. exemption from performing regular work duties, approval to have one s own business, right to select employees who cannot be terminated; having access to rooms and appliances that facilitate union activities, low limits of representation) 25, 26 increase popular support for the necessary reforms 26, 27 educate miners about the necessity of changes (high labor costs, relatively low efficiency 27, 28 limited use of imported coal, energy trends in Poland, the EU and around the world, etc.), mitigate social consequences of the reforms. Recovery at the operational level The most important recovery steps at the operational level should be taken both in coal partnerships as well as in individual mines. The key activities of such recovery plans should 28 : 29 review how coal partnerships function and what is their financial situation; limit the number of subsidiaries and members of their management and supervisory boards, limit all the operations not related to production or the main activities of the company, use outsourcing services, simplify the structure of pay (expanded by a few or more than a dozen additional benefits and allowances) to one basic salary with an incentive bonus based on results, extend the working time from 5 to 7 days 29, 30 what will ensure better utilization of resources (equipment, employees), as well as might have a positive impact on rock mass (predictability, gas levels, etc.), The trade union rights are regulated by the Trade Union Act (Dz.U. z 2014 poz. 167.) 26 According to a study Poles about the mining industry conducted by CEM Instytut Badań Rynku i Opinii Publicznej for the European Climate Foundation, 59% of Poles support closing unprofitable mines, see also 27 In 2014 the efficiency in the sector was 706 tons per employee per year (increase by 2 tons in comparison to 2014 and drop by 4 in comparison to 2012). 28 Compare.: Szpak, Konrad (2014), Coal and a pile of dirt [PL, online], Portal jagiellonski24.pl, ( ). 29 This is mostly about extending the real working time at mines to 7 days a week. Currently mines usually operate 5 6 days a week, just like miners who receive extra pay for working on Saturdays, which increases the mine s costs. It is also worth to consider the introduction of a 6-day working week for miners, which in the majority of cases would require renegotiations of collective bargaining agreements. P O L I T Y K A

25 KONRAD SZPAK extend the daily working time for miners who work below the surface from 7.5 to 8 hours a day and from 37.5 to 40 hours a week; which should not be controversial because of the long time it takes to arrive at the actual work place, a miner s real working time can shrink to even 3 hours 3031 during his shift because of that, observe labor and health and safety regulations (e.g. not obeying the so-called 24 hours rest period, failure to monitor working time, etc.). In order to successfully restructure the coal sector in Poland, all or at least the majority of these postulates need to be fulfilled, on the political, social and also the company level. Summary 26 The coal industry in Poland is indeed subject to reforms, albeit to a limited extent. The number of employees is decreasing, and so is the amount of produced coal and the coal industry issues are entering public debates. Despite the major (e.g. in , ) and less significant recovery plans, the coal sector in Poland still requires comprehensive restructuring. The reforms should transform the public sector, the unions as well as coal companies and individual mines. This does not have to entail shutting down any entities or artificially limiting the importance of the sector. On the contrary, after conducting the necessary analyses, the Polish state should invest in coal whenever it will be profitable in a given time perspective. Additional investments into clean coal technologies with the support from the EU should be also encouraged. This is imperative considering the unfavorable international environment, lack of sufficient investments in the sector and its diminishing production potential. Between 2015 and 2016, the National Audit Chamber will audit the bituminous 3132 coal industry in Poland. The results will be published in 2016 after the presidential and parliamentary elections. This will be a good opportunity to conduct the necessary restructuring of the sector. Poland needs a widely accepted energy policy, a recovery plan for the coal industry and social acceptance for this difficult process. Without these elements the reforms will never be completed. 30 Conveyor belts for employees could be an interesting solution that would allow to shorten the travelling time around the mine and thus increase work and employee efficiency. See also: ( ). 31 Audit entitled Functioning of coal industry between 2007 and 2015 against the assumptions of the government s program, see Plan pracy Najwyższej Izby Kontroli na 2015 rok, Warszawa: National Audit Chamber 2014, ( ). K U L T U R A

26 THE UNFINISHED RESTRUCTURING OF THE COAL INDUSTRY IN POLAND Bibliography Primary sources Informacja o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w grudniu oraz w 2014 r. (2015), Warszawa: Ministerstwo Gospodarki, Informacja o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego we wrześniu oraz w okresie styczeń wrzesień 2014 r. (2014), Warszawa: Ministerstwo Gospodarki, Informacja o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w grudniu oraz w 2013 r. (2014), Warszawa: Ministerstwo Gospodarki, Mały rocznik statystyczny Polski 2014 (2014), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Konkluzje Rady Europejskiej (19 20 marca 2015 r.), Rada Europejska, consilium.europa.eu/pl/meetings/european-council/2015/03/19-20/ ( ), Konkluzje w sprawie ram polityki klimatyczno-energetycznej do roku 2030, Rada Europejska, ( ), Plan naprawczy dla Kompanii Węglowej S.A., Warszawa: Ministerstwo Gospodarki, prezentacja.pdf ( ), Program działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach (2011), Warszawa: Rada Ministrów, Raport Krajowy Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki 2014 (2014), Warszawa: Urząd Regulacji Energetyki, Sytuacja górnictwa węgla kamiennego, (2003), Warszawa: Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej 27 Books and articles Bukowski M., Karaczun Z. (2014), W polskim interesie. Jak wykorzystać politykę energetyczno-klimatyczną UE jako wsparcie rozwoju Polski do roku 2030?, Warszawa: Fundacja Instytut na rzecz Ekorozwoju i Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych. Czerwińska E. (2002), Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego w Polsce, Warszawa: Kancelaria Sejmu. Biuro Studiów i Ekspertyz, Młynarski T. (2011), Bezpieczeństwo energetyczne w pierwszej dekadzie XXI wieku. Mozaika interesów i geostrategii, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Paszcza H., Procesy restrukturyzacyjne w polskim górnictwie węgla kamiennego w aspekcie zrealizowanych przemian i zmiany bazy zasobowej, Górnictwo i Geoinżynieria (2010), Kraków: Akademia Górniczo-Hutnicza Sektor energetyczny w Polsce (2011), Polska Agencja Inwestycji i Informacji Zagranicznych, Sienkiewicz M, Węgiel kamienny jako atut polskiej gospodarki, w: Mickiewicz R., Sokołowska P. (red.), Bezpieczeństwo energetyczne Europy Środkowej (2010), Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, Zmierzch węgla kamiennego w Polsce (2013), Warszawa: Fundacja Instytut na rzecz Ekorozwoju, P O L I T Y K A

27 KONRAD SZPAK Online sources Biuletyn Informacji publicznej Kompanii Węglowej S.A., ( ), Jastrzębska Spółka Węglowa, aktualności, ( ) * Konrad Szpak pracownik naukowo-dydaktyczny Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie. Ekspert ds. energetyki i project manager, z wykształcenia internacjolog. Zainteresowania naukowe: bezpieczeństwo i polityka energetyczna, transformacja energetyczna, zarządzanie projektami i koncepcja megaprojektów, polityka zagraniczna i europejska, good governance i Norwegia. Abstrakt 28 Bezpieczeństwo energetyczne Polski opiera się na węglu i stan ten nie zmieni się co najmniej w średnim okresie (perspektywa 2030). Ze względu na postępujące procesy modernizacyjne, tendencje do wykorzystywania innych nośników energii oraz uwarunkowania międzynarodowe, znaczenie węgla w energetyce będzie się jednak zmniejszać. Tym bardziej niezbędne jest wprowadzenie działań naprawczych w niekonkurencyjnym sektorze węgla w Polsce, którego sytuacja jest coraz trudniejsza. Tymczasem po 1989 r., pomimo licznych prób, nie udało się w pełni zrestrukturyzować branży górniczej w Polsce. Niekorzystną sytuację sektora węglowego w Polsce pogarszają zarówno czynniki egzogeniczne (zewnętrzne, międzynarodowe), jak i endogeniczne (wewnętrzne, krajowe). Do najważniejszych determinantów egzogenicznych należy zaliczyć: politykę energetyczno-klimatyczną Unii Europejskiej, wraz z systemem EU ETS oraz poziom cen węgla (energetycznego) na rynkach międzynarodowych. Wydaje się jednak, że to determinanty endogeniczne mają kluczowy wpływ na sytuację sektora węglowego w Polsce. Do najważniejszych z nich zaliczają się m.in.: brak spójnej polityki energetycznej państwa, brak woli politycznej i akceptacji społecznej do wdrożenia planów naprawczych, niedoinwestowanie; brak szczegółowej wiedzy nt. potrzeb inwestycyjnych oraz ich opłacalności, nieoptymalna struktura kapitałowa przedsiębiorstw górniczych, nieoptymalne regulowanie pracy górników oraz ich nadmierne przywileje, nadmierne uzwiązkowienie przedsiębiorstw górniczych oraz znaczne przywileje związków zawodowych, złe zarządzanie spółkami węglowymi i nieoptymalne funkcjonowanie kopalni, czy też procesy ograniczające zapotrzebowanie na węgiel. Co istotne, nawet 49% kosztów wydobycia w sektorze węglowym stanowią płace, a w 2014 r. na samej sprzedaży węgla poniesiono stratę na poziomie 2,278 mld PLN. Choć pewne inicjatywy i decyzje były podejmowane wielokrotnie, to często charakteryzowały się ograniczoną skutecznością. Reforma branży węglowej powinna być kompleksowym procesem naprawczym odnoszącym się do działań realizowanych na kilku poziomach 1) politycznym i społecznym (strategiczny), oraz 2) zarządzania spółkami węglowymi K U L T U R A

28 THE UNFINISHED RESTRUCTURING OF THE COAL INDUSTRY IN POLAND (operacyjny). Restrukturyzacja sektora węglowego w Polsce, aby była skuteczna, wymaga zaangażowania wszystkich lub przynajmniej większości elementów, zarówno na poziomie politycznym, społecznym, czy też funkcjonowania spółek węglowych w Polsce. Słowa kluczowe energetyka, Polska, węgiel, restrukturyzacja 29 P O L I T Y K A

29 Katarzyna Skołucka, Marcin Sobiczewski *33 MODELE OPODATKOWANIA WĘGLOWODORÓW NA ŚWIECIE. ZAŁOŻENIA USTAWY O SPECJALNYM PODATKU WĘGLOWODOROWYM ORAZ INNYCH ZMIAN PRAWNO-PODATKOWYCH DOTYCZĄCYCH EKSPLOATACJI WĘGLOWODORÓW W POLSCE Abstrakt 30 W każdym państwie stosowane są inne metody opodatkowania eksploatacji węglowodorów. Wyróżniamy jednak kilka podziałów sposobu opodatkowania wydobycia węglowodorów na świecie. Najistotniejszy jest podział na trzy systemy poboru podatków, które mogą występować łącznie. Ustawa z dnia 25 lipca 2014 r. o specjalnym podatku węglowodorowym w Polsce wejdzie w życie 1 stycznia 2016 roku, choć same podatki będą pobierane według zasad w niej przewidzianych dopiero od 1 stycznia 2020 roku. O ile rozwiązania dotyczące stawki podatków nie budziły po przedstawieniu pierwszych propozycji większych wątpliwości, to zaniepokojenie wywołały niektóre zapisy dotyczące sposobu poboru danin. W czasie trwania prac legislacyjnych przyjęto zmiany, które częściowo były odpowiedzią na zastrzeżenia branży i ekspertów. Najważniejszą z nich jest przesunięcie obowiązywania nowych podatków do 2020 roku. Słowa kluczowe prawo, Polska, gaz z łupków * Wysokość oraz sposób poboru podatków ma istotny wpływ na atrakcyjność inwestycyjną sektora wydobywczego. Zbyt wysokie podatki * Katarzyna Skołucka absolwentka Prawa na WPiA UJ, aplikantka III roku aplikacji radcowskiej przy OIRP w Krakowie, członek Katedry Energetycznej Klubu Jagiellońskiego. Marcin Sobiczewski absolwent Prawa na WPiA UJ, aplikant III roku aplikacji radcowskiej przy OIRP w Krakowie, członek Katedry Energetycznej Klubu Jagiellońskiego, analityk Centrum Analiz Stowarzyszenia KoLiber. K U L T U R A

30 MODELE OPODATKOWANIA WĘGLOWODORÓW NA ŚWIECIE... oraz niewłaściwie skonstruowane prawo podatkowe mogą zwłaszcza w odniesieniu do inwestorów prywatnych spowodować ich rezygnację z inwestowania w danym kraju i przeniesienie się do państwa proponującego lepsze warunki inwestycyjne lub większą szansę na osiągnięcie wyższych zysków. System podatkowy jest ważnym czynnikiem wpływającym na podjęcie decyzji o inwestycji w danym kraju. W branży takiej jak energetyka, która jest nie tylko kluczową gałęzią przemysłu wpływającą na konsumentów oraz wszystkie inne dziedziny gospodarki, ale także stanowi podstawowy element polityki bezpieczeństwa państwa, przygotowanie dobrej i stabilnej regulacji prawno- -podatkowej jest niezwykle istotne. Założenia polskiej ustawy na tle porównawczym wypadają dobrze jeśli chodzi o wysokość podatków. Znacznie gorzej jest z ilością i skomplikowaniem procedur ewidencyjnych, sposobem poboru podatku czy ilością różnych obciążeń jakie dotkną branżę. Dobrze skonstruowany system podatkowy na który składa się nie tylko wysokość podatku, ale także nieskomplikowany ich pobór i stabilność odgrywa istotną rolę w wyborze przez inwestorów miejsca prowadzenia swojej działalności. W ocenie przepisów podatkowych trzeba zwrócić uwagę na kilka elementów. Najważniejsza jest wysokość podatków, ale trzeba ją oceniać łącznie ze sposobem naliczania podatku, sposobem jego poboru czy ulgami, które mogą objąć podatnika. Bardzo ważnym elementem jest podstawa opodatkowania wielkość, która jest podstawą do obliczania wymiaru podatku zgodnie z określoną formułą obliczenia. Pobór podatków generuje koszty zarówno po stronie podatnika jak i organów podatkowych. Istnieje prosta zależność, że im bardziej skomplikowane są przepisy podatkowe tym te koszty są wyższe. Zwiększenie kosztów prowadzi nie tylko do strat ekonomicznych po stronie podatnika, ale także do utraty części zysków pobieranych przez instytucje podatkowe. W efekcie skomplikowany system może prowadzić do konieczności zwiększania obciążeń podatkowych. W branży energetycznej ze względu na długoterminowość i kosztochłonność inwestycji bardzo ważna jest stabilizacja podatkowa, czyli pewność inwestora, że obciążenia podatkowe nie będą podwyższane lub że będą podwyższane nieznacznie do ściśle określonej wysokości maksymalnej w danym okresie. Obok pozostałych aspektów prawnych, sytuacji geologicznej, stabilności politycznej państwa, infrastruktury, czynników ekonomicznych jest ona kluczem do podjęcia decyzji o prowadzeniu działalności wydobywczej. Kwestię opodatkowania wydobycia węglowodorów można rozpatrywać w perspektywie wąskiej odnosząc się tylko do obciążeń spełniających definicję podatku (świadczenie pieniężne na rzecz państwa 31 P O L I T Y K A

31 KATARZYNA SKOŁUCKA, MARCIN SOBICZEWSKI 32 lub samorządu o charakterze przymusowym i powszechnym, które jest bezzwrotne i nieodpłatne oraz pobierane na podstawie przepisów prawnych (Brzeziński 2001: 17 18) lub szerokiej obejmującej także wszelkie opłaty i parapodatki ukryte na przykład w przepisach licencyjnych czy środowiskowych. W niniejszym opracowaniu przyjęta została szeroka perspektywa ponieważ oddaje ona realny poziom obciążeń, jakie państwo nakłada na inwestorów. W każdym państwie stosowane są inne metody opodatkowania eksploatacji węglowodorów. Wyróżniamy jednak kilka podziałów sposobu opodatkowania wydobycia węglowodorów na świecie. Najistotniejszy jest podział na trzy systemy poboru podatków, które mogą występować łącznie. Metodologicznie wyróżniamy podział na systemy: należności licencyjnych, umowy o wspólnej produkcji i dodatkowym podatku dochodowym (Albrycht i in., 2011: 3). Systemy te mogą występować oddzielnie lub łącznie (w niektórych państwach stosowane są nawet wszystkie trzy systemy). System należności licencyjnych występuje m.in. w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych. Wysokość należności ustalana jest każdorazowo w wydawanej licencji i oparta jest na wielu czynnikach między innymi wielkości wydobycia, wielkości złoża i wielkości sprzedaży. System ten jest najbardziej elastyczny i pozwala na uwzględnianie wszelkich czynników wpływających zarówno na osiąganie zysków jak i uciążliwość eksploatacji na terenie objętym daną licencją. Umowa o wspólnej produkcji (production sharing contract) jest charakterystyczna dla Norwegii i Rosji. Państwo bierze udział w każdej licencji. Partycypuje w kosztach i wydatkach inwestycyjnych. Sprawuje też ścisłą kontrolę nad eksploatacją złóż. System ten charakteryzuje się największym uzależnieniem procesu inwestycyjnego od organów państwowych. Jego skuteczność zależy od tego, czy obowiązki dla inwestora zostaną zrównoważone przez zmniejszenie ryzyka inwestycyjnego. Model polegający na wprowadzeniu dodatkowego podatku od eksploatacji złóż (zazwyczaj jest to podatek liczony od osiągniętego dochodu) jest najpowszechniejszy występuje na przykład w Norwegii, Danii czy Wielkiej Brytanii. Dodatkowy podatek od eksploatacji często występuje obok umowy o wspólnej produkcji. Podatek ten jest płacony obok podstawowego podatku dochodowego, najczęściej od innej podstawy opodatkowania. Dla skutecznego funkcjonowania tego podatku potrzebne jest zdefiniowanie kosztów uzyskania przychodu, skonstruowanie zasad i stawek amortyzacji dla sprzętów i urządzeń wykorzystywanych w działalności wydobywczej, oraz skonstruowanie ewentualnych ulg, które mogą uelastycznić ten system i zbliżyć go do K U L T U R A

