Piotr Haracz Barbara Iwlew Katarzyna Jagiełło Jacek Koźma Marek Maciantowicz Europejski Geopark Łuk Mużakowa z trzech różnych stron...

Transkrypt

1 Piotr Haracz Barbara Iwlew Katarzyna Jagiełło Jacek Koźma Marek Maciantowicz Europejski Geopark Łuk Mużakowa z trzech różnych stron... ISBN Stowarzyszenie Geopark Łuk Mużakowa Łęknica 2012

2 Piotr Haracz Barbara Iwlew Katarzyna Jagiełło Jacek Koźma Marek Maciantowicz Europejski Geopark Łuk Mużakowa z trzech różnych stron... Redakcja Jacek Koźma Stowarzyszenie Geopark Łuk Mużakowa Łęknica 2012

3 3 Spis treści Wydawca: Korekta: Skład i projekt okładki: Drukarnia "Chroma" Krzysztof Raczkowski na zlecenie i przy współpracy Urzędu Miejskiego w Łęknicy ul. Żurawska 1, Łęknica Irena Leszkowicz-Koźma Jacek Koźma Wprowadzenie Jacek Koźma 5 Geoparki i ochrona dziedzictwa geologicznego 6 Wyjątkowa struktura geologiczna Jacek Koźma 9 Krajobraz polodowcowy 12 Krajobraz pogórniczy 17 Autorzy zdjęć, nr Jacek Koźma: 13, 14, 18 21, 23, 25, 32, 33, 48, 50 Narodowy Instytut Dziedzictwa Pracownia Terenowa Park Mużakowski : 42 47, 49, 51, 53, 54 Marek Maciantowicz: 29, 30 Piotr Haracz: 26, 34, 38, 40, 41 Urząd Miejski Łęknica: 52 Druk i oprawa: "CHROMA" DRUKARNIA Krzysztof Raczkowski ul. Przemysłowa 5, Żary tel: , fax: Przyroda Łuku Mużakowa Marek Maciantowicz 28 Prawne formy ochrony przyrody 28 Park Krajobrazowy Łuk Mużakowa 29 Rezerwaty przyrody 30 Obszary natura Pomniki Przyrody 33 Użytki ekologiczne 34 Flora 34 Ciekawostki dendrologiczne Parku Mużakowskiego 37 Fauna 39 Wybrane obiekty przyrodnicze niemieckiej części Łuku Mużakowa 42 Śladami dawnych kultur Piotr Haracz 44 Diabelski Kamień w Trzebielu 45 Średniowieczne warownie rycerzy rabusiów 48 Wendyjskie budownictwo ludowe 51 Park Mużakowski Barbara Iwlew, Katarzyna Jagiełło 54 Literatura 70 ISBN Wszelkie prawa zastrzeżone NAKŁAD: XXXX., 2012 r.

4 4 5 Wprowadzenie Szanowny Czytelniku, w gronie kilku autorów przedstawiamy skromną publikację dotyczącą, pierwszego w Polsce międzynarodowego, polsko niemieckiego Geoparku Łuk Mużakowa, który w roku 2011 stał się członkiem rodziny geoparków europejskich. W ten sposób, polska jego część stanowi pierwszy geopark tego typu w Polsce. Sama idea geoparków, mimo swojej kilkunastoletniej europejskiej tradycji, jest stosunkowo mało znana i rozpowszechniona w Polsce. Z tego względu w niniejszym niewielkim wydawnictwie staramy się, jedynie w zarysie i w odniesieniu do wybranych zagadnień, objaśnić na przykładzie Łuku Mużakowa, czym jest obszar promocji i ochrony dziedzictwa geologicznego. Przede wszystkim, chcemy Państwu zwrócić uwagę na szeroką formułę geoparku, która łączy w sobie wiele z pozoru odległych celów. Nie powinniśmy zapominać, że geologiczna historia ziemi, nie jest jedyną częścią rozwoju naszego świata, ale jest ona nierozerwalnie związana z ewolucją życia i rozwojem kultury ludzkiej. Procesy geologiczne i powstałe w wyniku krajobrazy, gruntownie wpływały na społeczeństwo, cywilizacje i zróżnicowanie kulturowe. Dlatego ochrona dziedzictwa geologicznego, realizowana w ramach geoparku, dostrzega również wymienione związki. Podejście takie tłumaczy dlaczego w publikacji poświęconej obszarowi o szczególnych walorach budowy geologicznej jest także i równorzędnie mowa o świecie przyrody ożywionej i historii kultury materialnej. W ten sposób, jak to zawarto w tytule książki, spoglądamy na Geopark Łuk Mużakowa z trzech różnych stron. Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja przyczyni się do pełniejszego zrozumienia roli i zadań geoparku oraz w pewnym niewielkim zakresie spełni również rolę informatora turystycznego dla wszystkich odwiedzających region Łuku Mużakowa, w szczególności jego polską część. granica Geoparku Łuk Mużakowa trasa turystycznej kolejki leśnej granica Parku Krajobrazowego Łuk Mużakowa parki i ogrody krajobrazowe granica obszaru zaburzeń glacitektonicznych obiekty geoturystyczne widocznych w morfologii terenu i ich numer 1. Mapa regionu Łuku Mużakowa. Wybrane obiekty geoturystyczne: 1 dawna cegielnia w Klein Kölzig, 2 wieża widokowa nad zbiornikiem Felixsee, 3 odsłonięcie rowu wietrzeniowego (gizeru), 4 wyrobisko po eksploatacji węgla Cztery kolorowe jeziorka, 5 zabytkowa stacja kolejki leśnej, 6 Park Różaneczników i Azalii w Kromlau, 7 wieża widokowa Schweren Berg widok na czynną kopalnię węgla brunatnego Nochten, 8 Park Głazów Narzutowych w Nochten, 9 Parku Mużakowski UNESCO, 10 obszar dawnej kopalni Babina, 11 dawne wyrobisko Pustków II, 12 ścieżka edukacyjno-przyrodnicza Rezerwat nad Młyńską Strugą, 13 zabytkowy kościół w Niwicy zbudowany z głazów narzutowych, 14 obszar dawnej kopalni Victor, 15 stodoła zdobiona głazami narzutowymi, 16 głaz narzutowy Diabelski kamień, 17 pojezierze antropogeniczne w rejonie Tuplic, 18 wydma