32 MODELE OPODATKOWANIA WĘGLOWODORÓW NA ŚWIECIE... systemu licencyjnego. Ze względu na podstawę opodatkowania wyróżnia się trzy rodzaje dodatkowego podatku dochodowego od eksploatacji: 1. Unit base podstawą opodatkowania jest jednostka wydobytego surowca (na przykład 1 tona miedzi). System ten jest obecnie coraz rzadziej stosowany. Przyczynia się bowiem do eksploatacji rabunkowej oraz zwiększa ryzyko inwestycyjne. 2. Ad valorem procentowa opłata od wartości rynkowej. Jest to system pośredni. Uwzględnia wartość rynkową wydobytego surowca, ale pomija wiele ważnych czynników wpływających na ostateczny zysk z inwestycji, przez co zwiększa ryzyko inwestycyjne. 3. Podatek od zysków ze sprzedaży. Obecnie jest to najbardziej pożądany przez przedsiębiorców i najczęściej stosowany system podatkowy. W przeciwieństwie do poprzednich systemów, uzależniony jest od rzeczywistego zarobku więc zmniejsza ryzyko inwestycyjne. Warto przyjrzeć się kilku charakterystycznym rozwiązaniom, wykorzystywanym w państwach, w których eksploatacja węglowodorów odbywa się na dużą skalę. Kanada 1 Opodatkowanie eksploracji surowców w Kanadzie opiera się na podatku dochodowym od osób prawnych (CIT) oraz na opłatach licencyjnych. Podatek CIT w Kanadzie jest płacony w części na rzecz rządu, a w części na rzecz prowincji. Stawka podatku federalnego wynosi 38%, istnieje jednak często stosowana możliwość jej obniżenia przez 10% zniżkę podstawy opodatkowania. Wysokość podatku na rzecz prowincji wynosi od 10 do 16%. W ten sposób samorządy uzyskują większy wpływ na kształtowanie polityki fiskalnej. Całkowita stawka podatku CIT wynosi średnio 28%. Należności licencyjne są płacone na rzecz podmiotu mającego prawo do eksploatacji danego surowca. Jeżeli podmiotem tym nie jest rząd federalny, poza wspomnianą opłatą nakładana jest dodatkowa, na rzecz rządu. Wysokość opłat jest zróżnicowana w zależności od złoża i kosztów wydobycia. Jest ona ustalana w sposób odmienny dla poszczególnych prowincji i waha się od 10 do 45%. Za przykład posłużyć może prowincja Alberta, w której znajdują się jedne z większych pokładów gazu i ropy. Pobierana jest tam prowizja od wartości 33 1 Na podstawie raportu Ernst & Young. P O L I T Y K A

33 KATARZYNA SKOŁUCKA, MARCIN SOBICZEWSKI 34 oraz ilości wyprodukowanego surowca, jego ceny i tego, czy dany projekt osiągnął skalę komercyjną (przynosi odpowiednio wysokie zyski). Jeżeli projekt jest mało opłacalny, co ma miejsce zazwyczaj na początku działalności lub w przypadku złóż ekstremalnych (trudnych do wydobycia) opodatkowanie nie przekracza 9%. W ten sposób zwiększa się opłacalność inwestowania w nowe i trudne złoża. W przypadku projektów komercyjnych stawka opłaty licencyjnej waha się od 25 do 40%. Podstawa opodatkowania obliczana jest w skali miesięcznej. Duża ilość czynników oraz miesięczna skala wpływają na elastyczność opodatkowania. Należności licencyjne w Prowincji Alberta zalicza się do kosztów uzyskania przychodu, co znacznie ogranicza wysokość podatku CIT płaconego na rzecz samorządu. Podobne zasady obowiązują w innych prowincjach. W Kolumbii Brytyjskiej wysokość należności licencyjnych jest uzależniona od daty uzyskania licencji, rozpoczęcia wydobycia (czynnik stymulujący podatku nieopłacalne jest zwlekanie z rozpoczęciem inwestycji) oraz ceny surowca. Konkurencja między poszczególnymi prowincjami rywalizującymi o przyciągnięcie inwestorów prowadzi do powstawania licznych ulg. Szczególnie interesującym rozwiązaniem jest zaliczenie do opłat eksploatacyjnych wydatków na infrastrukturę transportową. Rozwiązanie to jest stosowane w kilku prowincjach (Albrycht i in., 2011: 6). Władze samorządowe zdają sobie sprawę, że zbyt wysokie lub skomplikowane opodatkowanie może doprowadzić do odpływu inwestorów. Tak stało się kilka lat temu w Quebeku. Na koniec analizy systemu kanadyjskiego warto zwrócić uwagę na to, że jako pierwszy kraj na świecie wprowadził specjalne ulgi dla poszukujących i wydobywających gaz i ropę ze złóż niekonwencjonalnych. Stawki opodatkowania są takie same jak przy surowcach konwencjonalnych, różnią się natomiast zasady naliczania podstawy opodatkowania. Pokłady niekonwencjonalne są zaliczane do zasobów mineralnych, a nie do konwencjonalnych złóż ropy i gazu, co wpływa na niższą podstawę opodatkowania. Stany Zjednoczone Amerykański system jest podobny do kanadyjskiego opiera się głównie na podatku dochodowym oraz opłatach licencyjnych. Stawka federalnego podatku CIT wynosi 35%. W przypadku dużych wydatków inwestycyjnych lub straty podatkowej powodującej znaczne obniżenie podstawy opodatkowania istnieje możliwość alternatywnego systemu minimalnego opodatkowania (Podatki.biz, 2014). K U L T U R A

34 MODELE OPODATKOWANIA WĘGLOWODORÓW NA ŚWIECIE... Stawka takiego podatku wynosi 20% i jest często stosowana wobec firm z branży naftowo-gazowej, zwłaszcza w początkowych fazach inwestycji. Stanowe podatki dochodowe są bardzo zróżnicowane. Różnią się zakresem stosowania, sposobem obliczania stawki opodatkowania i stawką, która waha się od 1 do 12% (Ernst and Young, 2012). Należności licencyjne różnią się w przypadku złóż lądowych i morskich. Właścicielem wszystkich złóż morskich jest rząd federalny USA, a wysokość opłat jest ustalana w procesie przyznawania indywidualnej koncesji. W przypadku złóż lądowych występuje wyjątkowy w skali światowej system własności zasobów znajdujących się pod powierzchnią gruntu. W przeciwieństwie do większości krajów na świecie nie są one własnością państwa, ale właściciela danego gruntu. Wszystko to, co znajduje się pod jego powierzchnią, w tym wszelkiego rodzaju surowce należą do właściciela gruntu. W USA system ten obowiązuje na lądzie, nie dotyczy obszarów wód zarówno śródlądowych jak i oceanicznych. W efekcie firmy wydobywcze płacą prowizje właścicielom gruntu, pod którym znajdują się złoża. Opłaty mogą więc być płacone na rzecz rządu federalnego, stanów, firm, osób fizycznych, stowarzyszeń itd. Są obliczane od wartości sprzedanych produktów pochodzących z danej lokalizacji. Algieria 35 Algieria w ciągu ostatnich 20 lat sześciokrotnie zwiększyła produkcję gazu, stając się pierwszym w Afryce oraz piątym na świecie producentem tego surowca. W latach podwoiły się również dostawy algierskiego gazu na rynki UE. Przez połączenie z Hiszpanią i Włochami gazociągami położonymi pod Morzem Śródziemnym oraz dzięki terminalom LNG Algieria jest obecnie największym afrykańskim eksporterem gazu do Europy. W latach osiemdziesiątych Ustawa Nr dotycząca węglowodorów zezwoliła na eksploatację rodzimych złóż firmom zagranicznym. Między rokiem 1992 a 2008 podpisano co najmniej 150 kontraktów na eksploatację złóż pomiędzy państwowym koncernem Sonatrach, a największymi światowymi przedsiębiorstwami tej branży (Jaroszewicz 2010: 61 64). Współpraca ta opiera się na umowach o podziale produkcji i realizowana jest poprzez tworzenie spółek mieszanych, które zajmują się poszukiwaniem złóż, ich eksploatacją, transportem, działalnością usługową oraz technicznym zabezpieczeniem procesu. Sonatrach utrzymuje obecnie 51% udziałów we wszystkich kontraktach wydobywczo- produkcyjnych. P O L I T Y K A

35 KATARZYNA SKOŁUCKA, MARCIN SOBICZEWSKI Ustawą Nr z 2005r (EY, 2014) wprowadzono nowe regulacje podatkowe, które wraz z późniejszymi zmianami zawierają cztery rodzaje podatków: opłatę powierzchniową (tzw. surface fee), opłaty eksploatacyjne za wydobycie ropy i gazu (tzw. royalties), podatek dochodowy (tzw. CIT) i podatek od nadwyżki zysków (tzw. additional profits tax) (EY, 2014). Opłata powierzchniowa jest podatkiem płatnym w skali rocznej. Jej wysokość zależy od powierzchni, na której prowadzone jest wydobycie. Opłatę eksploatacyjną oblicza się poprzez pomnożenie ilości wydobytych węglowodorów z każdego obwodu eksploatacji ze średnio-miesięczną stałą ceną tego surowca. Podatek dochodowy występuje na dwóch poziomach 30% i 70%, w zależności od wielkości wydobycia. Ostatnim rodzajem podatku jest podatek od nadwyżki zysków, dla którego obowiązują dwie stawki: podstawowa 30% i obniżona 15% dla zysków, które podlegają reinwestycji. Te stosunkowo korzystne warunki podatkowe spowodowały, że Algieria podpisała porozumienia w kwestii poszukiwań surowców z łupków z takimi firmami jak: Eni, Royal Dutch Shell i Talizman Energy. 36 Norwegia Norwegia uznawana za gazowe mocarstwo na skalę europejską jest jednocześnie pod względem wielkości największym eksporterem netto gazu na świecie (biorąc pod uwagę różnicę między eksportem a importem). Obecnie norweskie rozwiązania technologiczne, infrastrukturalne oraz organizacyjno-prawne dotyczące eksploatacji surowców energetycznych są uznawane przez jednych za wzorcowe, a przez innych za niezwykle rygorystyczne. W dużej mierze mają na to wpływ jasne i przejrzyste reguły podatkowe. Opierają się one na systemie opodatkowania wydobycia ropy i gazu, który polega na wprowadzeniu specjalnego podatku naftowego (petroleum tax) w wysokości 50%. Aby obliczyć należny podatek najpierw ustala się podstawę opodatkowania dla podatku CIT, którego stawka wynosi 28%. Krańcowa stopa podatkowa jest więc bardzo wysoka, ponieważ wynosi 78% (Ryggvik 2010). Organ podatkowy może także ustalić własną cenę surowca (norm price), aby oszacować przychód dla celów podatkowych. Cena ta może być wyższa lub niższa od ceny rynkowej i jest ustalana bądź w drodze rozporządzenia bądź w drodze indywidualnej decyzji. Państwo w zamian za tak wysokie obciążenie podatkowe przewiduje wiele korzystnych rozwiązań dla podmiotów, które inwestują w eksploatację oraz ponoszą koszty wydobycia, nie wiedząc przy tym K U L T U R A

36 MODELE OPODATKOWANIA WĘGLOWODORÓW NA ŚWIECIE... jakiej jakości jest dane złoże. Najważniejszym mechanizmem jest stworzenie tzw. tarczy podatkowej, którą państwo zwróci inwestorowi, nawet w przypadku, jeśli inwestycja nie zakończy się wydobyciem i eksploatacją. Funkcjonuje także gwarancja, że w przypadku bankructwa firmy, państwo zwraca inwestorowi znaczącą część zainwestowanych kosztów. Inwestorzy poszukujący gazu w Norwegii płacą podatek dopiero, gdy rozpoczną komercyjne wydobycie. Takie rozwiązanie, choć znacznie oddala w czasie wpływy do budżetu państwa, jest korzystne dla kraju, któremu zależy na stałym rozwijaniu wydobycia surowców oraz dla przedsiębiorców, którzy ponoszą wówczas mniejsze ryzyko inwestycyjne. Tylko z tytułu opodatkowania wydobycia ropy i gazu w 2013 roku do norweskiego budżetu trafiło ponad 165 mld NOK, czyli ponad 82 mld PLN. Ponadto budżet zarabia na bezpośrednich udziałach w polach naftowych, gazowych oraz w infrastrukturze przesyłowej, a także dywidendzie z paliwowego giganta Statoilu, w którym państwo norweskie zachowało większość 67 % udziałów. Oznacza to, że żadne decyzje w Statoilu nie są podejmowane bez zgody Ministerstwa Ropy Naftowej i Energii, które reprezentuje państwo w roli właściciela udziałów spółki (Statoil, 2011). Rosja 2 37 Wydobycie ropy i gazu jest w Rosji opodatkowane trzema głównymi daninami. Podatek CIT wynosi w przypadku branży naftowo-gazowej 20%. Możliwe jest jego obniżenie do granicy 15,5%. Wysokość cła eksportowego ustalana jest co miesiąc przez rosyjski rząd i jest uzależniona od cen rosyjskiej ropy na międzynarodowych rynkach naftowych. W niektórych wypadkach ustalone są stałe stawki. Eksport gazu skroplonego objęty jest zerową stawką, zaś 30% stawka dotyczy eksportu gazu konwencjonalnego. Podatek od wydobycia zasobów naturalnych jest ustalony nieco inaczej dla ropy i gazu. W przypadku ropy stosuje się 22-procentową stawkę od całkowitej wartości wydobytego surowca, obliczonej według ceny rynkowej, pomniejszonej o 15 dolarów za baryłkę. Przykładowo przy cenie 100 dolarów/baryłkę, podatek od wydobycia miliona baryłek wyniósłby 18,7 mln dolarów. W przypadku gazu wysokość podatku ustalona jest jako liczbowa stawka na każde 1000 m³ wydobytego surowca. W maju 2012 roku podjęto decyzję o znacznej podwyżce stawki tego podatku. Ma ona 2 Na podstawie raportu Ernst & Young. P O L I T Y K A

37 KATARZYNA SKOŁUCKA, MARCIN SOBICZEWSKI 38 odbywać się w kilku etapach. Warto dodać, że stawka tego podatku dla Gazpromu i innych firm jest zróżnicowana. W 2012 r. wynosiła ona 509 rubli za 1000 m³ dla Gazpromu i 251 rubli za 1000 m³ dla pozostałych przedsiębiorstw. Obecnie stawka podatku wynosi 582 ruble/1000 m³. Od podatku można odliczyć podatek CIT. Istnieje możliwość obniżenia podatku w specyficznych złożach (Polskie Łupki, 2014). System rosyjski opiera się na podatkowym obciążeniu rynkowej wartości surowców. Stawka określona jest w relacji do przychodów (a nie dochodów), co zwiększa ryzyko po stronie inwestorów, ale zapewnia równomierny strumień dochodów do budżetu państwa. Takie rozwiązanie prowadzi do wzrostu krańcowych kosztów wydobycia, a to powoduje pozostawienie zasobów trudniejszych do eksploatowania. Utrzymanie takiego systemu jest możliwe ze względu na ogromną ilość złóż, co czyni ich eksploatację w Rosji bardziej perspektywiczną. Jednocześnie państwo rosyjskie opierające swoje finanse w znacznej mierze na eksploatacji surowców potrzebuje w miarę stabilnych wpływów podatkowych, co gwarantuje opisany system. W ostatnim czasie pojawiły się propozycje, aby zmniejszyć obciążenia podatkowe dla koncernów eksploatujących kosztowne złoża, w tym również niekonwencjonalne. Polska Ustawa z dnia 25 lipca 2014 r. o specjalnym podatku węglowodorowym wejdzie w życie 1 stycznia 2016 roku, choć same podatki będą pobierane według zasad w niej przewidzianych dopiero od 1 stycznia 2020 roku. O ile rozwiązania dotyczące stawki podatków nie budziły po przedstawieniu pierwszych propozycji większych wątpliwości, to zaniepokojenie wywołały niektóre zapisy dotyczące sposobu poboru danin. W czasie trwania prac legislacyjnych przyjęto zmiany, które częściowo były odpowiedzią na zastrzeżenia branży i ekspertów. Najważniejszą z nich jest przesunięcie obowiązywania nowych podatków do 2020 roku. Przyjrzyjmy się obecnie przyjętym rozwiązaniom podatkowym zgodnie z nimi obciążenia fiskalne związane z wydobyciem ropy i gazu mają się składać z kilku elementów. Specjalny podatek węglowodorowy Specjalny podatek węglowodorowy jest całkowicie nowym instrumentem fiskalnym w polskim systemie prawnym. Opodatkowanie K U L T U R A

38 MODELE OPODATKOWANIA WĘGLOWODORÓW NA ŚWIECIE... eksploatacji węglowodorów specjalnym podatkiem węglowodorowym jest jednak rozwiązaniem stosowanym w wielu krajach mających duże złoża do eksploatacji. Konstrukcyjnie podatek ten jest szczególnym rodzajem podatku dochodowego. W związku z tym pojawia się wiele elementów, w tym także problemów, charakterystycznych dla tego typu podatków. Opodatkowane będą zyski z działalności wydobywczej węglowodorów gaz ziemny, ropa naftowa, oraz ich naturalne pochodne z wyjątkiem metanu występującego zarówno w złożach węgla kamiennego jak i w postaci kopaliny towarzyszącej. Podatnikiem będzie zaś podmiot prowadzący taką działalność będą to osoby prawne, fizyczne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej (Ustawa, art. 3). Istotne w podatkach dochodowych jest określenie przychodów oraz tego, które wydatki są zaliczane do kwalifikowanych. Przychodami będą otrzymane pieniądze, wartości pieniężne, wartość należności uregulowanych w naturze, w tym zaliczki oraz przedpłaty z tytułu dostawy wydobytych węglowodorów (Ustawa, art. 6). Datą powstania przychodu będzie dzień otrzymania należności za dostawę węglowodorów. Jeżeli jednak w ciągu trzech miesięcy od dnia dostawy wydobytych węglowodorów nie zostanie zapłacona lub uregulowana należność, przychód będzie określony jako kwota należna za dostawę wydobytych węglowodorów. Datą powstania przychodu będzie ostatni dzień wspomnianego trzymiesięcznego okresu. Powyższe rozwiązanie jest stosowane często w podatkach dochodowych, ale jest rozwiązaniem kontrowersyjnym. Naraża bowiem w tym przypadku dostawcę węglowodorów na ryzyko w przypadku braku zapłaty za dostawę przez jego kontrahenta. W razie trzymiesięcznej zwłoki z zapłatą, dostawca będzie musiał zapłacić podatek, mimo nieotrzymania zapłaty za dostarczone węglowodory. Przy dużych dostawach, a z takimi będziemy mieli zapewne do czynienia może to zagrozić stabilności firm wydobywczych. Podobne kłopoty doprowadziły do upadku wielu firm zajmujących się budową dróg. Do przychodów nie będzie zaliczany należny podatek od towarów i usług, zaś będą one pomniejszone o zwrócone zaliczki i przedpłaty. Wydatki kwalifikowane to wydatki, które podatnik poniósł w celu osiągnięcia lub zachowania przychodów. Są one odliczane od dochodu co do zasady w dniu ich poniesienia. Zostały one wymienione w trzecim rozdziale ustawy i przedstawione w formie katalogu otwartego (art. 11 pkt. 3). Zastosowanie katalogu otwartego, o czym świadczy zwrot w szczególności, oznacza że wyliczenie zawiera tylko przykłady najpowszechniej występujących wydatków uznanych za kwalifikowane, ale nie wyklucza, że wydatkami, które można odliczyć 39 P O L I T Y K A

39 KATARZYNA SKOŁUCKA, MARCIN SOBICZEWSKI 40 będą też inne, nie wymienione. Generalnie są to wydatki na poszukiwanie, rozpoznawanie, wydobywanie, magazynowanie, dostawę oraz zakończenie działalności wydobywczej węglowodorów z wyjątkiem wydatków wymienionych w art.12, gdzie znajduje się również katalog otwarty obejmujący wydatki, które nie będą zaliczane do kwalifikowanych (Ustawa, art. 11 i 12). W założeniu wydatki kwalifikowane są typowe dla działalności wydobywczej. Zaliczono do nich koszty badań geologicznych, sejsmologicznych, wykonania wierceń i otworów wiertniczych, oczyszczania i transportu węglowodorów oraz zakończenia działalności wydobywczej. Do wydatków kwalifikowalnych zaliczono również niektóre inne obciążenia fiskalne opłaty oraz podatki od nieruchomości, od wydobycia niektórych węglowodorów oraz podatek dochodowy (CIT). Ten ostatni jednak tylko w zakresie działalności wydobywczej. Wspomniane wyżej rozwiązanie może rodzić problemy interpretacyjne w przypadku niektórych działań firm wydobywczych związanych z eksploatacją węglowodorów tylko pośrednio. Zmusza także do prowadzenia szczegółowej księgowości i obliczania w jakim zakresie podatek CIT został poniesiony na działalność wydobywczą, a w jakim na inny cel. Wśród najważniejszych kosztów, których nie będzie można odliczać przy ustalaniu wysokości podatków są wydatki na zakup licencji, patentów, a także typowe wydatki inwestycyjne (Ustawa..., art. 12). W praktyce może budzić duże wątpliwości zaliczanie poszczególnych wydatków, zwłaszcza niestandardowych, do wydatków kwalifikowanych. Efektem znanym w przypadku podatku dochodowego od osób prawnych będzie zwiększanie kosztu poboru podatku tak po stronie podatnika (większe wydatki na prowadzenie działalności księgowej) jak i po stronie organów podatkowych (koszty kontroli). Niedookreśloność i skomplikowana interpretacja, podobnie jak w innych przypadkach występujących w prawie podatkowym, może prowadzić do nadużywania obowiązków i nieuprawnionego karania przedsiębiorców przez urzędy skarbowe, a z drugiej strony do omijania płacenia podatków przez firmy wydobywcze. Mogą pojawić się też błędy niezamierzone z obu stron. Podstawą opodatkowania (wielkość, która jest podstawą do obliczania wymiaru podatku) będzie zysk, czyli nadwyżka uzyskanych przychodów nad poniesionymi w czasie działalności wydobywczej wydatkami zaliczonymi przez ustawodawcę do kwalifikowanych. Jeżeli w danym roku podatkowym wydatki kwalifikowane przekroczą wysokość dochodów wówczas powstałą różnicę będzie można odliczyć od zysku z działalności wydobywczej w kolejnych latach podat- K U L T U R A

40 MODELE OPODATKOWANIA WĘGLOWODORÓW NA ŚWIECIE... kowych. Rozwiązanie to może być bardzo pomocne w początkowym stadium działalności lub w przypadku mało opłacalnych złóż. Wprowadzone są trzy stawki podatkowe, uzależnione od wskaźnika R (stosunek skumulowanych przychodów do skumulowanych wydatków kwalifikowanych). Gdy wskaźnik R jest mniejszy od 1,5 stawka podatku wynosi 0%. Jeżeli wskaźnik ten wynosi między 1,5 a 2 stawka jest obliczana według wzoru (25 x wskaźnik R-25)/100. W przypadku, gdy wskaźnik jest równy lub wyższy od 2 stawka podatku to 25% podstawy opodatkowania (Ustawa, art. 14). Proponowane rozwiązanie jest znacznie lepsze od pierwotnego, w którym zakładano istnienie tylko dwóch stawek podatkowych: 12,5 oraz 25%. Takie rozwiązanie nie sprzyjałoby inwestycjom w początkowej fazie. Mało elastyczna stawka podatkowa powodowałaby bowiem konieczność płacenia dość wysokiego podatku, nawet przy niewielkim zysku. Także zbyt gwałtowny byłby przeskok między pierwszą a drugą stawką podatkową. Proponowane obecnie rozwiązanie ma względem poprzedniego dwie duże zalety. Wprowadzenie zerowej stawki podatkowej dla wskaźnika R poniżej 1,5 będzie sprzyjać inwestycjom w kluczowej dla nich początkowej fazie. Podatek nie będzie także dzięki temu płacony od złóż marginalnych, czyli takich, których eksploatacja przynosi zyski, ale bardzo niewielkie. Również proinwestycyjne jest zróżnicowanie stawki dla wskaźnika R między 1,5 a 2. Wówczas wraz ze wzrostem wskaźnika a więc w uproszczeniu zysku będzie rosła stawka podatkowa. Zlikwidowany został więc przeskok między stawkami, zaś opodatkowanie przy średnim wskaźniku R będzie bardziej elastyczne. Ta elastyczność nie jest już tak potrzebna przy wysokim zysku, jaki będzie miał miejsce, gdy wskaźnik R wyniesie lub przekroczy 2. Organem podatkowym będzie naczelnik urzędu skarbowego właściwy ze względu na adres siedziby (w przypadku osób prawnych albo jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi) lub miejsca zamieszkania podatnika (w przypadku osób fizycznych). Okresem rozliczeniowym podatku jest co prawda jeden rok, ale podatnik musi co miesiąc składać deklarację i wpłacać zaliczkę. Do 25 dnia każdego miesiąca podatnik jest zobowiązany bez wezwania złożyć deklarację o wysokości zysku (lub straty) osiągniętego od początku danego roku podatkowego oraz wysokości skumulowanych przychodów i wydatków kwalifikowanych. Wpłacona zaliczka ma być różnicą pomiędzy podatkiem należnym od zysku osiągniętego od początku roku a sumą zaliczek należnych za poszczególne miesiące. W deklaracji rocznej ma być zawarte określenie zysku (straty) za cały rok podatkowy oraz wysokość skumulowanych przychodów i wydat- 41 P O L I T Y K A

41 KATARZYNA SKOŁUCKA, MARCIN SOBICZEWSKI ków kwalifikowanych. Deklaracja ma być złożona do końca pierwszego kwartału kolejnego roku i w tym terminie ma być wpłacony podatek należny albo różnica pomiędzy podatkiem należnym a sumą należnych zaliczek od początku roku. Zarówno przychody jak i wydatki kwalifikowane będą liczone od dnia wejścia w życie ustawy. Jednak w przypadku wydatków kwalifikowanych podatnik będzie mógł zaliczyć do nich w pierwszym roku podatkowym po wejściu w życie ustawy wartość środków trwałych związanych z działalnością wydobywczą węglowodorów poniesionych w ciągu trzech lat przed dniem wejścia w życie ustawy. Przepisy ustawy nie dotyczą węglowodorów wydobytych przed dniem jej wejścia w życie co przewiduje się na 1 stycznia 2016 roku. Podatek ma być pobierany dopiero od 1 stycznia 2020 roku, ale obowiązki ewidencyjne powstaną już z wejściem ustawy w życie. 42 Podatek od wydobycia niektórych kopalin Podatek od wydobycia niektórych kopalin (regulowany ustawą z dnia 2 marca 2012 r. o podatku od wydobycia niektórych kopalin) obejmował dotychczas eksploatację srebra i miedzi. Po planowanych zmianach opodatkowane będzie także wydobycie gazu ziemnego i ropy naftowej. Projektowane jest wyłączenie z opodatkowania wydobycia dla celów badawczych gazu ziemnego w ilości nieprzekraczającej równowartości 11 MWh miesięcznie oraz ropy naftowej w ilości nieprzekraczającej 1 tony miesięcznie (Ustawa, art. 23). Nieopodatkowany będzie także metan znajdujący się w złożach węgla kamiennego oraz występujący jako kopalina towarzysząca. Podatnikami tego podatku są osoby prawne, fizyczne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające zdolności prawnej, które w zakresie swojej działalności gospodarczej dokonują wydobycia miedzi, srebra, gazu ziemnego i ropy naftowej. W zakresie wydobycia gazu i ropy obowiązek podatkowy powstaje z chwilą wprowadzenia tych surowców do sieci przesyłowej, sieci dystrybucyjnej lub załadunku na inny środek transportu. Podstawą opodatkowania jest wartość wydobytego gazu (iloczyn ilości wydobytego gazu w MWh oraz jego średniej ceny) lub ropy (iloczyn ilości wydobytej ropy w tonach oraz jej średniej ceny). Ustawodawca określił dla ropy i gazu po dwie stawki podatkowe, które po pomnożeniu przez wartość surowca określą wysokość podatku. Dla gazu podstawowa stawka 3% obowiązuje dla wszystkich złóż z wyjątkiem tych, których średnia przepuszczalność nie przekracza 0,1 milidarcy (darcy jednostka tysiąc razy większa od milidarcy K U L T U R A

42 MODELE OPODATKOWANIA WĘGLOWODORÓW NA ŚWIECIE... określa przepuszczalność ośrodków porowatych i jest powszechnie stosowana w przemyśla naftowym i geologii; jest odpowiednikiem metra kwadratowego w standardowym układzie jednostek SI) oraz średnia efektywna porowatość (stosunek objętości wszystkich porów w próbce skały do objętości całej próbki wyrażany w procentach) nie przekracza 10% (Definicje, 2015). W przypadku ropy przyjęto takie samo rozróżnienie między dwiema stawkami. Stawki zaś są dwukrotnie wyższe niż w przypadku gazu wynoszą więc odpowiednio 6% oraz 3%. Zwolnienie od podatku ma dotyczyć gazu w przypadku wydobycia nieprzekraczającego 1100 MWh miesięcznie, oraz ropy przy wydobyciu miesięcznym poniżej 80 ton. Zwolnienia te mają dotyczyć surowców wydobywanych z odwiertów rozpoznawczych i wydobywczych. Podatnik będzie uprawniony do odliczenia od podatku skumulowanej straty podatkowej (suma strat w podatku dochodowym od osób prawnych lub fizycznych), które ze względu na upływ pięcioletniego okresu nie zostały odliczone od właściwych podatków dochodowych w wysokości 19% tej straty. Odliczenie to może dotyczyć tylko kwoty podatku uznanej za wydatek kwalifikowany przez ustawę o specjalnym podatku węglowodorowym (czyli tylko podatek naliczony od działalności wydobywczej). Podatnik jest zobowiązany do dokonywania pomiarów ilości gazu lub ropy wyprowadzanej miesięcznie do sieci lub na inny środek transportu. Dodatkowo musi określić ilość surowca wydobytego na cele badawcze. Zmiany w ustawie o podatku od niektórych kopalin, włączające do niej opodatkowanie gazu ziemnego i ropy naftowej mają wejść w życie 1 stycznia 2015 r. Obowiązek podatkowy co do ropy i gazu ma powstać dopiero pięć lat później, jednak obowiązki ewidencyjne muszą być spełniane od dnia wejścia w życie zmian. 43 Pozostałe podatki Eksploatacja węglowodorów będzie opodatkowana także podatkiem dochodowym od osób prawnych. Nowe regulacje wprowadzają w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych możliwość amortyzacji odwiertów przez 5 lat, a nie 22 lata, jak jest obecnie. Wartym podkreślenia jest fakt, że będzie to ogólna zasada dotycząca wszystkich odwiertów. Stawka amortyzacyjna dla otworów wiertniczych będzie realnie wynosić 20%. Kolejne obciążenia to podatek od nieruchomości oraz opłaty za użytkowanie górnicze oraz opłaty eksploatacyjne, które zostały znacznie podwyższone (do 24 PLN za wydobycie 1000 m³ gazu oraz 50 PLN za wydobycie tony ropy). Nie budzi to większych wątpliwości, ponieważ wciąż są na stosunkowo P O L I T Y K A

43 KATARZYNA SKOŁUCKA, MARCIN SOBICZEWSKI 44 niskim poziomie, wpływają w większości do budżetów samorządów, na czele z gminami, na terenie których prowadzi się wydobycie, zaś koszty ich poboru są niskie (zwłaszcza w porównaniu do kosztów poboru większości podatków). Wątpliwości budzi tylko dublowanie zakresu opodatkowania podatku od niektórych kopalin i opłat eksploatacyjnych. Polski system opodatkowania eksploatacji węglowodorów będzie stosunkowo korzystny dla inwestorów. Poziom opodatkowania będzie podobny do projektowanego w Wielkiej Brytanii oraz niższy niż w innych krajach Europy i porównywalny ze średnim opodatkowaniem w USA i Kanadzie. Na uwagę zasługuje fakt odłożenia opodatkowania do 2020 roku. Inwestorzy już teraz będą jednak wiedzieć, jakie opodatkowanie będzie ich obowiązywać po tym okresie czasu. Problemy, jakie mogą się pojawić dotyczą nie tyle wysokości, co sposobu skonstruowania zwłaszcza podatków dochodowych, które są w polskim systemie dość skomplikowane. Żeby ocenić cały prawno podatkowy system eksploatacji węglowodorów trzeba wziąć pod uwagę również inne zapisy prawne związane z systemem koncesyjnym czy przepisami dotyczącymi ochrony środowiska. System podatkowy wydaje się być tu najmniejszym problemem. Wprowadzenie zmian planowanych przez resort finansów jest realistyczne, zaś propozycje są zgodne z prawem Unii Europejskiej. Nie występują też kolizje z innymi przepisami obowiązującego prawa. To czy wprowadzenie tego stosunkowo proinwestycyjnego systemu podatkowego spowoduje wzrost szans na powodzenie projektu łupkowego w Polsce, zależy także od innych czynników geologicznych, prawnych, ekonomicznych i politycznych. Szczególnie istotne będzie podejście Unii Europejskiej do eksploatacji węglowodorów wydobywanych sposobami niekonwencjonalnymi oraz wyniki badań nad złożami. System podatkowy z pewnością jednak nie będzie główną przeszkodą do inwestycji firm eksploatacyjnych w naszym kraju. Bibliografia Albrycht, Izabela; Matyka, Marcin; Kotala, Wojciech (2011), Strategia win-win dla opodatkowania wydobycia gazu łupkowego w Polsce, Kraków: Instytut Kościuszki. Brzeziński, Bogumił (2001), Wstęp do nauki prawa podatkowego, Toruń: TNOiK. Definicje podatkowe (2015), D darcy [online], pl/badania-analizy/darcy-d [24 czerwca 2014]. Ernst and Young (2012), Global oil and gas tax guide [online], Publication/vwLUAssets/EY-Global-oil-and-gas-tax-guide-2014/$FILE/EY- -Global-oil-and-gas-tax-guide-2014.pdf [24 czerwca 2014]. EY (2014), [24 czerwca 2014]. K U L T U R A