5 6 7 Geoparki i ochrona dziedzictwa geologicznego Jacek Koźma W ostatnich kilkunastu latach na świecie miał miejsce rozwój nowego podejścia do ochrony przyrody nieożywionej, określanej mianem ochrony dziedzictwa geologicznego. Pojęcie dziedzictwa geologicznego (ang. geological heritage) odnosi się do bogactwa skał, struktur i zjawisk występujących w skorupie ziemskiej, które powinny być racjonalnie wykorzystywane przez człowieka i w niezniszczonym stanie, przekazane następnym pokoleniom. W roku 1996 w Europie zainicjowano ideę ochrony dziedzictwa Ziemi, poprzez współpracę terytoriów europejskich, która została wyrażona na 30-tym Międzynarodowym Kongresie Geologicznym w Pekinie. Zgodzono się wówczas, że społeczność naukowa samodzielnie nie posiada wystarczającej siły ani zasobów dla osiągnięcia zrównoważonego zarządzania dziedzictwem geologicznym, bez silnego zaangażowania i udziału społeczności lokalnych. Reprezentanci czterech europejskich regionów, w których występują szczególnie cenne obiekty geologiczne i geomorfologiczne, takich jak: Geologique Rezerwy de Haute Prowansja we Francji, Spetryfikowany Las Lesvos w Grecji, Gerolstein Geopark/Vulkaneifel w Niemczech i Maestrazgo Park Kulturowy w Hiszpanii, zainicjowali projekt ponadnarodowej współpracy w zakresie połączenia zrównoważonego lokalnego rozwoju z ochroną i promocją dziedzictwa Ziemi. Działania te wymagały poparcia Unii Europejskiej w ramach ówczesnego programu LEADER II. Znacząca praca środowisk naukowych i społecznych w następnych latach doprowadziła do definicji koncepcji geoparków europejskich, a w następnym kroku do ustanowienia europejskiej (European Geoparks Network EGN) i światowej sieci geoparków (Global Geoparks Network GGN). Koncepcja geoparków opiera się na łączności działań środowisk naukowych w zakresie ochrony i konserwacji dziedzictwa geologicznego z potrzebami i priorytetami rozwoju społeczności lokalnych, zamieszkujących chroniony obszar. Jako wstępny i zasadniczy wymóg sukcesu tak sformułowanej strategii ochrony dziedzictwa geologicznego uznano zrównoważony rozwój ekonomiczny terytoriów chronionych. Po długich dyskusjach określona została definicja geoparku europejskiego. Według niej europejski geopark jest terenem, o wystarczająco dużej powierzchni by zapewniać rzeczywisty gospodarczy rozwój terytorialny, który łączy ochronę i promocję dziedzictwa geologicznego ze zrównoważonym rozwojem miejscowym (Eder, Patzak, 2004). Geopark, który posiada wyraźnie zdefiniowane granice, obejmuje obszar zawierający pojedyncze lub mozaikowo rozłożone obiekty, o wybitnej wartości dla nauk o Ziemi i edukacji oraz geoturystyki. Większość obiektów znajdujących się w europejskim geoparku powinna posiadać charakter geologiczny. Jednocześnie wyraźnie podkreśla się, że w ramach realizacji idei geoparku powinny być także promowane i chronione obiekty przyrodnicze, archeologiczne, historyczne lub kulturowe, szczególnie te które mają związek z historią geologiczną obszaru. Warto w tym miejscu podkreślić, że tak rozumiany geopark nie stanowi ani nie zastępuje istniejących prawnych form ochrony obiektów w nim się znajdujących. 2. Rozmieszczenie geoparków stowarzyszonych w Sieci geoparków Europejskich (stan 2011r.) 1 Réserve Géologique de Haute Provence Francja, 2 Vulkaneifel European Geopark Niemcy, 3 Petrified Forest of Lesvos Grecja, 4 Maestrazgo Cultural Park Aragon, Hiszpania, 5 Psiloritis Nature Park Grecja, 6 Terra Vita Nature Park Niemcy, 7 Copper Coast Geopark Irlandia, 8 Marble Arch Caves European Geopark Wielka Brytania, 9 Madonie Geopark Włochy, 10 Rocca di Cerere Włochy, 11 Nature Park Steirische Eisenwurzen Austria, 12 Nature Park Bergstrasse Odenwald Niemcy, 13 North Pennines AONB Wielka Brytania, 14 Park Naturel Régional du Luberon Francja, 15 North West Highlands Wielka Brytania, 16 Geopark Swabian Albs Niemcy, 17 Geopark Harz Braunschweiger Land Ostfalen Geopark Niemcy, 18 Hateg Country Dinosaurs Geopark Rumunia, 19 Beigua Geopark Włochy, 20 Fforest Fawr Geopark Wielka Brytania, 21 Bohemian Paradise Geopark Czechy, 22 Cabo de Gata Nijar Nature Park Hiszpania, 23 Naturtejo Geopark Portugalia, 24 Sierras Subbeticas Nature Park Hiszpania, 25 Sobrarbe Geopark Aragon, Hiszpania, 26 Gea Norvegica Norwegia, 27 Geological, Mining Park of Sardinia Włochy, 28 Papuk Geopark Chorwacja, 29 Lochaber Geopark Wielka Brytania, 30 English Riviera Geopark Wielka Brytania, 31 Adamello Brenta Nature Park Włochy, 32 Geo Mon Wielka Brytania, 33 Arouca Geopark Portugalia, 34 Shetlands Wielka Brytania, 35 Chelmos Vouraikos Grecja, 36 Novohrad Nograd Geopark Węgry/Słowacja, 37 Magma Geopark Norwegia, 38 Basque Coast Geopark, Pais Vasco Hiszpania, 39 Parco Nazionale del Cilento e Vallo di Diano, Włochy, 40 Rokua Geopark Finlandia, 41 Tuscan Mining Park, Włochy, 42 Vikos Aoos Geopark Grecja, 43 Muskau Arch Geopark/Geopark Łuk Mużakowa Niemcy/Polska, 44 Sierra Norte de Sevilla Natural Park, Hiszpania, 45 Burren and Cliffs of Moher Irlandia, 46 Katla Islandia, 47 Bauges Francja, 48 Apuan Alps Włochy, 49 Villuercaas-Ibores-Jara Hiszpania