44 MODELE OPODATKOWANIA WĘGLOWODORÓW NA ŚWIECIE... Jaroszewicz, Jarosław (red.) (2010), Algieria. Przewodnik po rynku, Wydział Promocji Handlu i Inwestycji Ambasada RP w Algierii. Podatki.biz (2014), Jak opodatkowanie węglowodorów wpłynie na ceny gazu? [online], opodatkowanie-weglowodorow-wplynie-na-ceny-gazu_16_24480.htm?id- Dzialu=16&idArtykulu=24480 [24 czerwca 2014]. Polskie Łupki (2014), Rosja [online], -podatki/74237/rosja [24 czerwca 2014]. Ryggvik, Helge (2010), The Norwegian Oil Experience: A toolbox for managing resources?, Centre for Technology, Innovation and Culture (TIK-CENTRE). Statoil (2011), The Norwegian state as shareholder [online], en/about/corporategovernance/shareholder/pages/thenorwegianstateasshareholder.aspx [24 czerwca 2014] Ustawa z dnia 25 lipca 2014 r. o specjalnym podatku węglowodorowym, orka.sejm.gov.pl/opinie7.nsf/nazwa/2351_u/$file/2351_u.pdf [27 lipca 2014]. * Katarzyna Skołucka graduate of law at the Faculty of Law and Administration of the Jagiellonian University. Counseller at Law candidate in the OIRP in Cracow. Member of the energy group in the Jagiellonian Club. Marcin Sobiczewski graduate of law at the Faculty of Law and Administration of the Jagiellonian University. Counseller at Law candidate in the OIRP in Cracow. Member of the energy group in the Jagiellonian Club and analyst in the Research Centre in the KoLiber Association. 45 Abstract Although there are many oil and gas corporate tax regimes, the three main groups could be distinguished. The taxation regime that applies in Poland to the oil and gas industry consists of a mixture of corporate income tax (CIT), VAT, capital gains tax (CGT), excise duty and real estate tax (RET). The new tax regime for the exploration and extraction of hydrocarbons in Poland will come into force in However, some tax holidays are envisaged in a transition period lasting till Key words law, Poland, shale gas P O L I T Y K A

45 PAWEŁ MUSIAŁEK Paweł Musiałek *3 MIĘDZY GEOEKONOMIĄ I GEOPOLITYKĄ. PROPOZYCJA STRATEGII WOBEC ROSJI W ASPEKCIE DOSTAW GAZU ZIEMNEGO DO POLSKI Abstrakt 46 Można wyszczególnić dwie skrajnie odmienne strategie polityki gazowej wobec Rosji: geoekonomiczna kładąca nacisk na realizację celów gospodarczych Polski i geopolityczna definiująca cele (geo)polityczne jako priorytet. Tym samym wpisują się w spór między neorealizmem a neoliberalizmem prowadzony na gruncie teorii stosunków międzynarodowych w kwestii celu działania państw w przestrzeni globalnej. Należy przy tym zaznaczyć, że wiele decyzji w zakresie polityki gazowej ma uzasadnienie zarówno ekonomiczne, jak i polityczne. Rozróżnienie na model geoekonomiczny i geopolityczny ma więc uzasadnienie tylko w sytuacji, kiedy cele ekonomiczne i geopolityczne wchodzą ze sobą w konflikt, który wymaga wyznaczenia priorytetu. Budowa wspólnego rynku gazu w UE, wzrost wydobycia gazu i ropy z łupków w USA i inne czynniki determinują wzmocnienie pozycji odbiorców wobec dostawców, także w Europie. Powoduje to stopniową depolityzację stosunków gazowych między UE i Rosją. W subiektywnej ocenie autora, w jej wyniku handel gazem w dłuższym okresie także w regionie Europy Środkowo-Wschodniej będzie domeną w coraz większym stopniu ekonomii, a nie polityki. Nie jest to dobrowolny wybór Rosji, ale konieczność przed jaką stoją jej władze. Słowa kluczowe bezpieczeństwo energetyczne, gaz, Rosja, Gazprom, polityka energetyczna * * Paweł Musiałek doktorant w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ, autor publikacji z obszaru polityki energetycznej i polityki zagranicznej. Członek Klubu Jagiellońskiego. Prowadzi zajęcia na Uniwersytecie Ekonomicznym i Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie. K U L T U R A

46 MIĘDZY GEOEKONOMIĄ I GEOPOLITYKĄ... Wstęp Niniejszy tekst stawia sobie za cel przedstawienie dwóch modelowych strategii gazowych wobec Rosji geopolitycznej i geoekonomicznej, które wychodzą z innych założeń co do głównego celu polityki gazowej wobec Rosji. Koncepcje te stanowią weberowskie typy idealne 1, na których oparte są formułowane w debacie publicznej propozycje działań w obszarze polityki gazowej wobec Rosji. Autor wskazuje propozycję najkorzystniejszego uzgodnienia tych częściowo przeciwstawnych modeli. Proponowana strategia w zamyśle maksymalizuje korzyści i minimalizuje koszty obydwu modeli poprzez znalezienie optymalnego punktu równowagi między nimi. Artykuł ocenia także obecny stan bezpieczeństwa energetycznego w kontekście dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego, proponując działania na rzecz poprawy bezpieczeństwa dostaw. 1. Cele polityki gazowej wobec Rosji i ich wzajemne relacje Specyfika międzynarodowego handlu gazem rodzi trzy ważne wyzwania, którym państwo-odbiorca musi stawić czoła. Po pierwsze, ważnym wyzwaniem jest zapewnienie stałych i nieprzerwanych dostaw surowca. Po drugie, państwo powinno starać się o jak najkorzystniejsze, z ekonomicznego punktu widzenia, warunki dostaw gazu, w tym jak najniższą cenę kupowanego surowca. Po trzecie, powinno wpisywać handel gazem w szerszy kontekst relacji międzypaństwowych tak, aby warunki handlu surowcem pomagały, a przynajmniej nie utrudniały realizacji celów politycznych wobec państwa-dostawcy. Ostatni punkt jest istotny wówczas, gdy państwo-eksporter ma znaczenie w realizacji politycznych celów państwa-odbiorcy. Tak jest w przypadku relacji Rosji z Polską, dlatego handel gazem z Federacją Rosyjską powinien uwzględniać szerszy geopolityczny kontekst wzajemnych stosunków. Wskazane trzy aspekty, jakie Polska, jako odbiorca gazu, musi uwzględniać, wchodzą ze sobą w złożone relacje. Działania realizujące poszczególne cele często jednocześnie pomagają w realizacji pozostałych, co przekłada się na ich pozytywne zazębienie (np. budowa interkonektorów sprzyja realizacji wszystkich trzech celów). Należy jednak podkreślić, że mimo wielu działań realizujących więcej niż jeden 47 1 Abstrakcyjny model składający się z cech istotnych danego zjawiska społecznego, jednak w czystej postaci niewystępujący w rzeczywistości. P O L I T Y K A

47 PAWEŁ MUSIAŁEK cel, występują między nimi także rozbieżności (np. zakup droższego gazu od innego dostawcy w celu dywersyfikacji dostaw sprzyja zwiększeniu swobody w prowadzeniu polityki zagranicznej wobec dotychczasowego dostawcy, ale zwiększa koszty dostaw). 2. Strategie polityki gazowej 48 W oparciu o wybór najważniejszego celu można wyszczególnić dwie skrajnie odmienne strategie polityki gazowej wobec Rosji: geoekonomiczna kładąca nacisk na realizację celów gospodarczych Polski i geopolityczna definiująca cele (geo)polityczne jako priorytet. Tym samym wpisują się w spór między neorealizmem a neoliberalizmem prowadzony na gruncie teorii stosunków międzynarodowych w kwestii celu działania państw w przestrzeni globalnej (zob. Czaputowicz 2009). Należy przy tym zaznaczyć, że wiele decyzji w zakresie polityki gazowej ma uzasadnienie zarówno ekonomiczne, jak i polityczne (np. zniesienie klauzuli zakazu reeksportu w kontraktach). Rozróżnienie na model geoekonomiczny i geopolityczny ma więc uzasadnienie tylko w sytuacji, kiedy cele ekonomiczne i geopolityczne wchodzą ze sobą w konflikt, który wymaga wyznaczenia priorytetu. Działania na rzecz bezpieczeństwa energetycznego nie zostały wyszczególnione jako osobna strategia (obok geopolitycznej i geoekonomicznej) ze względu na ścisłą relację między bezpieczeństwem energetycznym a celami geopolitycznymi. Wszystkie działania na rzecz bezpieczeństwa energetycznego, wyswobadzające Polskę z monopolistycznej zależności dostaw od Gazpromu, jednocześnie wzmacniają pozycję polityczną naszego kraju w relacjach z Rosją. Realizacja celu jakim jest bezpieczeństwo energetyczne wpisuje się więc a wręcz jest fundamentem strategii geopolitycznej, jakkolwiek nie wyczerpuje jej treści. Ponadto bezpieczeństwo energetyczne jako wyzwanie dla Polski, posiada także inną specyfikę działań. Strategie geopolityczna i geoekonomiczna są strategiami rozumianymi jako ciąg działań, które nie mają granic czasowych, ponieważ nie można ich zrealizować. Ich celem jest bowiem wzrost znaczenia państwa na arenie międzynarodowej poprzez udział w nigdy niekończącej się rywalizacji międzynarodowej. Zagadnienie bezpieczeństwa energetycznego jest z kolei problemem o charakterze projektowym, wynikającym z zapóźnienia w zakresie rozwoju infrastruktury przesyłowej. Osiągnięcie satysfakcjonującego stanu bezpieczeństwa energetycznego wymaga więc jedynie określonych inwestycji infrastrukturalnych. Po ich wykonaniu problem gwarancji dostaw gazu jako ważnego zagadnienia w rela- K U L T U R A

48 MIĘDZY GEOEKONOMIĄ I GEOPOLITYKĄ... cjach gazowych z Rosją przestanie mieć strategiczne znaczenie, tak jak ma to miejsce w relacjach gazowych Rosji z państwami Europy Zachodniej, które mają rozwiniętą infrastrukturę importową i które handel gazem z Rosją traktują w kategoriach gospodarczych. a. Strategia geopolityczna Strategia geopolityczna opiera się na fundamentalnym założeniu prymatu polityki nad ekonomią w stosunkach międzynarodowych. Tym samym zakłada ona podporządkowanie polityki gospodarczej, w tym gazowej, strategicznym założeniom polityki zagranicznej państwa. To założenie opiera się na przyjęciu realistycznej wizji stosunków międzynarodowych (zob. Carr 2001), gdzie rywalizacja o miejsce w hierarchii międzynarodowej dominuje nad logiką ekonomiczną, wedle której państwa i koncerny rywalizują o większe korzyści gospodarcze. Naczelnym celem geopolitycznym Polski powinno być ograniczanie wpływu Rosji, w tym pozbawienie jej możliwości wykorzystywania gazu jako instrumentu nacisku. Wynika to ze sprzeczności strategicznych interesów między Warszawą i Moskwą, przejawiających się w różnych wizjach statusu politycznego Rzeczpospolitej na arenie międzynarodowej oraz w odmiennej polityce wobec Europy Środkowo-Wschodniej. Moskwa traktuje bowiem ten region jako strefę buforową między Rosją a Zachodem, a więc jako obszar o ograniczonej podmiotowości. Na najgłębszym poziomie jest to spór o granice świata zachodniego i sferę oddziaływania Federacji Rosyjskiej (Pełczyńska-Nałęcz 2012: 35). Sprzeczność interesów między Warszawą i Moskwą dotyczy także byłych państw ZSRR. Polska wspiera procesy demokratyzacji, modernizacji oraz integracji tych państw z UE i NATO, a przede wszystkim ich podmiotowość, rozumianą jako niezależność od Rosji. Kreml traktuje z kolei ten region jako swoją strefę wpływów i każdą aktywność polityczną struktur Zachodu na obszarze WNP traktuje w kategoriach zagrożenia swojej pozycji międzynarodowej. Polityka gazowa Polski powinna więc uwzględniać i wpisywać się w rywalizację polityczną między Rosją i Polską. Zakłada ona dwa obszary działań. Pierwszym jest dywersyfikacja dostaw gazu do Polski, która ma umożliwić odbiór surowca nie tylko z innych kierunków, ale także innych źródeł. Najbardziej pożądany jest bezpośredni dostęp do złóż surowca, połączeń z państwami będącymi eksporterami gazu, a także do rynku LNG. W przypadku Polski geograficznie najbliżej położonymi źródłami błękitnego paliwa są Norwegia i państwa Azji Środkowej. Realną dywersyfikację stanowi też budowa interkonektorów, które pozwalają pozyskiwać gaz z innych rynków. 49 P O L I T Y K A

49 PAWEŁ MUSIAŁEK 50 Drugim filarem strategii geopolitycznej jest polityka osłabiania pozycji Gazpromu na rynku europejskim. Ma to na celu powstrzymywanie politycznych wpływów Rosji w bezpośrednim otoczeniu międzynarodowym Polski. W interesie Polski jest więc (1) promowanie maksymalnego zmniejszenia importu rosyjskiego gazu do Europy poprzez wspieranie dywersyfikacji dostaw surowca; (2) powstrzymywanie realizacji kolejnych projektów infrastrukturalnych Gazpromu; (3) nacisk na instytucje unijne i państwa członkowskie w celu przyjęcia spójnej i asertywnej postawy wobec Rosji, w tym wobec zastrzeżeń Kremla dotyczących III pakietu liberalizacyjnego; (4) wspieranie finalizacji budowy wspólnego rynku gazu w UE. Ważnym polem energetycznej rywalizacji z Rosją jest także obszar Europy Wschodniej, obejmujący Ukrainę, Białoruś oraz region bałtycki. Tym samym wpisuje się ona w fundamentalne założenia polskiej polityki zagranicznej, będąc energetycznym prometeizmem (zob. Jakóbik 2013). Europa Wschodnia to obszar, gdzie z uwagi na ograniczenia infrastrukturalne jedynym źródłem gazu jest Rosja i gdzie więzy energetyczne są jednym z głównych instrumentów wpływu Kremla. W założeniu strategii geopolitycznej Polska powinna wspierać Ukrainę oraz państwa bałtyckie w budowie alternatywnych połączeń, nawet jeśli ich ekonomiczna opłacalność będzie wątpliwa. Szczególnie, że ze względu na położenie geograficzne najbardziej optymalne dla tego regionu połączenie z rynkiem unijnym to zespolenie z polskim systemem gazowym. Polska nie powinna także popierać, ani tym bardziej realizować projektów infrastrukturalnych, które pozwalają Rosji ominąć Ukrainę jako państwo tranzytowe, ponieważ będzie to osłabiać pozycję Kijowa wobec Moskwy. Taki charakter miały gazociągi Nord Stream, South Stream, a zwłaszcza propozycja połączenia Kobryń Wielkie Łopuszany (tzw. Jamał II), którego trasa przebiegałaby m.in. przez Polskę 2. b. Strategia geoekonomiczna Paradygmat geoekonomiczny, w przeciwieństwie do paradygmatu geopolitycznego, postuluje dominację celów ekonomicznych nad politycznymi w stosunkach międzynarodowych (zob. Haliżak 2013). 2 Koncepcja gazociągu Kobryń Wielkie Łopuszany jest zbliżona do koncepcji pieremyczki, odnogi gazociągu jamalskiego, która miała przebiegać przez terytorium Białorusi, Polski i łączyć się z gazociągiem Braterstwo na terytorium Słowacji. Pomysł ten zaproponowany został przez Rosję na przełomie XX i XXI wieku, ale Polska, nie godząc się na ograniczanie tranzytowej roli Ukrainy, nie wyraziła zainteresowania tym projektem. K U L T U R A

50 MIĘDZY GEOEKONOMIĄ I GEOPOLITYKĄ... Polityka jest w tym założeniu w dużej mierze areną i narzędziem osiągania celów gospodarczych. Stanowi więc nie treść, a pole gry międzynarodowej, którą jest rywalizacja ekonomiczna o materialny dobrobyt obywateli, na przykład za pomocą tworzenia jak najkorzystniejszych warunków dla rozwoju krajowych przedsiębiorstw. Strategia geoekonomiczna zakłada, że w dłuższej perspektywie to pozycja gospodarcza państwa na arenie międzynarodowej determinuje pozycję państwa w światowej hierarchii, a nie na odwrót 3. Model ekonomiczny traktuje handel gazem w podobnych kategoriach, jak handel innymi towarami. Podstawowym celem polityki energetycznej państwa, w tym gazowej, powinno być zabezpieczenie dostaw surowców po jak najniższych cenach. Wysokość cen ma nie tylko znaczenie dla gospodarstw domowych, korzystających z energii elektrycznej, gazu i innych form przetworzonej energii, ale także stanowi zasadniczy koszt dla wielu gałęzi przemysłu. Dlatego ceny surowców energetycznych stanowią ważny czynnik konkurencyjności gospodarek. Model ekonomiczny nie uwzględnia sprzeczności politycznych interesów Warszawy i Moskwy lub je bagatelizuje. W wersji łagodniejszej, dostrzegając sprzeczne interesy polityczne, proponuje rozwiązywać je narzędziami politycznymi, tak aby nie wpływały na stosunki gospodarcze i nie modyfikowały zasad handlu gazem. W wersji skrajnej konflikt interesów politycznych Polski i Rosji wart jest poświęcenia na rzecz zysków ekonomicznych 4. Wedle tej koncepcji Polska powinna zrezygnować nie tylko z rywalizacji geopolitycznej, która powoduje kosztowną ekonomicznie reakcję Moskwy w postaci drogiego gazu, ale starać się o jak najlepsze relacje z Kremlem. Mają one pozwolić na osiąganie dodatkowego zysku w postaci tańszego gazu i innych energetycznych korzyści. Ekonomizacja (czyli depolityzacja) polityki gazowej zakłada podejmowanie decyzji zarówno przez rząd, jak i strategiczne państwowe przedsiębiorstwa tylko w oparciu o kryteria rachunku ekonomicznego. Należy więc zrezygnować z dywersyfikacji dostaw oraz budowy kosztownych połączeń infrastrukturalnych, jeśli nie mają one uzasadnienia 51 3 Należy podkreślić, że model ekonomiczny nie odnosi się do stopnia antagonizmu i determinacji realizacji egoistycznych celów narodowych. Nie oznacza więc bardziej harmonijnej współpracy w porównaniu z paradygmatem geopolitycznym. Tym samym nie można wpisywać sporu modelu ekonomicznego i geopolitycznego w spór realizm vs idealizm prowadzony na gruncie teorii stosunków międzynarodowych. Koncepcja ekonomiczna zakłada bowiem, że państwa rywalizują między sobą, ale głównym wyznacznikiem i zarazem celem potęgi państwa jest siła ekonomiczna. 4 Przykładem takiego działania jest polityka premiera Węgier Victora Orbana, który w zamian za korzystne warunki współpracy energetycznej zrezygnował z polityki izolacji Rosji. P O L I T Y K A

51 PAWEŁ MUSIAŁEK ekonomicznego. Wedle tej koncepcji sprowadzenie dużej ilości gazu z Rosji nie stanowi problemu, o ile jego cena jest najbardziej atrakcyjna na rynku. Polska powinna także zabiegać w jak największym stopniu o pełnienie roli państwa tranzytowego rosyjskiego gazu, co wiązałoby się z uzyskaniem korzyści z tytułu opłat za przesył i zwiększeniem płynności rynku gazu. Dlatego w interesie Warszawy jest budowa kolejnych nitek Gazociągu Jamalskiego oraz innych gazociągów jak np. Kobryń Wielkie Łopuszany. 3. Optymalna strategia gazowa wobec Rosji a. Założenia 52 Oba przedstawione modele proponują osiągnięcie ważnych z punktu widzenia interesu Polski celów. Podstawowym błędem obu strategii jest jednak absolutyzacja własnych założeń i zamknięcie się w ramach własnej logiki. W konsekwencji oba stanowiska cechuje niepełność, która powoduje pomijanie ważnych aspektów relacji gazowych między Polską a Rosją. Proponowana strategia zakłada uznanie kwestii bezpieczeństwa dostaw jako priorytetu. Tak jak w teorii hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa potrzeba bezpieczeństwa jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka, po zaspokojeniu której można zaspokajać potrzeby wyższego rzędu, tak w odniesieniu do polityki energetycznej państwa bezpieczeństwo energetyczne stanowi jej fundament. Niskie ceny energii stanowią więc potrzebę wyższego rzędu wobec potrzeby gwarancji dostaw. W sytuacji konfliktu decyzyjnego między realizacją polityki bezpieczeństwa energetycznego i niskimi cenami energii należy więc wybrać pierwszy cel. O ile jednak potraktowanie bezpieczeństwa energetycznego jako najważniejszego może sugerować priorytet strategii geopolitycznej, której fundamentem jest wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego, o tyle jego prawidłowe zdefiniowanie bliższe jest koncepcji geoekonomicznej. Współczesna ewolucja znaczenia tego terminu (nie tylko na gruncie energetyki) spowodowała semantyczne rozszerzenie jego pojęcia i identyfikację stanu bezpieczeństwa ze stanem komfortu 5. 5 Przykładem szerokiego rozumienia bezpieczeństwa energetycznego jest definicja tego terminu w ustawie Prawo Energetyczne z 1997 r. Art. 3 ust. 16. definiuje bezpieczeństwo energetyczne bardzo szeroko jako stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska. K U L T U R A

52 MIĘDZY GEOEKONOMIĄ I GEOPOLITYKĄ... Szeroka interpretacja bezpieczeństwa energetycznego zakłada osiągnięcie jak najniższego poziomu importu surowców oraz maksymalną dywersyfikację dostaw, szlaków przesyłowych oraz źródeł energii 6. Bezpieczeństwo energetyczne jest więc w wersji rozszerzonej identyfikowane ze stanem niezależności energetycznej. Choć nie ulega wątpliwości, że realna dywersyfikacja połączona z dużą niezależnością od importu dodatkowo zwiększa bezpieczeństwo, to jednak należy ocenić takie działanie jako przesadnie angażujące zasoby w porównaniu do uzyskiwanych korzyści. Proponowana koncepcja węższego ujęcia bezpieczeństwa energetycznego zakłada, że właściwym jego miernikiem w zakresie dostaw gazu jest przepustowość gazowych połączeń międzysystemowych, umożliwiających sprowadzenie gazu od alternatywnych dostawców w dowolnym czasie i wystarczającej ilości. Ta pozornie niewielka modyfikacja określenia bezpieczeństwa energetycznego rodzi bardzo poważne konsekwencje praktyczne. Posiadanie technicznej możliwości sprowadzenia gazu z innych kierunków, nawet bez jej fizycznego wykorzystania, poprawia pozycję negocjacyjną i uniemożliwia wykorzystywanie dostaw gazu przez dostawców zarówno do narzucania renty monopolistycznej, jak i do celów pozaekonomicznych, w tym szantażu energetycznego. Jeżeli w dowolnym momencie występuje możliwość realnego sprowadzenia gazu od innego dostawcy, spełniona jest podstawowa potrzeba, jaką jest bezpieczeństwo dostaw. W ten sposób wyczerpane są przesłanki do ingerencji w przebieg stosunków handlowych, co powoduje, że zakup gazu zarówno przez przedsiębiorstwa prywatne, jak i państwowe powinien być dokonywany wedle kryteriów stricte rynkowych, a więc gaz powinien być kupowany od tego dostawcy, który zaproponuje najkorzystniejsze warunki. 53 b. Ocena bezpieczeństwa energetycznego Polski W kontekście Polski pytanie o bezpieczeństwo energetyczne dotyczy możliwości ewentualnego uzupełnienia dostaw gazu na skutek przerwania importu surowca z Rosji, będącej największym dostawcą gazu do Polski. W roku 2012 Polska konsumowała ok. 15,4 mld m 3 gazu, z czego 11,2 mld m 3 pochodziło z importu (własne wydobycie 4,3 mld m 3 ), w tym ok. 9 mld m 3 pochodziło z Rosji (na podstawie 6 Taki wskaźnik jest przyjęty w tzw. Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 24 października 2000 r. w sprawie minimalnego poziomu dywersyfikacji dostaw gazu z zagranicy, Dz. U nr 95 poz P O L I T Y K A

53 PAWEŁ MUSIAŁEK wieloletniego kontraktu zawartego przez Gazprom Export i PGNiG w 1996 r.), bądź poprzez rosyjski system gazociągowy, a ok. 2 mld m 3 z rynku europejskiego (URE, Obecne możliwości poboru gazu zza granicy to punkt Wysokoje na granicy z Białorusią (ok. 5 mld m 3 ), Drozdowycze na granicy z Ukrainą (ok. 5 mld m 3 ), a także Lwówek (2,2 mld m 3 ) i Włocławek (2,5 mld m 3 ), będące punktami odbioru gazu na terytorium Polski z Gazociągu Jamalskiego. Ponadto Polska posiada połączenie z Niemcami w Lasowie (1,5 mld m 3 ) oraz Czechami (0,5 mld m 3 ). Od 2014 r. możliwy jest także odbiór gazu poprzez rewers na gazociągu jamalskim z Niemcami (5 mld m 3 ). O ile przepustowość wschodnich połączeń gazowych jest wystarczająca w stosunku do obecnych i prognozowanych potrzeb, o tyle przepustowość połączeń z innych kierunków należy uznać za niewystarczającą, ponieważ ewentualne przerwanie dostaw ze Wschodu nie będzie w pełni rekompensowane zwiększonymi dostawami z rynku europejskiego. 54 c. Działania Deficyt infrastruktury został zidentyfikowany przez rząd i działania na rzecz poprawy bezpieczeństwa dostaw zostały umieszczone jako jeden z sześciu celów polityki energetycznej Polski (Polityka Energetyczna Polski do roku 2030, 2009: 11). Oceniając stan bezpieczeństwa energetycznego w 2014 r. należy więc mieć na uwadze budowany terminal LNG w Świnoujściu (5 mld m 3 ), który zostanie oddany do użytku w 2015 r. oraz planowane połączenia ze Słowacją (5 mld m 3 ) i Czechami (5 mld m 3 ) w ramach korytarza Północ-Południe, które znajdują się w fazie zaawansowanych planów (Gaz System, 2014). W świetle przedstawionej koncepcji polityki gazowej działania na rzecz rozbudowy połączeń z Czechami, Niemcami i Słowacją należy ocenić pozytywnie. Gdy zostaną one wybudowane i będą miały odpowiednią przepustowość, wówczas w kontekście zaprezentowanej koncepcji prawdopodobnie osiągnięty zostanie zadowalający stan bezpieczeństwa energetycznego w perspektywie średnioterminowej 7. Należy dodać, że budowa nowych połączeń pozwoli nie tylko osiągnąć satysfakcjonujący poziom bezpieczeństwa energetycznego są to także inwestycje uzasadnione ekonomicznie. Uzyskanie możliwości importu gazu wycenianego na podstawie różnych formuł cenowych (rynek LNG, rynek zachodnioeuropejski) daje możliwość zastosowania arbitrażu cenowego i wybie- 7 Obecnie trudno określić zarówno zapotrzebowanie w dłuższej perspektywie, jak i przepustowość planowanych połączeń, ponieważ znajdują się one w fazie studium wykonalności. K U L T U R A

54 MIĘDZY GEOEKONOMIĄ I GEOPOLITYKĄ... rania gazu z najtańszego w danej chwili wariantu. Co więcej, wzmocni także pozycję negocjacyjną wobec Gazpromu. W kontekście budowy połączeń międzysystemowych należy także przeanalizować budowę kolejnego interkonektora z Niemcami. Rynek niemiecki jest bowiem jednym z najbardziej płynnych rynków gazowych w Europie, co powoduje, że zarówno względy bezpieczeństwa, jak i ekonomiczne (możliwość pozyskania gazu w cenie indeksowanej do cen gazu w hubach gazowych) skłaniają do budowy kolejnego zachodniego połączenia. Realizacja tych projektów powoduje, że bezzasadne z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego jest budowanie gazociągu bezpośrednio łączącego z Norwegią przez Danię (Baltic Pipe) lub innych projektów mających na celu bezpośredni dostęp do złóż 8. Coraz swobodniejszy przepływ gazu na zintegrowanym rynku europejskim oraz jego płynność powoduje, że budowa interkonektorów, umożliwiająca integrację z europejskim rynkiem, oraz powstanie terminalu LNG jest wystarczającym działaniem na rzecz poprawy bezpieczeństwa energetycznego w zakresie dostępu do alternatywnych źródeł i kierunków dostaw gazu ziemnego do Polski. Wobec obowiązującego do roku 2022 kontraktu jamalskiego PGNiG z Gazpromem pożądane jest, aby przedstawione inwestycje infrastrukturalne zostały oddane do użytku przed kolejną rundą negocjacyjną z rosyjską spółką. Posiadanie możliwości alternatywnych dostaw wzmocni pozycję negocjacyjną PGNiG i innych firm chcących sprowadzać gaz z Rosji. Zgodnie z przedstawioną koncepcją wybór dostawcy gazu i wielkości wolumenu po wybudowaniu połączeń powinien odbyć się według zasad rynkowych, więc nie oznacza to konieczności redukcji ilości kupowanego z Rosji gazu. Potencjalni importerzy powinni mieć pełną swobodę wyboru dostawców, w tym także nabywania w dowolnych ilościach rosyjskiego gazu. To oznacza, że nie ma zasadności kontraktowania dodatkowych ilości gazu np. przez kolejne zakupy gazu LNG poprzez terminal w Świnoujściu lub poprzez interkonektory z innych kierunków, jeśli cena kupowanego tam surowca okaże się wyższa od ceny gazu z Rosji. Niezależnie od wielkości pozyskiwanego wolumenu gazu z Rosji, Polska nie powinna rezygnować z osłabiania wpływu rosyjskiej spółki na europejskim rynku gazowym i zaprzestać wspierania budowy nowych gazociągów przesyłowych do Europy 9. Powinna więc wspierać 55 8 Prawdopodobnie także jest to nieopłacalne biznesowo, ale ostateczna ocena wymaga przeprowadzenia analiz typu open season. 9 Obecnie w Rosji trwa debata na temat zniesienia monopolu eksportowego Gazpromu, więc nie jest wykluczone, że w czasie negocjacji kolejnego kontraktu z Gazpromem zakupiony zostanie gaz od innej spółki gazowej. P O L I T Y K A

55 PAWEŁ MUSIAŁEK 56 przede wszystkim dokończenie budowy wspólnego rynku gazowego, w tym budowę interkonektorów oraz tzw. Korytarza Południowego, umożliwiającego dostęp państw UE do gazu z basenu Morza Kaspijskiego. Szczególnie istotne z polskiego punktu widzenia jest wsparcie dywersyfikacji dostaw gazu na Ukrainę i do państw bałtyckich. W przypadku tych ostatnich przemawiają za tym uwarunkowania geopolityczne. W odniesieniu do Ukrainy rozbudowa połączenia z możliwością dwustronnego przepływu gazu nie wyklucza spełnienia także kryteriów biznesowych (zob. Musiałek 2012). Zmiany na polskim, europejskim i ukraińskim rynku powodują, że istnieje ekonomiczne uzasadnienie odwrócenia kierunku handlu gazem, który jest obecnie przesyłany z Ukrainy do Polski przez połączenie w Drozdowyczach. Taka perspektywa byłaby bardzo prawdopodobna w sytuacji eksploatacji w Polsce gazu z łupków, w tym na terenie województw graniczących z Ukrainą. Rozszerzenie współpracy gazowej może okazać się szczególnie korzystne dla obu stron, gdy zostanie rozbudowane planowane połączenie z Rosji do Turcji, a stamtąd w kierunku Europy Środkowo-Wschodniej. Jego realizacja spowoduje, że Ukraina może stracić rolę państwa tranzytowego rosyjskiego gazu do Europy, które było podstawą silnej pozycji negocjacyjnej Kijowa z Moskwą w rozmowach na temat kontraktów gazowych. Nie ulega wątpliwości, że działania te są sprzeczne z interesem Rosji i spotykają się z krytyką Kremla. Rozbudowa infrastruktury przesyłowej w Polsce spowoduje, że Moskwa nie będzie miała jednak możliwości szantażu energetycznego jako odwetu za niekorzystne dla Rosji wsparcie Kijowa poprzez odcięcie dostaw, czy podwyżkę cen bez poniesienia kosztu w postaci utraty rynku w Polsce. Należy jednak wątpić w prawdopodobieństwo takiego scenariusza, ponieważ w obliczu zmian na rynku gazu w UE coraz trudniej Rosji będzie wykorzystywać gaz jako instrument polityczny. Budowa wspólnego rynku gazu w UE, wzrost wydobycia gazu i ropy z łupków w USA i inne czynniki determinują wzmocnienie pozycji odbiorców wobec dostawców, także w Europie. Powoduje to stopniową depolityzację stosunków gazowych między UE i Rosją. W subiektywnej ocenie autora, w jej wyniku handel gazem w dłuższym okresie także w regionie Europy Środkowo- -Wschodniej będzie domeną w coraz większym stopniu ekonomii, a nie polityki. Nie jest to dobrowolny wybór Rosji, ale konieczność przed jaką stoją jej władze. K U L T U R A