6 8 9 Geopark powinien być zarządzany przez wyraźnie zdefiniowaną strukturę, zorganizowaną według narodowej legislacji każdego kraju. W jej skład, obok samorządów terytorialnych często wchodzą osoby prawne i organizacje społeczne oraz podmioty gospodarcze, w szczególności zajmujące się działalnością naukową, edukacyjną i turystyczną. Europejska sieć geoparków powstała na podstawie porozumienia wymienionych wyżej inicjatorów współpracy regionalnej na Konwencji na wyspie Lasvos w Grecji, mającego na celu ochronę i wzmocnienie europejskiego dziedzictwa Ziemi (Zouros, 2004). Za główny cel Europejskiej Sieci Geoparków uznano wielostronną współpracę w zakresie ochrony i zachowania dziedzictwa Ziemi, rozwoju geoturystyki i geoedukacji oraz promowania zrównoważonego lokalnego rozwoju w granicach uczestniczących obszarów. W roku 2001 Rada Wykonawcza UNESCO wydała decyzję wyrażającą wsparcie dla promocji idei geoparków na świecie, co przyczyniło się do dynamicznego rozwoju sieci geoparków europejskich i światowych. Na podstawie wydanej w 2004 r. Deklaracji Madonie (geopark Madonie, Sycylia), będącej porozumieniem między Oddziałem Nauk o Ziemi UNESCO a Europejską Siecią Geoparków, przynależność do tej pozarządowej organizacji oznacza jednocześnie członkostwo w światowej sieci geoparków, wspieranej przez UNESCO. W szczególności stowarzyszone geoparki mogą ubiegać się o pomoc UNESCO i korzystać z możliwości posługiwania się jej logo w staraniach o pozyskanie środków na swoją działalność. Europejska Sieć Geoparków, działając z poparciem Unii Europejskiej i UNESCO, rosła szybko i obecnie według stanu na 2011 r. należy do niej 49 geoparków (w tym dwa transgraniczne) położonych w: Wielkiej Brytanii (8), Włoszech (8), Hiszpanii (7), Niemczech (6), Grecji (4), Francji (3), Irlandii (2), Norwegii (2), Portugalii (2), Austrii (1), Chorwacji (1), Czechach (1), Finlandii (1), Węgrzech (1), Słowacji (1), Islandii (1), Rumunii (1) i Polsce (1). Jednym z ostatnio nominowanych europejskich geoparków, posiadających wsparcie UNESCO, jest transgraniczny polsko niemiecki Geopark Łuk Mużakowa, którego obszar w znacznej części mieści się w granicach parku Krajobrazowego Łuk Mużakowa. Inicjatywa budowy Geoparku Łuk Mużakowa zapoczątkowana została w roku 2001 przez stronę niemiecką, w związku z tworzeniem w Niemczech geoparków narodowych. Prace nad sporządzeniem dokumentacji projektowych geoparku zapoczątkowały polsko niemiecką współpracę, której praktyczna realizacja kontynuowana jest dzisiaj w ramach działalności polskiego i niemieckiego stowarzyszenia Geopark Łuk Mużakowa. Praktyczne informacje Europejski Geopark Łuk Mużakowa: Wyjątkowa struktura geologiczna Jacek Koźma Łuk Mużakowa jest unikalną strukturą geologiczną powstałą w efekcie wieloetapowego oddziaływania lądolodu. Jest ona unikalna w skali Europy Środkowej, ze względu na swoją wielkość, kształt i stan zachowania. Razem z Wzniesieniami Łużyckimi (Lausitzer Grenzwall) i Wzgórzami Fläming w Niemczech oraz Wałem Śląskim w Polsce stanowi najwyraźniej zarysowane odzwierciedlenie czoła lądolodu plejstoceńskiego (Badura & Przybylski, 2002, Kupetz & Koźma, 2008). 3. Położenie obszaru Łuku Mużakowa na tle pasa wzgórz morenowych Wału Śląskiego po polskiej stronie oraz Wzniesień Łużyckich po stronie niemieckiej Jako jednostka podziału fizjograficznego (Kondracki, 2009) omawiany obszar morenowy nazywany jest Wałem Mużakowskim, należącym do Wzniesień Łużyckich. Na północy jednostka ta graniczy z Kotliną Zasiecką, na wschodzie zaś styka się z Wzniesieniami Żarskimi. Na południu Łuk Mużakowa graniczy z Borami Mużakowskimi, a dalej ku wschodowi z Borami Dolnośląskimi. W Niemczech Łuk Mużakowa jest częścią Wzniesień Łużyckich. Regionem nadrzędnym są Łużyce podzielone przez Wzniesienia Łużyckie na Dolne i Górne. Mimo stosunkowo niewielkich rozmiarów Łuk Mużakowa, zajmujący centralne położenie w obrębie wymienionych wzgórz, wyróżnia się szczególnie regularnym kształtem, podkreślonym niespotykaną gdzie indziej rzeźbą terenu. Wyraźny kształt podkowy od dawna przedstawiany jest na wielu mapach i widoczny jest na zdjęciach lotniczych oraz satelitarnych. Z uwagi na kontrast jaki wywołuje odbicie światła od wód półkoliście rozmieszczonych zbiorników pokopalnianych, charakterystyczny kształt Łuku Mużakowa jest szczególnie dobrze widoczny na zdjęciach wykonanych z wysokości.

7 Wyraźnie wyróżniający się podkowiasty kształt Łuku Mużakowa widoczny na mapie moren końcowych i pradolin Europy Środkowej Keilhacka z 1909 roku Otwarta, ku północy podkowa Łuku Mużakowa, o przybliżonej rozpiętości ramion około 20 km, rozciąga się od miejscowości Tuplice, Trzebiel i Łęknica po stronie polskiej oraz Weißwasser, Dőbern po stronie niemieckiej. W środkowej części struktura ta jest rozcięta doliną rzeki Nysy Łużyckiej, która stanowi jednocześnie granicę między Niemcami a Polską. Łączy ona obszary należące do: niemieckich landów Saksonii, (powiat Görlitz) i Brandenburgii (powiat Spree Neiße) oraz województwa lubuskiego w Polsce (powiat żarski). Całkowita powierzchnia łuku jako formy morfologicznej wynosi około 170 km 2, z czego w Polsce znajduje się 75 km 2, w Brandenburgii 54 km 2, a w Saksonii 41 km 2. Łuk Mużakowa od dawna wzbudzał zainteresowanie geologów i górników, z uwagi na płytko występujące, spiętrzone przez lodowiec, pokłady węgla brunatnego, co przyczyniło się do dobrego rozpoznania jego budowy geologicznej. Zgodnie z obecnymi poglądami (Dyjor, Chlebowski, 1973, Kupetz, 1997, Urbański, 2007) Łuk Mużakowa jest głęboko zerodowaną spiętrzoną moreną czołową z okresu zlodowaceń południowopolskich, gdzie w trakcie jej wieloetapowego formowania przez lodowiec zaburzeniu uległy, pierwotnie poziomo położone, osady miocenu, pliocenu i starszego plejstocenu. 5. Położenie obszaru Łuku Mużakowa na tle jednostek podziału administracyjnego, kolorem wyróżniono przygraniczne powiaty

8 12 13 Krajobraz polodowcowy Współczesny krajobraz Łuku Mużakowa znacznie odbiega od tego jaki struktura ta posiadała w okresie jej powstania czyli najstarszych zlodowaceń południowopolskich. Pierwotna wysokość moreny została silnie zredukowana w wyniku niszczącego oddziaływania lądolodu późniejszych zlodowaceń. Z tego względu obecnie nie jest to forma szczególnie wysoka. Maksymalna bezwzględna wysokość Łuku Mużakowa dochodzi do 184 m n.p.m., a średnia wysokość najwyższych partii moreny spiętrzonej waha się od 140 do 160 m n.p.m. Ze względu na zamaskowanie struktury morenowej przez młodsze osady lodowcowe oraz z uwagi na znaczne zalesienie obszaru, utrudniające obserwacje terenowe, trudno jest dostrzec jej charakterystyczne formy ukształtowania terenu. Z pomocą przychodzą tutaj obserwacje oparte na analizie obrazu numerycznego modelu rzeźby terenu, który powstaje na podstawie komputerowego zapisu zbioru punktów o znanym położeniu i wysokości. Jednym z rodzajów takich obrazów są mapy wysokościowe oraz mapy cieniowanego reliefu. Na ich podstawie daje się zauważyć, że najbardziej interesującą i charakterystyczną cechą Łuku Mużakowa, obok podkowiastego kształtu, jest występowanie równolegle do siebie ułożonych ciągów obniżeń, rozdzielonych miejscami wyraźnymi wzniesieniami. Kierunek 6. Przekrój rowu wietrzeniowego (gizeru). Widoczne obniżenie terenu nad wychodnią węgla brunatnego (na podstawie, Kupetz, 2009) 1 węgiel brunatny, mursz, 2 piaski ilaste, mułki, 3 piaski droboziarniste, 4 piaski i żwiry (spełzywanie ze stoku), 5 torfy, gleby torfowe, 6 poziom zwierciadła wody gruntowej rozciągnięcia tych form, jest zgodny z przebiegiem całej struktury. Wydłużone obniżenia występują głównie w miejscach wychodni wypiętrzonych węglonośnych utworów neogeńskich, a wzniesienia związane są utworami morenowymi. Naturalne obniżenia terenu występujące w miejscach, w których pokłady węgla wychodzą ku powierzchni lub znajdują się pod niewielkim nadkładem, nazywane są rowami wietrzeniowymi lub gizerami. Ich geneza związana jest z wietrzeniem tych części pokładów węgla brunatnego, które na skutek zróżnicowanego obniżania poziomu wód gruntowych, znajdą się w strefie o dużym dostępie tlenu, co powoduje ich murszenie. Murszenie będące procesem biochemicznym polegającym na przetwarzaniu materii organicznej znajdującej się w węglu brunatnym, prowadzi do mineralizacji składników organicznych. W efekcie tych procesów następuje zmniejszenie pierwotnej objętości węgla brunatnego, co powoduje stopniowe obniżanie powierzchni terenu. Nazwa gizer pochodzi od słowa giser lub gjeser, związanego ze słowiańskim określeniem obecnych w tych zagłębieniach jeziorek (Kupetz, 1997). Szerokość gizerów dochodzi do 30 metrów, głębokość od 3 do 5 m, maksymalnie 20 m, a długość do 2 km. Często w ich 7. Cyfrowy model rzeźby terenu polskiej części Łuku Mużakowa. Na tle rozmieszczenia pokopalnianych zbiorników kwaśnych wód, kolorem czerwonym zaznaczono główne osie obniżeń, związanych z naturalnymi rowami wietrzeniowymi lub zapadliskami wyrobisk górniczych. Strzałką oznaczono stawy hodowlane, jedyne wody powierzchniowe nie należące do tzw. pogórniczego pojezierza antropogenicznego obrębie rozwijają się lokalne niewielkie zabagnienia i torfowiska, gdzie występują warunki do tworzenia gleby kwaśnej, murszowej lub próchnicznej, sprzyjającej nasadzeniom roślin ogrodowych (zob. rozdział Przyroda Łuku Mużakowa).