56 MIĘDZY GEOEKONOMIĄ I GEOPOLITYKĄ... Bibliografia Bezpieczeństwo Energetyczne Polski. Raport otwarcia 2010 (2010), Instytut Kościuszki, Kraków [online] %C5%84stwo-Energetyczne-Polski-2010-%E2%80%93-raport-otwarcia.pdf, [14 czerwca 2014]. Carr, Edward (2001), The Twenty Years Crisis, , New York: Perennial. Czaputowicz, Jacek (2008), Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Haliżak, Edward (red.) (2013), Geoekonomia,,Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Jakóbik, Wojciech (2013), Energetyczny prometeizm to dzisiaj realpolitik. Czas, byśmy znowu zaczęli wygrywać, Pressje, teka XXXII [online] pressje_shop/article/article issue_347.pdf, [13 czerwca 2014]. Kamiński, Marek; Zienkiewicz, Andrzej (2010), Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? Ernst & Young, Warszawa [online] [15 czerwca 2014]. Michalczyk, Leszek (2011), Polska a Gazprom w długofalowej koncepcji polskiego bezpieczeństwa energetycznego, Polityka Energetyczna, t. 14, zeszyt 1 [online] file:///c:/ Users/Pawe%C5%82/Downloads/httpwww_min-pan_krakow_plwydawnictwape michalczyk.pdf, [12 czerwca 2014]. Musiałek, Paweł (2012), Ukraina nowy kierunek gazowej współpracy, Centrum Analiz Energetycznych Wyższej Szkoły Europejskiej, [online]: uploads/publikacje/analiza%20caewse,%20ukraina%20-%20nowy%20 kierunek%20gazowej%20wsp%c3%b3%c5%82pracy.pdf, [10 marca 2013]. Nagy, Stanisław; Rychlicki, Stanisław; Siemek, Jakub (2009), Stan obecny i ewolucja stosunków gazowych Rosji z Unią Europejską, Polityka Energetyczna, t. 12, zeszyt 2. OGP Gaz System S.A., [online] [10 czerwca 2014]. Pełczyńska-Nałęcz, Katarzyna (2010), Dokąd sięgają granice Zachodu? Rosyjsko-polskie konflikty strategiczne , Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich [online] [13 czerwca 2014]. Polityka Energetyczna Polski do roku 2030 (2009), Ministerstwo Gospodarki, Warszawa [online] %20ost.pdf, [13 czerwca 2014]. Urząd Regulacji Energetyki (2013), Charakterystyka rynku paliw płynnych, [online] /5315,2012.html, [10 czerwca 2014]. * Paweł Musiałek PhD candidate at the Institute of Political Science and International Relations of the Jagiellonian University. Member of the Jagiellonian Club. Academic teacher at the Cracow University of Economics and the Pontifical University of John Paul II in Cracow. 57 P O L I T Y K A

57 PAWEŁ MUSIAŁEK Abstract There are two opposed models of the gas policy towards Russia: based on geo-economics and geopolitics. These models correspond with the Neoliberal vs. Neorealist Debate. Although many natural gas initiatives have both political and economic background, some of them are not. This is why the distinction of models should be taken into consideration. However, the depoliticisation of the EU-Russia gas relations should be also analysed. Słowa kluczowe energy security, gas, Russia, Gazprom, energy policy 58 K U L T U R A

58 KAMPANIE INFORMACYJNE DOTYCZĄCE POSZUKIWAŃ GAZU ŁUPKOWEGO Bartłomiej Sawicki *10 KAMPANIE INFORMACYJNE DOTYCZĄCE POSZUKIWAŃ GAZU ŁUPKOWEGO Abstrakt Wraz z zainicjowaniem w 2009 roku fazy poszukiwawczej za gazem z łupków, konieczne okazało się przeprowadzenie kampanii informacyjnej dotyczącej aspektów prawnych, administracyjnych, technologicznych i środowiskowych kolejnych etapów związanych z wydobyciem gazu ziemnego z łupków. Polska na tle innych krajów w Unii Europejskiej jest wciąż, mimo znacznego spadku liczby koncesji, liderem poszukiwań gazu ziemnego z łupków. Poparcie dla poszukiwań tego surowca jest znacznie wyższe niż w innych krajach. Nie wynika to jednak ze skoordynowanej akcji informacyjnej na poziomie rządowym i samorządowym, lecz głównie z nadziei mieszkańców na pojawienie się nowych miejsc pracy lub mniejszych rachunków za energię. Kampanie powinny także uwzględniać poszukiwania innych niekonwencjonalnych złóż gazu ziemnego. Podczas wydobycia gazu z łupków również stosuje się technologię szczelinowania hydraulicznego. W celu uniknięcia protestów związanych z eksploatacją węglowodorów tego rodzaju surowca, koniecznym wydaje się informowanie o skutkach środowiskowych oraz o aspektach finansowych. 59 Słowa kluczowe gaz z łupków, Polska, kampania informacyjna Wstęp * Pionierska i kontrowersyjna technologia szczelinowania hydraulicznego znacząco przyspieszyła możliwość komercyjnego wydobycia surowca, ale może pociągać za sobą określone skutki dla środowiska * Bartłomiej Sawicki absolwent historii na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie i stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie Jagiellońskim. Ukończył studia podyplomowe na kierunku zarządzanie w przemyśle naftowym i gazowniczym na Akademii Górniczo-Hutnicznej oraz z zakresu dziennikarstwa multimedialnego i serwisów społecznościowych w Wyższej Szkole Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie. Redaktor w portalach gazłupkowy.pl oraz visegradplus.org. P O L I T Y K A

59 BARTŁOMIEJ SAWICKI i mieszkańców. Determinuje ona zatem konieczność przeprowadzenia odpowiednich kampanii informacyjnych przez władze lokalne oraz centralne. Ich celem jest przedstawianie wszystkich aspektów poszukiwań gazu ziemnego z łupków. W Polsce od dziesięcioleci trwa eksploatacja węglowodorów, jednak wcześniej nie eksploatowano surowca z leżących głębiej skał łupkowych. Poszukiwania gazu ziemnego z łupków w Polsce rozpoczęły się dopiero pod koniec 2009 roku 1. Wraz z zainicjowaniem fazy poszukiwawczej, konieczne okazało się przeprowadzenie kampanii informacyjnej dotyczącej aspektów prawnych, administracyjnych, technologicznych i środowiskowych kolejnych etapów związanych z wydobyciem gazu ziemnego z łupków. Niniejszy artykuł przedstawia kampanie informacyjne zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym, tło poszukiwań surowca oraz zagadnienia, które mogą zadecydować o społecznej akceptacji tego surowca. 1. Kampanie informacyjne potrzeba i wyzwanie 60 Poszukiwania gazu ziemnego z łupków to proces, który ma swoje oddziaływanie nie tylko na sektor energetyczny czy gospodarkę. Branża naftowa poszukując i wydobywając niekonwencjonalne złoża surowców stosuje coraz nowocześniejsze technologie eksploatacji. Odwierty za gazem z łupków są znacznie dłuższe od tych wykonywanych na złożach konwencjonalnych. Dotychczasowe prace wiertnicze w Europie pokazują, że odwierty mają długość do 5 tys. metrów. Przekłada się to nie tylko na wzrost kosztów, ale również na rosnącą ingerencję w środowisko. Jak wynika z raportów polskich naukowców wykonanych w latach na bazie analiz środowiskowych z 7 odwiertów rozpoznawczych, prace za gazem z łupków mogą wpływać na stan środowiska jedynie w krótkim okresie (Ministerstwo Środowiska 2015a). Badanie to pokazało jednak jak szerokie aspekty środowiskowe mogą dotyczyć poszukiwań tego surowca. Pod uwagę brano stan środowiska przed, w trakcie i po pracach wiertniczych. Badano jakość powietrza w okolicach prac wiertniczych, stan wód podziemnych, ingerencje w krajobraz oraz wstrząsy sejsmiczne. Zestaw badanych aspektów środowiskowych pokazuje jak bardzo złożonym problemem są poszukiwania gazu z łupków. Prace wiertnicze mogą więc nieść ze sobą poważne skutki dla środowiska, a tym samym dla ludzi. Dlatego też koniecznym 1 Prace nad pierwszym odwiertem rozpoznawczym Markowola-1 rozpoczęło PGNiG w październiku 2009 roku. (Zob. więcej: Łupki Polskie, 2015). K U L T U R A

60 KAMPANIE INFORMACYJNE DOTYCZĄCE POSZUKIWAŃ GAZU ŁUPKOWEGO wydaje się zorganizowanie trwałego dialogu oraz rzetelnej kampanii informacyjnej dotyczącej poszukiwań tego surowca. Potrzebna jest wiarygodna informacja, do której dostęp jest nieco problematyczny. Wynika to z braku przemyślanej i długofalowej kampanii informacyjnej prowadzonej na obszarach, gdzie planowane są prace wiertnicze. Dotychczas koncerny organizowały pewne działania informacyjne bezpośrednio przed samymi wierceniami tzw. punkty informacyjne nie prowadząc wcześniej długofalowej, konsultowanej z władzami samorządowymi kampanii informacyjnej. Do najważniejszych wyzwań można zaliczyć m.in. przygotowanie odpowiedniej formy prowadzenia takiej kampanii. Jak pokazuje dotychczasowa praktyka podstawową kwestią jest uwzględnienie lokalnych aspektów prac wiertniczych prowadzonych w danej miejscowości. Wzorem powinna się stać kampania informacyjna Razem o łupkach przeprowadzona na terenie województw pomorskiego, kujawsko-pomorskiego oraz warmińsko- -mazurskiego. Pojawia się pytanie o sposób i formę finansowania takich projektów aby miały one długofalowy efekt konieczne wydaje się ich stabilne finansowanie. 2. Stan prac poszukiwawczych gazu z łupków w Polsce w latach Poszukiwania surowców, gazu ziemnego i ropy naftowej z łupków rozpoczęto w Polsce pod koniec 2009 roku. W latach (stan na 1 stycznia 2015 r.) wykonano 69 odwiertów za gazem ziemnym z łupków oraz ropy z łupków, licząc łącznie odwierty pionowe oraz poziomowe (Porozmawiajmy o łupkach, 2015). W tym samym okresie wykonano także 25 zabiegów szczelinowania hydraulicznego (w 37% wykonanych), w tym w 12 otworach poziomych. W 4 otworach wykonano zabiegi mikroszczelinowania (DFIT Diagnostic Fracture Injection Test) (Państwowy Instytut Geologiczny, 2015). Liczba ta wciąż nie pozwala zweryfikować wszelkich szacunków dotyczących potencjału polskich skał łupkowych. Według informacji, które posiada Ministerstwo Środowiska, do 2021 roku przedsiębiorcy mają wykonać w sumie 308 odwiertów rozpoznawczych, w tym 122 to otwory obligatoryjne, a 186 opcjonalne. Szacunki te uległy jednak znacznemu skorygowaniu, ponieważ zgodnie ze stanem na 1 stycznia 2015 roku, liczba koncesji poszukiwawczych za gazem łupkowym wynosi 53 (Porozmawiajmy o łupkach, 2015). Według różnych ocen w celu zakończenia pierwszej fazy eksploracji złóż gazu łupkowego w Polsce trzeba wykonywać między 100 a 200 odwiertów poszukiwawczych, które P O L I T Y K A

61 BARTŁOMIEJ SAWICKI 62 pozwolą zrewidować szacunki dotyczące złóż gazu ziemnego z łupków w Polsce (Nagy 2014). Istnieją znaczne różnice co do oceny potencjału. Jak wynika z opracowania amerykańskiej agencji rządowej U.S. Energy Information Administration przygotowanego w 2013 roku, złoża gazu ziemnego z łupków w Polsce szacowane są na 4,2 bln m 3 (U.S. Energy Information, 2013) Polskie badania wykonane przez Państwowy Instytut Geologiczny podają dane znacznie niższe od szacunków amerykańskich. Jak podaje raport polskiej służby geologicznej złoża gazu ziemnego z łupków mogą wynosić w Polsce do 2 bln m 3, ale najbardziej prawdopodobne jest, że zasoby gazu z łupków w Polsce mieszczą się w przedziale od 346 do 768 mld m 3. To kilka razy więcej niż potwierdzone konwencjonalne zasoby surowca, które zostały oszacowane na ok. 134 mld m 3 (Państwowy Instytut Geologiczny, 2014). Biorąc pod uwagę roczne wydobycie gazu ziemnego z tradycyjnych złóż na poziomie 4,4 mld m 3 oraz roczne zapotrzebowanie na poziomie ok. 16 mld m 3 (Ministerstwo Gospodarki, 2014), nawet scenariusz mniej optymistyczny to także duża szansa dla Polski na zwiększenie krajowego wydobycia surowców energetycznych. Jest to jeden z podstawowych elementów zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego kraju (Turowski 2013). Mimo trwających już 5 lat prac poszukiwawczych, na żadnym z wykonanych odwiertów nie osiągnięto komercyjnego przepływu surowca. Co istotne, tempo prac poszukiwawczych w przeciągu ostatnich kilku miesięcy zdecydowanie zwolniło. Od połowy 2014 roku do marca 2015 roku wykonano w Polsce tylko 6 nowych odwiertów. Spadła też do 48 liczba koncesji na poszukiwanie konwencjonalnych i niekonwencjonalnych złóż w czerwcu 2012 roku było ich 110 (Ministerstwo Środowiska, 2012). Jest to efekt słabnącego zainteresowania inwestorów w wyniku pogarszającej się kondycji finansowej firm naftowych (będącej efektem spadających cen ropy naftowej), wciąż istniejących barier administracyjnych oraz braku informacji o możliwym komercyjnym wydobyciu surowca w Polsce. Jak dotychczas uzyskane wielkości przepływu gazu na dwóch najbardziej obiecujących odwiertach na Pomorzu, zarówno w Klukowej Hucie, gdzie prace prowadzi BNK Petroleum oraz w Lublewie, gdzie prace wykonują 3Legs Resources i Conoco- Phillips, nie pozwalają myśleć o komercyjnej eksploatacji gazu ziemnego z łupków. Z odwiertów wydobywano średnio od 6 do 11 tys. m 3 dziennie. Tymczasem granica opłacalności wynosi co najmniej 20 tys. m 3 dziennie (Furman 2014). Zdaniem ekspertów w związku ze skomplikowaną geologią oraz z problemami wielu inwestorów zagranicznych z pozyskaniem kapitału, komercyjne wydobycie gazu ziemnego z łupków może nastąpić dopiero pod koniec tej dekady. K U L T U R A

62 KAMPANIE INFORMACYJNE DOTYCZĄCE POSZUKIWAŃ GAZU ŁUPKOWEGO 3. Gaz łupkowy w opinii społecznej Badania opinii społecznej rozpoczęły się niemal równocześnie z poszukiwaniem gazu ziemnego z łupków w Polsce. Wyniki badań poparcia lub sprzeciwu wobec poszukiwań i wydobycia gazu różnią się od siebie w zależności od obszaru gdzie były prowadzone. W 2013 roku przeprowadzono dwa istotne badania opinii publicznej do prac poszukiwawczo-wydobywczych za gazem z łupków. Badania przeprowadziły TNS Polska oraz Centrum Badania Opinii Społecznej (Ministerstwo Środowiska, 2013). Zostały one przeprowadzone w 2013 roku na zlecenie Ministerstwa Środowiska. Jak wynika z badań, o gazie z łupków słyszało 92% badanych. Wiedza na temat tego zagadnienia czerpana jest głównie z telewizji, a także z prasy, radia i Internetu. Wśród mieszkańców Lubelszczyzny i Polski północnej istotne są także rozmowy z rodziną, znajomymi czy sąsiadami. Zdecydowana większość pytanych mieszkańców północnej części Polski (województwa kujawsko- -pomorskie, pomorskie oraz warmińsko-mazurskie) i Lubelszczyzny (72%) opowiedziała się za wydobywaniem gazu ziemnego z łupków. Przeciwnych było 7% ankietowanych. Wśród ogółu Polaków za wydobywaniem gazu z łupków opowiedziało się 78% ankietowanych, a 7% było przeciwnych. Badanie zostało wykonane w ramach kampanii informacyjnej Porozmawiajmy o łupkach. Pod koniec 2013 roku naukowcy z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego wykonali kolejne badania opinii publicznej, tym razem na zlecenie Państwowego Instytutu Geologicznego (Stasik i Stankiewicz, 2014). Jak wynika z tego badania, 88% Polaków spotkało się z informacją o poszukiwaniu i planach wydobycia gazu z łupków w Polsce. Większość ankietowanych popierało poszukiwanie gazu z łupków (80%), przeciwnych było 11% ankietowanych. Ponad 50% badanych uważa, że ewentualne wydobycie przyniesie więcej korzyści niż szkód oraz zagrożeń Kampanie informacyjne dotyczące gazu łupkowego na Pomorzu oraz na Lubelszczyźnie Na terenie północnej części Polski (województwa kujawsko-pomorskie, pomorskie oraz warmińsko-mazurskie) uruchomiono program Razem o łupkach zorganizowany przez marszałka wojewódzka pomorskiego Mieczysława Struka (Razem o łupkach, 2015). Głównym celem programu było stworzenie platformy informacyjnej, tak aby wszystkie zainteresowane strony były aktywnie włączone w proces P O L I T Y K A