9 Możliwe powierzchniowe kształty rowów wietrzeniowych oraz odpowiadające im formy zaburzeń glacitektonicznych, przedstawione na przekroju poprzecznym (wg. Rascher i in., 2000) 9. (fragment modelu geologicznego Łuku Mużakowa znajdującego się w pawilonie informacyjnym geoparku w Jerischke) Obserwacje wykształcenia powierzchni terenu, zestawione z informacjami z otworów wiertniczych oraz wyrobisk górniczych pozwoliły geologom na przedstawienie charakteru wgłębnej budowy obszaru Łuku Mużakowa. Na modelu budowy geologicznej, jaki możemy zobaczyć w pawilonie informacyjnym geoparku w Jerischke, przedstawione zostały strefy o różnym rodzaju i intensywności deformacji jakie zachodziły w podłożu lądolodu skandynawskiego, kształtującego morenę Łuku Mużakowa. Deformacje serii skalnych, których głównym czynnikiem jest nacisk oraz tarcie lodu nazywamy deformacjami glacitektonicznymi. Z uwagi na sposób ich powstania, w ich obrębie wydzielamy różne typy zaburzeń. Na modelu moreny mużakowskiej widoczne są zaburzenia plastyczne, występujące w przewadze pod stopą lądolodu, w efekcie których powstały struktury z wyciśnięcia (diapiry) oraz fałdy. Natomiast w obrębie krawędzi lądolodu i na jego przedpolu dominują deformacje nieciągłe. W ich wyniku dochodzi, nie tylko do wygięcia, ale również do przerwania ciągłości warstw na skutek odkucia ich od podłoża i przesunięcia. Tak powstały łuski glacitektoniczne, które w uproszczeniu przypominają przewróconą talię kart. Sam termin łuska, często opatrzony nazwą, jest również wymieniany w dokumentacjach górniczych. W ten sposób nazywane były kolejne zdeformowane i wyciśnięte pokłady węgla brunatnego występujące w obrębie wyraźnie oddzielających się struktur glacitektonicznych, gdzie zakładano początkowo podziemne, a później odkrywkowe wyrobiska górnicze. Głębokość strefy zaburzeń glacitektonicznych, które angażują pokłady węgla brunatnego oraz także dawniej eksploatowane, towarzyszące im utwory ilaste i piaszczyste, sięga od 90 m do około 230 m poniżej poziomu terenu. Wieloletnie badania geologiczne dowodzą, że Łuk Mużakowa nie jest jednolitą moreną spiętrzoną, ale strukturą złożoną, która była kształtowana w czasie wielu wydarzeń geologicznych. Jeżeli przyjrzymy się ułożeniu gizerów oraz zalanych obecnie wodą zagłębień pogórniczych, wyznaczających przebieg pokładów węgla i zarazem przebieg głównej osi deformacji, wyznaczającej kształt moreny, to zauważymy różne kierunki w ich ułożeniu. Miedzy innymi na tej podstawie wyznaczonych zostało kilka kolejnych łuków morenowych, odzwierciedlających etapy ruchów lądolodu południowopolskiego (Kupetz, 1997). Są to kolejno od północy, najstarszy łuk Kölzig Tuplice, kolejny Döbern Trzebiel oraz sąsiadujący z nim najmłodszy, dzisiaj zasadniczy wał morenowy, łuk Döbern Łęknica Trzebiel. Ostatni z wymienionych łuków najlepiej zaznacza się w morfologii terenu, a pozostałe we fragmencie zachowały się jedynie na brzegach lub przykryte są osadami młodszych zlodowaceń. Po polskiej stronie w rejonie Tuplic, położony jest fragment najstarszego łuku, o wyraźnie odmiennym przebiegu niż główna oś polskiej części moreny mużakowskiej, przebiegająca na kierunku Trzebiel Łęknica. Patrząc na mapę, jego obszar jest jak gdyby zawieszony po prawej stronie podkowy mużakowskiej i stąd nazwany został apostrofem Tuplic od określenia znaku pisarskiego w kształcie przecinka, umieszczanego w górnym położeniu od linii tekstu. Nie ulega wątpliwości, że ukształtowanie moreny oraz wychylenie pokładów węgla 10. Schematyczny szkic strukturalny Łuku Mużakowa, (na podstawie Kupetz, 1997) 1 zasięg zewnętrzny poszczególnych lobów lodowcowych, 2 obszar zaburzeń glacitektonicznych widocznych we współczesnej rzeźbie terenu, 3 przebieg charakterystycznych struktur glacitektonicznych, 4 obszar erozji wód lodowcowych

10 Osie wzgórz morenowych z okresu zlodowaceń środkowopolskich (brązowa linia), które nakładają się na starszą strukturę Łuku Mużakowa lub przekraczają ją poprzecznie tak jak morena Jerischke nastąpiło w okresie zlodowaceń południowopolskich. Jednak zróżnicowany krajobraz który dzisiaj obserwujemy, został ostatecznie uformowany w okresie młodszych zlodowaceń środkowopolskich, głównie w stadiale Warty. W okresie tym, nastąpiła redukcja pierwotnej wysokości wału morenowego jak i rozcięcie struktur glacitektonicznych, co zapoczątkowało powstawanie nad pokładami węgla brunatnego opisanych rowów wietrzeniowych. Prawdopodobnie pozostałością młodszych zlodowaceń są także duże głazy narzutowe znajdujące się w naturalnym położeniu, np. Diabelski Kamień koło Kamienicy czy Głaz Zięby koło Reuthen. Do najwyraźniejszych śladów zlodowaceń środkowopolskich należy jednak zaliczyć utwory morenowe, które nakładają się na starszą morenę z okresu zlodowaceń południowopolskich lub poprzecznie ją przekraczają. Przykładem jest tutaj wyraźnie zaznaczająca się w morfologii terenu morena Jerischke, położona po niemieckiej stronie geoparku, która kontynuuje się po polskiej stronie na linii Żarki Wielkie Królów. Podobne wały morenowe, o równoleżnikowym przebiegu, widoczne są również na północ od moreny Jerischke i na południe od linii Olszyna Tuplice. Do wzgórz tych należy także wysoczyzna położona pomiędzy drogą z Trzebiela do Olszyny a doliną Nysy Łużyckiej. Zbudowana jest ona w przewadze z piasków i żwirów lodowcowych, niesortowanych, często zaglinionych z głazami i głazikami. Na jej powierzchni spotykane są niewielkie głazy narzutowe. Wzgórze morenowe, o wysokości nieco ponad 130 m n.p.m. porośnięte jest lasem, w którego obszarze występuje wyjątkowy drzewostan tzw. Krzywy las. Są to sosny o charakterystycznie, łukowato wygiętych pniach. W ich pobliżu znajdują się również wyraźne ślady okopów z okresu II wojny światowej. Od zachodniej strony wysoczyzna ta jest rozcięta przez dolinę Nysy Łużyckiej, której bardzo strome stoki osiągają w tym miejscu ponad 40 m wysokości względnej. Teren ten z uwagi na ciekawe walory przyrodnicze można uznać za regionalną ciekawostkę. Krajobraz pogórniczy Mimo dynamicznej historii geologicznej Łuku Mużakowa i wyraźnych jej przejawów widocznych w rzeźbie terenu oraz specyficznym ułożeniu serii skalnych, w terenie najłatwiej zauważalny jest krajobraz pogórniczy ukształtowany przemysłową działalnością człowieka. Należy jednak pamiętać, że jego powstanie jest ściśle związane ze specyficznymi warunkami budowy geologicznej. Łatwo jest o tym zapomnieć, szczególnie że w całym obszarze Geoparku Łuku Mużakowa brak jest reprezentacyjnych, naturalnych odsłonięć serii skalnych, umożliwiających bezpośrednią prezentację jego wewnętrznej budowy geologicznej. Związane jest to z charakterem występujących tu skał, które są osadami sypkimi, często mało zwięzłymi i łatwo podlegają procesom erozji oraz naturalnej renaturyzacji, prowadzącej do szybkiego rozwoju roślinności. Dlatego tak duże znaczenie dla zrozumienia fenomenu geologicznego Łuku Mużakowa mają dzisiaj obiekty pogórnicze (fragmenty budowli związanych z górnictwem, zbiorniki kwaśnych wód, zapadliska terenu, skarpy składowisk skał nadkładu), które początkowo są postrzegane jako niechciany efekt destrukcyjnego oddziaływania przemysłu, a dzisiaj po wielu latach trwania naturalnych procesów przyrodniczych, stanowią wyjątkowe i niespotykane nigdzie w Polsce elementy krajobrazu. Przemysłowe górnictwo w regionie Łuku Mużakowa ma ponad 130-letnią tradycję i rozpoczęło się w roku 1843, kiedy na południe od Dőbern uruchomiono pierwszą kopalnię węgla brunatnego Julius i zakończyło się w roku 1973, 12. Kamienny obelisk symbol dawnego górnictwa, znajdujący się przy drodze do Nowych Czapli