63 BARTŁOMIEJ SAWICKI 64 konsultacji. Program objął koncerny, firmy serwisowe, samorządy lokalne, mieszkańców, organizacje pozarządowe, a także ekspertów i otoczenie naukowe. Liderem projektu stała się Fundacja Rozwiązań Eko-Energetycznych z Gdańska, która będąc współautorem koncepcji dialogu, przyjęła na siebie ciężar przygotowania i organizacji całego procesu. Dopracowała ona wspólnie z ekspertami z różnych dziedzin (m.in. z socjologami) podstawy tego programu. W projekcie udział wzięły też gminy z sąsiednich województw: warmińsko-mazurskiego i kujawsko-pomorskiego, gdzie również zostały przyznane koncesje na poszukiwanie gazu z łupków. Patronat honorowy nad projektem objął Główny Geolog Kraju. Na Pomorzu powstały trzy Lokalne Komitety Dialogu (LKD) w trzech powiatach: wejherowskim, lęborskim i kartuskim. Działaniem projektu objęte zostały także dwa powiaty w województwie warmińsko-mazurskim: elbląski i braniewski oraz w kujawsko-pomorskim: rypiński i radziejowski. W tych siedmiu powiatach powstało razem siedem takich komitetów. Wszystkie zainteresowane strony przez ponad rok debatowały na interesujące ich tematy związane z gazem z łupków. Zainteresowane strony rozmawiały o swoich wzajemnych oczekiwaniach i obawach. Takich rozmów między zainteresowanymi stronami w każdym z LKD było przynajmniej dziesięć. Podczas dyskusji wszystkie strony wnosiły wiele uwag związanych z procesem poszukiwania złóż, od kwestii środowiskowych, przez prawne, społeczne, ekonomiczne i wiele innych. W każdej lokalizacji problemy, na które zwracali uwagę mieszkańcy, różniły się od siebie. To pokazuje jak ważne jest lokalne, indywidualne podejście do dialogu. Położenie geograficzne oraz sytuacja gospodarcza, społeczna i środowiskowa mają ogromny wpływ na tematykę rozmów. W grudniu 2014 roku minął rok od kiedy pierwsze komitety rozpoczęły spotkania i rozmowy. W tym czasie ponad 1000 osób odbyło ponad 70 spotkań, podsumowując je na powiatowych konferencjach. W niektórych miejscach udało się podpisać umowy społeczne między partnerami projektu, w innych zaś powstały raporty z wnioskami z rozmów i postulatami wszystkich stron. Uczestnicy dyskusji kończyli prace komitetów według formy dobranej zgodnie z własnymi intencjami, dlatego też zakończenie rozmów przybierało różną postać. Obecnie Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego jest na etapie podsumowywania całego projektu, wyciągania wniosków z jego realizacji, określania obszarów, które się sprawdziły oraz tych, które w ewentualnych przyszłych edycjach należy usprawnić bądź zupełnie zmienić (Gazlupkowy.pl, 2014). Inaczej ten proces wyglądał na Lubelszczyźnie. Wydaje się jednak, że władze regionu zbyt późno rozpoczęły prace nad tworzeniem kam- K U L T U R A

64 KAMPANIE INFORMACYJNE DOTYCZĄCE POSZUKIWAŃ GAZU ŁUPKOWEGO panii społecznej dotyczącej promocji oraz dyskusji na temat zalet oraz zagrożeń wynikających z poszukiwań gazu łupkowego. Kampania informacyjna ruszyła już po tym jak mieszkańcy lubelskiej miejscowości Żurawlów rozpoczęli swój protest przeciw poszukiwaniom tego surowca (Kurier Lubelski, 2014). Władze województwa lubelskiego zorganizowały cykl czterech debat poświęconych bezpieczeństwu energetycznemu regionu. Jako jedną z szans regionu wymieniono eksploatację gazu ziemnego z łupków. O korzyściach i procesie wydobywczym informowali m.in. przedstawiciele Chevronu koncernu, który posiadał w regionie w sumie 4 koncesje na poszukiwanie tego surowca 2. Podczas tego rodzaju spotkań przedstawiciele poszczególnych sektorów energetycznych wypowiadali się na temat potencjału regionu lubelskiego. Jednym z alternatywnych źródeł energii dla regionu może okazać się gaz ziemny z łupków. Jednak w tym wypadku gaz łupkowy w odróżnieniu od Pomorza był jednym z elementów tej debaty, nie stanowił zaś głównego tematu dyskusji. Co więcej, na Pomorzu postawiono na ciągłą wielomiesięczną debatę w lokalnych środowiskach, zaś w województwie lubelskim tylko na cykl niewiążących debat (Lubelskie.pl, 2013). Działania informacyjne prowadzono również na szczeblu centralnym. Ministerstwo Środowiska zorganizowało w ramach kampanii informacyjnej Porozmawiajmy o łupkach dwa wysłuchania publiczne, podczas których zainteresowani rozpoznaniem oraz wydobyciem gazu ziemnego z łupków mogli zabrać głos. Odbyły się one w Gdańsku i Lublinie. Przedmiotem wysłuchań były trwające w Polsce prace dotyczące gazu z łupków. W jednym wysłuchaniu wzięło udział średnio 140 osób. Działania były współfinansowane ze środków Unii Europejskiej oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (Ministerstwo Środowiska, 2014). Istotne dla poprawy stanu wiedzy o wpływie poszukiwań gazu ziemnego z łupków są publikacje oraz powoływanie się na tezy już istniejących raportów. W 2012 roku Państwowy Instytut Geologiczny (PIG) opublikował raport Aspekty środowiskowe procesu szczelinowania hydraulicznego wykonanego w otworze Łebień LE-2H. Naukowcy zbadali otwór wiertniczy LE 2H w Łebieniu, gdzie w 2011 roku przeprowadzono pierwszy w kraju zabieg szczelinowania hydraulicznego w pełnym zakresie. Jak informował PIG, po wykonaniu szczelinowania hydraulicznego na otworze Łebień 2H, nie stwierdzo Chevron w styczniu 2015 roku poinformował o zakończeniu prac poszukiwawczych za gazem łupkowym z 2 koncesji na Lubelszczyźnie, które są ważne do grudnia 2015 roku. Dwie pozostałe koncesje wygasły pod koniec 2014 roku. P O L I T Y K A

65 BARTŁOMIEJ SAWICKI 66 no wpływu na stan czystości atmosfery. Zaobserwowano zaś podwyższony poziom hałasu podczas szczelinowania. Nie stwierdzono wpływu prac związanych ze szczelinowaniem na jakość wód powierzchniowych i podziemnych, a sam pobór wody nie wpłynął na zmniejszenie zasobów wód podziemnych w rejonie wiertni. Zabieg szczelinowania nie wywołał też na powierzchni żadnych drgań lub wstrząsów mogących stwarzać zagrożenie dla budynków czy infrastruktury. Raport ten, mający swoje naukowe podstawy, nie został odpowiednio wykorzystany w kampanii informacyjnej na terenach gdzie prowadzone lub planowane są poszukiwania gazu ziemnego z łupków. Błędy w odpowiedniej promocji naukowych materiałów na temat wpływu poszukiwań gazu ziemnego z łupków powinny zostać naprawione podczas publikacji kolejnych raportów środowiskowych z 7 innych odwiertów w marcu 2015 roku. Raporty naukowe to podstawowe źródło rzetelnych informacji zawierające zestawienie badań wpływu poszukiwań i eksploatacji tego surowca na środowisko. Są to jednak materiały napisane językiem naukowym, który nie dla wszystkich odbiorców jest jasny i zrozumiały. Dlatego też konieczne jest przy okazji publikacji takich raportów, aby forma i treść przekazu była zrozumiała dla wszystkich. Niezbędne jest także uwypuklenie podczas prezentacji wyników aspektów regionalnych, gdzie prowadzone są poszukiwania (Państwowy Instytut Geologiczny, 2012). 5. Dialog na trzech poziomach interesy samorządów lokalnych, państwa i koncernów energetycznych W procesie poszukiwań gazu ziemnego z łupków, a następnie przy przejściu do fazy wydobywczej, kluczowe wydaje się być pogodzenie interesów wszystkich najważniejszych interesariuszy. W czasie procesu wydawania koncesji, udzielania decyzji środowiskowych, pozwoleń wodno-prawnych oraz podjęcia decyzji inwestycyjnej, każda ze stron ma odmienne cele. Kluczową kwestią jest nie tylko pogodzenie zróżnicowanych interesów, ale również akceptacja społeczna, bez której może dojść do konfliktów, szczególnie pomiędzy danym koncernem energetycznym prowadzącym prace poszukiwawczo-wydobywcze a lokalną społecznością. Uzyskanie poparcia władz jest również bardzo ważne, aby uzyskać pozwolenia dotyczące np. korzystania z dróg dojazdowych do wiertni czy ujęć wody. W celu zwiększenia poparcia na poziomie lokalnym w życie weszła na początku 2015 roku nowelizacja ustawy Prawo geologiczne i górnicze. Celem tych zmian praw- K U L T U R A

66 KAMPANIE INFORMACYJNE DOTYCZĄCE POSZUKIWAŃ GAZU ŁUPKOWEGO nych było dostosowanie przepisów dla sektora naftowo-gazowego do wyzwań i możliwości związanych z rozwojem technologii wydobywczych węglowodorów, w tym także ze złóż niekonwencjonalnych. Ustawa wprowadziła m.in. nowy system dystrybucji wpływów z podwyższonej opłaty eksploatacyjnej za wydobywanie węglowodorów. Dotychczasowy zespół beneficjentów obejmujący gminy oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej rozszerzony został o powiaty i województwa, na terenie których prowadzona będzie działalność poszukiwawczo-wydobywcza. Zgodnie z nowymi przepisami podział wpływów z tytułu opłat eksploatacyjnych będzie kształtował się w następujący sposób: 60% na rzecz gminy, 15% dla powiatu, 15% na rzecz województwa, a 10% dla Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W przypadku pozostałych opłat 60% wpływów stanowi dochód gminy, na terenie której jest prowadzona działalność, a 40% dochód Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W wyniku nowelizacji podniesione zostały stawki opłaty dla gazu ziemnego wysokometanowego, którego wydobycie w okresie rozliczeniowym przekracza 2500 tys. m 3 z 6,23 zł/tys. m 3 do 24,00 zł/tys. m 3 (jeżeli wydobycie gazu w okresie rozliczeniowym nie przekracza 2500 tys. m 3 stawka opłaty wynosi 6,23 zł/tys. m 3 ). Ponadto wzrosła stawka opłaty dla gazu ziemnego pozostałego, którego wydobycie w okresie rozliczeniowym przekracza 2500 tys. m 3 z 5,18 zł/tys. m 3 do 20 zł/tys. m 3 (jeżeli wydobycie gazu w okresie rozliczeniowym nie przekracza 2500 tys. m 3 stawka opłaty wynosi 5,18 zł/tys. m 3 ). Natomiast dla ropy naftowej, której wydobycie w okresie rozliczeniowym przekracza 1000 t, stawka opłaty wzrosła z 36,84 zł/tonę do 50 zł/tonę (dla ropy naftowej, której wydobycie w okresie rozliczeniowym nie przekracza 1000 t stawka opłaty wynosi 36,84 zł/tonę) (Ustawa..., 2011). Nowy podział dystrybucji podatków to jeden z elementów zachęt skierowanych w stronę gminy. Pojawiły się także wspierane często przez państwo oraz koncerny ekspertyzy pokazujące, że przy prowadzeniu prac poszukiwawczo-wydobywczych wzrośnie liczba miejsc pracy dla lokalnych mieszkańców (Shale Gas Europe, 2015). Trudno jednak wierzyć w te zapewnienia, ponieważ jak dotychczas jesteśmy w fazie poszukiwawczej i badawczej, która nie wymaga stałego wzrostu zatrudnienia. Poza tym miejsca pracy dla mieszkańców będą wiązać się z sektorami pośrednio związanymi z pracami poszukiwawczymi. Będą to głównie prace w sektorze usług takich jak gastronomia czy hotelarstwo. Aby zyskać poparcie dla poszukiwań gazu z łupków, koncerny zabiegają o przychylność gmin oraz mieszkańców, organi- 67 P O L I T Y K A

67 BARTŁOMIEJ SAWICKI 68 zując różne akcje promujące lub współfinansując niektóre inwestycje w danej gminie. Dla przykładu w kwietniu 2014 roku koncern Lane Energy sfinansował na Pomorzu w gminie Choczewo akcję Drzewko za makulaturę. W 2013 roku amerykańska firma Chevron, która prowadziła prace w miejscowości Księżomierz w powiecie kraśnickim, przekazała na remont dwukilometrowego odcinka drogi ponad 616 tys. zł (Dziennik Wschodni, 2013). Tego typu działania miały na celu poprawę wizerunku firmy w terenie, tak aby przekonać mieszkańców do poparcia prac. Jest to jeden z elementów kampanii informacyjnej i PR owej prowadzonej przez prywatne koncerny. Na swój udział w podziale zysków liczy także rząd. Ministerstwo Finansów opracowało pięć scenariuszy możliwych do osiągnięcia zysków z wydobycia węglowodorów (Sawicki 2014). Z obliczeń resortu wynika, że Polska od 2015 roku do 2029 roku może pozyskać od 10 do 16,1 mld zł. Należy jednak pamiętać, że wyliczenia te zostały wykonane w 2014 roku, kiedy liczba koncesji była znacznie większa, a Ministerstwo Środowiska zakładało, że do końca 2014 roku zostanie wywierconych do 100 otworów. Nowe regulacje podatkowe wejdą w życie w 2015 roku, a ich pobieranie rozpocznie się dopiero w 2020 roku. Ma to zachęcić koncerny do poszukiwań gazu łupkowego, nie obciążając sektora już na wstępnym etapie zbyt dużymi zobowiązaniami finansowymi. Jak wynika z wyliczeń resortu w najkorzystniejszym wariancie finansowym w okresie wydobycie gazu ziemnego może wynieść ok. 18,5 mld m 3. Podstawą specjalnego podatku węglowodorowego będzie zysk z działalności wydobywczej firmy. Rząd zaproponował wprowadzenie dwóch stawek w wysokości 12,5% oraz 25%. Dodatkowo wprowadzony zostanie podatek od wydobycia gazu ziemnego w wysokości 1,5% i 3% oraz ropy naftowej, odpowiednio 3% i 6%. Zdaniem Ministerstwa Finansów po tych zmianach łączna wysokość obciążeń finansowych nie przekroczy 40%. Ustawa o specjalnym podatku węglowodorowym, do której przygotowano powyższe wyliczenia zawarte w Ocenie Skutków Regulacji, wejdzie w życie w 2016 roku, jednak podwyższone stawki podatków będą obowiązywać od 2020 roku (RCL, 2014). Przedstawione wyliczenia są istotne jako jeden z argumentów przemawiających za akceptacją procesu poszukiwań. Równie istotna z tego punktu widzenia jest nowelizacja ustawy Prawo geologiczne i górnicze. Na mocy noweli ustawy 6-krotnie zwiększono opłatę eksploatacyjną. Wpływy z tytułu opłat w zakresie węglowodorów w 60% stanowią dochód gminy, w 15% dochód powiatu i w 15% dochód województwa, K U L T U R A

68 KAMPANIE INFORMACYJNE DOTYCZĄCE POSZUKIWAŃ GAZU ŁUPKOWEGO na terenie którego będzie prowadzona działalność (Ustawa..., 2014). To jeden z najistotniejszych elementów, który nie został w pełni wykorzystany w kampanii informacyjnej na temat korzyści wynikających z poszukiwań. Zakończenie Polska na tle innych krajów w Unii Europejskiej jest wciąż, mimo znacznego spadku liczby koncesji, liderem poszukiwań gazu ziemnego z łupków. W Polsce wykonano 69 odwiertów (Państwowy Instytut Geologiczny, 2015), natomiast w innych krajach w Europie zaledwie kilka. Wielka Brytania, która obok Polski najmocniej na arenie UE lobbuje za gazem z łupków, zmaga się z niską społeczną akceptacją dla poszukiwań tego surowca (Lis 2015). W Polsce na tym tle, w świetle przedstawionych wyników badań opinii społecznej, poparcie dla poszukiwań tego surowca jest znacznie wyższe. Nie wynika to jednak ze skoordynowanej akcji informacyjnej na poziomie rządowym i samorządowym, lecz głównie z nadziei mieszkańców na pojawienie się nowych miejsc pracy lub mniejszych rachunków za energię. W Polsce są także miejscowości, takie jak Parchowo na Pomorzu i Żurawlów na Lubelszczyźnie, które uniemożliwiły firmom prowadzenie poszukiwań. Wymaga to przebadania i analizy, co było powodem oporu ze strony mieszkańców oraz władz. Regiony, które dysponują potencjalnie największymi złożami gazu ziemnego z łupków, prowadziły odseparowane od siebie kampanie informacyjne. Osobną akcję przeprowadziło też Ministerstwo Środowiska. Nie były one skoordynowane ani czasowo ani na poziomie argumentacji. Obecnie w Polsce nastąpiło znaczne spowolnienie prac za gazem z łupków. Ten czas województwa oraz Ministerstwo Środowiska powinny wykorzystać na stworzenie podstawy merytorycznej i wizerunkowej dla kolejnych poszukiwań gazu ziemnego z łupków. Proces ten nabierze kolejnego przyspieszenia, kiedy zostanie potwierdzony komercyjny przepływ surowca. Jak wynika z dotychczas wykonanych prac, gaz ziemny z łupków w Polsce występuje. Problemem są niedostosowane do polskich warunków technologie. Amerykańskie doświadczenia pokazują, że jest to jednak kwestia czasu oraz nakładów finansowych. Kampanie powinny także uwzględniać poszukiwania innych niekonwencjonalnych złóż gazu ziemnego. Podczas wydobycia gazu z łupków również stosuje się technologię szczelinowania hydrau- 69 P O L I T Y K A