11 Fragment zdobienia zabudowań gospodarskich wykonany z obciosanych głazów narzutowych oraz fragmentów rudy darniowej kiedy zamknięto kopalnię Przyjaźń Narodów Szyb Babina w Łęknicy. Kilkanaście lat wcześniej, przed powstaniem eksploatacji na skalę przemysłową, w niewielkich kopalniach odkrywkowych i podziemnych, za pomocą prostych narzędzi, w rejonie mużakowskim wydobywano iły ałunowe. Były one składowane na hałdach, gdzie podlegały długotrwałym naturalnym procesom wietrzenia. W stanie naturalnym surowiec do produkcji ałunu stanowi zawęglony ił bogaty w piryt (siarczek żelaza). Dopiero w efekcie jego wietrzenia zachodzi proces przemiany siarczków w siarczany, które są następnie ługowane i po odparowaniu roztworu otrzymuje się zasadniczy produkt ałun (sól ałunową), będący uwodnionym siarczanem potasu i glinu. Do podgrzewania roztworu, w procesie ługowania ałunu gorącą wodą, początkowo używano drewna, które później zastąpiono węglem brunatnym. Ałun był dawniej używany do garbowania skór, farbowania tkanin oraz klejenia papieru. Obecnie produkuje się go dużo szybciej w zakładach chemicznych i poza wymienionymi zastosowaniami wykorzystywany jest na przykład do produkcji kosmetyków, impregnacji drewna, utwardzania wyrobów z gipsu czy też do produkcji farb i lakierów. Z dawniejszym górnictwem regionu związana jest eksploatacja rud darniowych. Ruda darniowa posiada niewielką zawartość żelaza i często tworzy się w miejscu podmokłych łąk, tam gdzie wody są silnie przesycone związkami żelaza (posiadają brązowe zabarwienie). Żelazo, które w płynącej wodzie znajduje się w stanie roztworu, w sprzyjających warunkach wytrąca się w postaci bardzo drobnej zawiesiny tlenków i wodorotlenków, która z czasem ulega lityfikacji, to znaczy staje się coraz bardziej zbita i twarda. Nazwa rudy, zawierającej obok związków żelaza domieszki substancji ilastych i obumarłych szczątków roślinnych, jak łatwo się domyśleć pochodzi od tego, że często można ją znaleźć pod wierzchnią warstwą darni, na głębokości kilkudziesięciu centymetrów. Miąższość warstwy takich rud jest zazwyczaj niewielka i nie przekracza jednego metra. Ruda ma postać gruzełkowatą, przypominającą słabo zmielone zbite ziarna kawy, a czasami tworzy też twarde, lite naskorupienia o większej powierzchni. Trudno określić od jak dawna ruda darniowa była wykorzystywana przez mieszkańców regionu mużakowskiego do produkcji żelaza. Najbardziej znane miejsce jej wykorzystania znajdowało Zainteresowanym dawnym górnictwem ziemi żarskiej polecamy Ekomuzeum Górnictwa Węgla Brunatnego w Borach Dolnośląskich, znajdujące się w Mirostowicach, które prowadzone jest przez Pana Mirosława Zabawę, szczegóły: się w okolicach miejscowości Keula, w gminie Krauschwitz w Niemczech. Okoliczny zbiornik wodny Braunsteich (Brunatny Staw) był wykorzystywany na potrzeby huty Keulahütte, gdzie ruda była przetwarzana na żelazo. Odrestaurowany piec do wytopu żelaza, tak zwaną dymarkę, można obejrzeć w muzeum w miejscowości Sagar, położonej na południe, niedaleko od Łęknicy i Bad Muskau, gdzie co roku odbywa się pokaz wytapiania żelaza dawną metodą. Inne bardzo ciekawe zastosowanie rudy darniowej, rozwinęło się szczególnie w XIX wieku, kiedy straciła ona znaczenie użytkowe, na skutek przemysłowego rozwoju hutnictwa opartego o bogatsze rudy. Została ona użyta do celów budowlanych, często w roli elementu dekoracyjnego. Na terenie Łuku Mużakowa, w okolicy Trzebiela i Tuplic można spotkać wiele zabudowań gospodarskich, których fragmenty szczytowe ozdabiane są odpowiednio obrobionymi głazami narzutowymi, pomiędzy którymi znajdują się kawałki rudy darniowej. W wielu miejscach obok rudy darniowej zastosowano, podobnie wyglądające, fragmenty szlaki z pieców hut szklarskich. Jest to szczególnie dobrze widoczne w miejscach, gdzie brunatne kawałki rudy i szlaki występują z jaśniejszą zaprawą, tworząc oryginalny efekt dekoracyjny. Jednak najcenniejszą kopaliną Łuku Mużakowa był węgiel brunatny, wydobywany w całym jego obszarze w około kopalniach. Jak podaje Kasiński i Piwocki (2003) pod względem dawnej rejonizacji górniczej Łuk Mużakowa znajdował się na Obszarze Górniczym Muskau (Muskauer Bergbaugebiet) w Rejonie Forst (Forster Braunkohlenrevier) należącym do Górniczego Okręgu Łużyckiego (Lausitzer Bergbaubezirk). Obok Obszaru Górniczego Muskau w skład Rejonu Forst wchodził również sąsiedni Obszar Górniczy Żary (Sorauer Bergbaugebiet). Dokładna liczba kopalń dawnego Obszaru Górniczego Muskau jest bardzo trudna do określenia z uwagi na zachodzące zmiany własności i obecny brak informacji na ten temat. Wiele początkowo niewielkich kopalń, obejmujących jedno lub dwa pola górnicze, szybko ulegało likwidacji lub połączeniu w ramach tych samych lub nowych przedsiębiorstw górniczych o różnych nazwach. Trudno jest w ramach niniejszego opracowania, szczegółowo opisać historię rozwoju poszczególnych kopalń. Warto jednak wskazać na niektóre istotne daty i etapy ich powstawania, co ułatwi zrozumienie zróżnicowania stanu wykształcenia środowiska naturalnego w rejonie wyrobisk górniczych. Jest to szczególnie dobrze widoczne, gdy będziemy zwiedzać zbiorniki pokopalniane w rejonie Tuplic i porównamy ich wygląd z tymi które znajdują się w okolicy Łęknicy. (zob. rozdział 3). Najstarszą kopalnią węgla brunatnego była kopalnia Julius, która powstała w roku 1843 i znajdowała się w obecnej brandenburskiej części geoparku, w okolicy miejscowości Friedrichshain, a najdłużej czynnym w Niemczech zakładem górniczym była kopalnia Conrad położona w okolicy miejscowości Groß Kölzig. Nieprzerwane wydobycie było w niej prowadzone przez prawie sto lat od 1860 roku do końca 1959 roku.

12 Okolicznościowy talerz wydany z okazji zakończenia powojennej działalności kopalni Babina W obecnej polskiej części obszaru w roku 1854 powstała kopalnia Zur Hoffnung położona na południe od Trzebiela, która działała do roku 1926, a w rejonie Tuplic około roku 1864 powstały kopalnie Wilhelmine i Amelia, działające z przerwami do 1938 roku. W kolejnych latach uruchomiono, położoną na wschód od Tuplic, kopalnię Johanna, która była czynna do roku 1909, a węgiel z niej wydobyty stanowił paliwo dla pobliskiej cegielni. Po 1874 r. powstały koło Nowych Czapli niewielkie kopalnie: Pauline, Wilhelmine II, Friede, August i Friedenschluss, które działały do roku 1944 (Kasiński i Piwocki, 2003). Największą kopalnią węgla brunatnego na terenie polskiej części Łuku Mużakowa był zakład górniczy Babina, założony w 1921 roku. W jego skład wchodziła także brykietownia i cegielnia. W okresie przedwojennym w roku 1937, szczytowe wydobycie węgla w kopalni Babina wynosiło tys. Mg, a produkcja brykietów około 70 tys. Mg. Po wojnie, stosunkowo mało zniszczona kopalnia Babina została przejęta w roku 1945 przez Zjednoczenie Przemysłu Węgla Brunatnego z siedzibą w Żarach (Żaba, 1977). Produkcję węgla wznowiono w roku 1946, a w roku 1953 kopalnia Babina wraz z kopalniami Henryk w Żarach i Maria w Niecieczu weszła w skład przedsiębiorstwa górniczego Przyjaźń Narodów z siedzibą w Łęknicy pod nazwą KWB Przyjaźń Narodów Szyb Babina. Roczne wydobycie węgla brunatnego dochodziło w Łęknicy do tys. Mg, a produkcja brykietów do 76.9 tys. Mg (co stanowiło około 20% krajowej produkcji). W roku 1973, w obliczu rozbudowy dużych kopalń odkrywkowych, w tym kopalni Turów w Bogatyni, kopalnia Babina została uznana za nierentowną i uległa likwidacji. Na rentowność kopalni duży wpływ miały trudne geologiczno-górnicze warunki pozyskiwania kopaliny, niespotykane w dużych do dzisiaj czynnych kopalniach odkrywkowych węgla brunatnego, gdzie miąższe pokłady węgla brunatnego zalegają prawie poziomo. W XIX wieku i w pierwszych latach XX wieku eksploatację węgla brunatnego prowadzono przeważnie metodą podziemną. W tych czasach nie posiadano jeszcze odpowiednio wydajnych pomp, które mogłyby odprowadzić wody gruntowe z wyrobiska odkrywkowego. Częściowo odwadnianiu wyrobisk podziemnych sprzyjały warunki zalegania wychylonych pokładów węgla, nad którymi zazwyczaj zalegały iły ałunowe, a poniżej nich występowały iły ceramiczne, tak zwane iły garncarskie (Töpofertone). W miejscach występowania utworów ilastych tworzyła się naturalna bariera dla wód gruntowych. Odwadnianie wyrobisk podziemnych prowadzone 15. Wjazd (tak zwana upadowa) do podziemnej kopalnia węgla brunatnego Babina w latach 30-tych XX w. Na dole, na pierwszym planie skład drzewa używanego do obudowy chodników, w głębi po prawej widoczny komin brykietowni