69 BARTŁOMIEJ SAWICKI licznego. W celu uniknięcia protestów związanych z eksploatacją węglowodorów tego rodzaju surowca, koniecznym wydaje się informowanie o skutkach środowiskowych oraz o aspektach finansowych. Bibliografia 70 Dziennik Wschodni (2013), [3 marca 2015]. Furman, Tomasz (2014), Już w tym roku możliwy jest łupkowy sukces [online], [19 listopada 2014]. Gazlupkowy.pl (2014), [19 grudnia 2014]. Kurier Lubelski (2014), [3 marca 2015]. Lis, Aleksandra (2015), Public controversies around shale gas exploration in Europe: the United Kingdom [online], [5 marca 2015]. Lubelskie.pl (2013), Kampania informacyjno-promocyjna Bezpieczeństwo energetyczne województwa lubelskiego [online], [19 listopada 2014]. Łupki Polskie (2015), koncesja-pionki-kazimierz/markowola [14 marca 2015]. Ministerstwo Gospodarki (2014), Sprawozdanie z Wyników Monitorowania Bezpieczeństwa Dostaw Paliw Gazowych [online], / _sprawozdanie%20MG%20za%202013%20r..pdf [19 listopada 2014]. Ministerstwo Środowiska (2012), Zestawienie prac poszukiwawczych za gazem ziemnym z łupków [online], [19 listopada 2014]. Ministerstwo Środowiska (2013), Gaz z łupków w opinii społecznej [online], lupki.mos.gov.pl/aktualnosci/gaz-w-opinii [18 listopada 2014]. Ministerstwo Środowiska (2014), Sprawozdanie z przebiegu kampanii informacyjnej i dialogu ze społeczeństwem na temat gazu ziemnego z formacji łupkowych [online], [19 listopada 2014]. Ministerstwo Środowiska (2015a), Gaz z łupków. Możemy czuć się bezpiecznie [online], [19 listopada 2014]. Ministerstwo Środowiska (2015b), Poszukiwania gazu z łupków w Polsce Raport zaawansowania, gazu_z_lupkow_w_polsce_raport_zaawansowania.html [19 listopada 2014]. Nagy, Stanisław (2014), Stanisław Nagy: poszukiwania gazu łupkowego w Polsce [online], [19 listopada 2014]. K U L T U R A

70 KAMPANIE INFORMACYJNE DOTYCZĄCE POSZUKIWAŃ GAZU ŁUPKOWEGO Państwowy Instytut Geologiczny (2012), Aspekty środowiskowe procesu szczelinowania hydraulicznego wykonanego w otworze Łebień LE-2H raport [online], [10 stycznia 2015]. Państwowy Instytut Geologiczny (2014), Bilans Zasobów Złóż Kopalin w Polsce [online], html [19 listopada 2014]. Państwowy Instytut Geologiczny (2015), Zestawienie koncesji dotyczących gazu z łupków (stan na dzień r.) [online], -prac-poszukiwawczych/aktualnosci/nieznacznie-spadla-ilosc-koncesji-naposzukiwanie-gazu [14 marca 2015]. Porozmawiajmy o łupkach (2015), -prac-w-polsce [14 marca 2015]. Razem o łupkach (2015), [14 marca 2015]. RCL (2014), [19 listopada 2014]. Sawicki, Bartosz (2014), Zyski z wydobycia węglowodorów mogą sięgnąć 16 mld zł [online], 16-mld-zl/. [18 marca 2014]. Shale Gas Europe (2015), gaz-lupkowy-ekonomia/?lang=pl [3 marca 2015]. Stasik, Agata, Stankiewicz, Piotr (2014), Raport: Poszukiwanie i wydobycie gazu łupkowego w Polsce wiedza, opinie, oceny [online]. files/czytelnia_pliki/1/sondaz_pig_raport_gaz_lupkowy.pdf [18 listopada 2014]. Turowski, Paweł (2013), Gaz łupkowy nowe regulacje [w:] Bezpieczeństwo Narodowe, II/2013, Zbigniew Włosowicz (red.), Warszawa: BBN. U.S. Energy Information (2013), World Shale Gas 2013 [online], gov/analysis/studies/worldshalegas/pdf/fullreport.pdf [19 listopada 2014]. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r. poz. 613, 587, 850, 1133) Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy Prawo geologiczne i górnicze oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1133). 71 * Bartłomiej Sawicki Graduated in history at the Pedagogical University of Cracow and international relations at the Jagiellonian University. Postgraduate studies at the University of Mining and Metallurgy in Cracow Oil and Gas Management. Postgraduate studies at the Tischner European University in Krakow Multimedia, journalism, social networking. Journalist for the information web portal about shale gas- gazłupkowy.pl. Member of the expert team on European Union at the Jagiellonian Club. Research interests: energy security, former Yugoslavian countries. P O L I T Y K A

71 BARTŁOMIEJ SAWICKI Abstract Although the oil and gas exploration in Poland has a long history, the hydrocarbon exploration and production from unconventional fields developed only recently. This new activity determined the need for a complex information campaign. All relevant aspects (e.g. waste management, profit distribution, etc.) should be included, and the information campaign should not be limited only to shale gas in Poland. Keywords shale gas, Poland, information campaign 72 K U L T U R A

72 P O L I T Y K A ŚWIAT

73 CHINA S ENERGY INDUSTRY AS A DETERMINANT... Michał Futyra *3 CHINA S ENERGY INDUSTRY AS A DETERMINANT OF INTERNATIONAL RELATIONS IN ASIA Thesis The state of energy relations in the South-East Asia and Middle East depends on China s world-power ambitions. It is a common perception that the People s Republic of China is increasing its sphere of influence, ensuring the country s energy safety by subordinating smaller and weaker neighbours. It can be said without any doubt that China s energy policy will determine future international relations in Asia and, indirectly, influence the shaping of a new, global order. The thesis formulated in the present article is that China s aggressive energy policy has caused drastic changes in international relations in Asia and is bound to have a negative effect on the country in the nearest future. Key words 75 Energy industry, China, energy policy, South-East Asia China s energy-related challenges * The energy safety strategy was first recognized as part of the Chinese state s official political doctrine relatively late. It was in 2004, in China s defence white paper, that the first regulation on the broadly understood energy industry was introduced. Two years later the country s energy policy was formally elevated by Beijing authorities to the level of national concern (guojia liyi) and issue significant from the point of view of the national development (guojia fazhan liyi) (J-P. Cabestan, 2013:156). This does not mean that the Chinese government had not identified any energy-related problems before. Just the opposite. In * Michał Futyra Head of the Institute for Research on Civilizations in Tischner European University in Kraków. He is a university lecturer, expert on European-Asian relations, cross-cultural trainer, a journalist and a keen traveller. P O L I T Y K A

74 MICHAŁ FUTYRA , when the People s Republic of China became an oil importer, a debate arose among Chinese decision-makers (initially only within the Politburo and the highest rank military officers) on the possible ways of assuring constant sources of energy. Interestingly enough, members of the People s Liberation Army were the first to suggest that energyrelated topics deserved a careful consideration. And the reason for that was an expected conflict in the Taiwan Strait and the lack of fuel transport routes in the south-eastern provinces. A gradual increase in China s awareness of the need to devise a coherent energy policy stemmed from three major factors. First of all, the strategy of peaceful development, consistently implemented by China from the mid 70s, which later on took the form of confirming the country s world-power ambitions, was based on the idea of a steady economic growth. As a result of these transformations, China s energy needs started to increase rapidly. Today, despite the lowest GDP rate in 14 years, which at the end of 2013 amounted to just 7.7%, China s demand for energy is growing. The Chinese economy is centered on coal (over 77%), oil (10%), natural gas (4%) and, in nearly 11%, on nuclear, solar, water and wind energy (Ł. Gacek, 2012:39; International Energy Agency 2014). In 2013, when China dropped to the second place on the list of the world s major oil consumers (outdistancing Japan, one of its biggest rivals in the region), the growing demand for energy forced the authorities to launch a big campaign aimed at developing a coherent national energy policy. Secondly, along with the economic transformation came profound demographic changes. In pursuit of better jobs and a higher life standard, the Chinese started to inhabit urban centres which, in turn, would gradually grow into vast megalopolises two or three metropolises combined into borderless urban areas. Importantly, out of the nine currently identified mega-cities two are located in China (and several more are predicted to develop). The first one, situated in the valley of the Yangtze river, encompasses Nanjing, Shanghai, Hangzhou, Suzhou, Ningbo, Nantong, Wuxi and Shaoxing, bringing together as many as 88 million inhabitants. The second one, located along the Pearl river and including Guangzhou, Shenzhen and Dongguan, has a population of nearly 50 million people. If we add to that dozens of smaller Chinese cities, we get an extremely energy-consuming mosaic that needs to be constantly supplied with energy 1. Of significance for China s demo- 1 To make this equation complete, we should add to it the energy used by China for heavy industry which remains the driving force of the country s economy. K U L T U R A

75 CHINA S ENERGY INDUSTRY AS A DETERMINANT... graphic shape is the social policy implemented by the People s Communist Party. Indeed, the authorities promised the citizens that the level of their lives would be gradually increasing, believing that fulfilling their responsibility in this respect would make the system survive. Yet the fact is that it will be impossible to keep the promise without energy-based production. And thirdly, the need for the diversification of energy sources forced the Chinese authorities to start seeking for them abroad. Eastern, South-East and Central Asia came as the most obvious destinations. With time, China s ever more aggressive policy of sourcing raw materials brought about, on the one hand, an increase in tensions and a growing energy-related opposition on the part of the neighbours. On the other hand, it made it necessary to come up with a formula for regional cooperation 2. Corporate-based strategy of broadening influence in the field of energy In the process of developing the country s energy safety the party s officials took advantage of China s three biggest state-owned oil and gas companies, which since 2010 have been closely controlled by the National Energy Commission. From the very establishment of NEC, its leader has been Wen Jiabao, the PRC s former Prime Minister and one of the key figures among the highest rank officials of the Communist Party of China. Apart from devising the strategy and coordinating energy programmes in the country and abroad, the Commission monitors the implementation by oil companies of economy-related directives and fulfilling the aims formulated by central authorities (EastAsiaForum.org,2010) 3. The Commission was established to enhance the country s overseas expansion and monitor the ever more powerful corporations. Indeed, all key Chinese enterprises, including those operating in the raw materials sector, remain under strict control of the 77 2 The economic policy employed by China in African countries remains for its neighbours one of the most important lessons to bear in mind in the future. Indeed, the Chinese investments and the way in which the Chinese are gaining access to raw materials in Africa are commonly referred to as a new form of colonialism. It appears that China s increasing world-power ambitions imply similar, yet in this case even more severe, consequences to be observed directly along its borders. 3 To fully understand how absolutely crucial for the country s policy is NEC, one needs to realise that, as pointed out by East Asia Forum Quarterly, a prestigious, opinion-forming magazine, among the Commission s members are only the biggest figures from the party and government circles, including: ministers from the State Council, representatives of the National Development and Reform Commission, the Ministry of Finances, the Ministry of Foreign Affairs, Head of the Ministry of Public Security, the Deputy Chief of the General Staff of the People s Liberation Army, Heads of banks, and analysts working for the government think-tanks. P O L I T Y K A

76 MICHAŁ FUTYRA 78 authorities, all nominations for executive positions being purely political decisions. Such a system allows for conforming to the will of the party s officials, though not always. On the other hand, such a separation from the state administration, even if purely symbolic, makes Chinese enterprises more credible in the eyes of international partners. China Petroleum Corporation (CNPC), Sinopec (former China Petrochemical Corporation) and China National Offshore Oil Company (CNOOC) constitute today three pillars of the country s interior and exterior policy. It is hard to precisely delineate the scope of responsibilities of each of them for they often overlap. Yet one can easily point out the main areas of their activity. CNPC manages the majority of pipelines and petrol stations in 28 provinces and 3 autonomous regions. As a result of the company s reorganization in 1999, PetroChina a subsidiary company was created whose main objective is to search for oil outside China, and then, refine, manufacture and market it. Interestingly enough, PetroChina is one of the companies with the highest market value in the world, being ranked as one of 12 biggest global corporations (Młynarski, 2011:222; Mehta 2014). It is through Petro- China that CNPC fulfils a great part of its main objectives. CNPC s great ambitions are best illustrated by the fact that it is now conducting bigscale exploration projects in 29 countries (Iraq, Iran, Syria, Kazakhstan, Uzbekistan, Afghanistan, Sudan and others 4. When China National Offshore Oil Company was established in 1982, its underlying aim was to gain control (in cooperation with international partners) over the extraction of oil and gas on the Chinese Sea. With that, CNOOC became the biggest, next to PetroChina, investor realising energy-related projects outside China. According to the original plan, the CNOOC group was meant to constitute a stronghold of the communist state s careful overseas energy policy. What came as a proof of the company s expansion potential on the world markets was the loud case of the failure to acquire the California-based UNOCAL oil company. In 2005, CNOOC entered the race against the American giant CHEVRON in which the purchase was at stake of the deteriorating enterprise for the exorbitant amount of 18.5 billion dollars. Americans suggested an amount lower by nearly 2 billion dollars. And when it seemed that UNOCAL was to be acquired by CNOOC, American congressmen got involved in the issue. They convinced President G.W. Bush that the danger existed of a hostile transaction in the energy sec- 4 To learn more about the CNPC s investment, visit the enterprise s official website: /en/cnpcworldwide/ (As for: ). K U L T U R A

77 CHINA S ENERGY INDUSTRY AS A DETERMINANT... tor crucial for the country s economy, which, in the end, prevented the operation from being completed 5. Another strategic group is the Sinopec Group established in It controls the Chinese state, the scope of its operations including: industrial investments, production, storage, transmission and processing of energy resources, as well as manufacturing chemical products and extracting energy supplies from renewable sources. One can learn a lot about the type of activity performed by this group from their official website, where they offer trade consulting and share with external bodies good practices and technological solutions, except for those who are prohibited by the authorities or officially reserved for other state entrepreneurs (i.e. CNPC and CNOOC) (S. Rabinovitch, 2013). Continent s energy mosaic The key to understanding China s energy policy is the region located several hundred kilometers to the country s southern border. The Strait of Malacca, the shortest see route from the West to China and the most important transport artery in this part of the world. The Strait connects the Indian and the Pacific Oceans, with 80% of all the oil imported from Africa and the Middle East to China being transported through it (T. Młynarski, 2011:234). In the (not quite probable today) case of the blockade of this strategic point, an interruption in the hydrocarbon supply would take place, which would strongly affect the entire country. Importantly, the role of the police controlling the sea waters in this region is being performed by officers of the American navy, which only fuels the anger of Beijing authorities and motivates them to take advantage of alternative supply methods. Two, consistently developed projects, came as a solution to this situation. The first one is based on the idea of intensifying the collaboration with the republics of the former Soviet Union rich in oil and natural gas deposits. Central to the second one, on the other hand, is the concept of the string of pearls, i.e. the construction of sea infrastructure (ports and transhipment terminals) and overland pipelines as an alternative to the Malacca route Along with the UNOCAL scandal the discussion took place on the limits of the USA s economic freedom. Indeed, UNOCAL actually turned out to have a low strategic and market value, providing energy for only 1% of Americans. It can be argued, then, that the act of disabling the purchase was preventive in nature and revealed Americans paralysing fear of the Asian dragon. P O L I T Y K A

78 MICHAŁ FUTYRA In the eyes of the Chinese leaders, apart from the large deposits of energy resources, Central Asia possesses one more asset. Thanks to its location, it can also be used as a land track for the transit of products and raw materials from China to the Middle East and further to Europe (T. Młynarski, 2012:232). This vision is being embodied by the Central Asia Regional Economic Cooperation s (CAREC) projects financed by international institutions such as the Asian Development Bank, the European bank for Reconstruction and Development or the Islamic Development Bank. The programme aims to create a transnational network of transport links between the main economic centres in Europe, the Middle East, Central Asia and the Far East. 6 China ensured that three out of six corridors cross its territory to finally reach Europe and Russia, running through Kazakhstan and Kirgizstan (CAREC 1); the Mediterranean Sean through the Caucasus (CAREC 2); and Afghanistan, having crossed Kirgizstan and Tajikistan (CAREC 5). RYS. 1 Asia s six transnational economic cooperation corridors 80 Source: [ ]. 6 More at: K U L T U R A