13 22 23 było za pomocą sieci studni i chodników odwadniających, najczęściej do głębokości m poniżej poziomu terenu. Złoża udostępniane były w różny sposób, na przykład za pomocą pionowych szybów, od których rozbudowywano kolejne poziomy chodników. Zazwyczaj jeden z nich pełnił rolę transportową, a drugi był szybem wentylacyjnym, którym było wtłaczane do wyrobisk powietrze. Innym rodzajem szybów, związanym z glacitektonicznym wychyleniem pokładów węgla były tak zwane szyby upadowe, budowane zgodnie z nachyleniem pokładu węgla. Od szybów nazywanych w dokumentacjach górniczych upadowymi, wewnątrz których zamontowane były urządzenia wyciągowe transportujące urobek oraz umożliwiające poruszanie się górników, rozbudowywano kolejne poziomy chodników. Bardzo interesujące fragmenty ceglanej obudowy konstrukcji szybów upadowych możemy spotkać w rejonie dawnej kopalni Pauline, w okolicy Nowych Czapli, zaraz za skrzyżowaniem dróg Nowe Czaple Czaple i Przewoźniki oraz na południe od Trzebiela w rejonie dawnej kopalni Viktor. Obiekty te nie są udostępnione do zwiedzania i można je jedynie zobaczyć z daleka. Z początkiem XX wieku eksploatacja podziemna była stopniowo zastępowana metodą odkrywkową. W okresie powojennym w obszarze kopalni Babina większe odkrywki zostały uruchomione na początku lat 60-tych. Pozostałością największego wyrobiska odkrywkowego z tego okresu oznaczanego na mapach górniczych jako wyrobisko łuska C jest dzisiaj zbiornik kwaśnych 16. Wyrobisko odkrywkowe, kopalnia Przyjaźń Narodów Szyb Babina, lata 60-te wód położony na południe od Łęknicy, przy drodze Nowe Czaple Przewoźniki. Potocznie nosi on nazwę Afryka ze względu na swój kształt, który naśladuje zarys kontynentu afrykańskiego. Zbiornik ten, w rejonie którego powstaje turystyczna ścieżka geologiczna, jest największy w polskiej części Łuku Mużakowa. Jak już wcześniej wspomniano w zaburzonych osadach Łuku Mużakowa, z pokładami węgla brunatnego współwystępują iły oraz drobnoziarniste piaski kwarcowe. Były one kopalinami towarzyszącymi, pełniącymi rolę surowców dla przemysłu ceramicznego i szklarskiego, dla którego węgiel brunatny odgrywał rolę nośnika energii. Stąd w XIX-wiecznym przemysłowym okręgu mużakowskim funkcjonowało bardzo wiele cegielni i hut szkła, produkujących wyroby typowe dla regionu. Rodzajem takich regionalnych wyrobów są cegły o wyróżniającym się żółtym kolorze, z których zbudowanych jest wiele starszych budynków. Dziś spotkać je można na przykład w rejonie Nowych Czapli w Polsce lub w Döbern w Niemczech. Z surowców ilastych o lepszej jakości wytwarzano ceramikę użytkową lub dachówki. Bardzo bogata kolekcja takich wyrobów znajduje się w muzeum w Sagar. Natomiast kolekcję starych butelek i szklanek produkowanych w hutach położonych na obszarze Łuku Mużakowa 17. Schematyczny przekrój przedstawiający położenie możemy obejrzeć w miejscowości warstw utworów towarzyszących pokładowi węgla Groß Kölzig. Działalność przemysłu szklarskiego i ceramicznego piaszczyste, 4 piaski drobnoziarniste, 5 węgiel brunatnego. 1 torf, 2 piaski żwiry, 3 iły i iły brunatny, 6 zwietrzały węgiel brunatny (mursz) trwała do końca lat osiemdziesiątych XX wieku. Aktualnie działają jedynie nieliczne ośrodki hutnicze i ceramiczne. 18. Budynek w Nowych Czaplach dawne zabudowania kopalni. Architektoniczne elementy wykończeniowe wykonane z charakterystycznej żółtej cegły

14 Pozostałość ceglanej obudowy szybu upadowego dawnej kopalni Wiktor, na południe od Trzebiela Długotrwała obecność kopalń doprowadziła do znacznych zmian środowiska naturalnego, obszaru Łuku Mużakowa, szczególnie w odniesieniu do ukształtowania terenu i zmian charakteru wód podziemnych i powierzchniowych. Najlepszym miejscem dla ich obserwacji jest rejon dawnej kopalni Babina położony na południe od Łęknicy, gdzie znajdują się najmłodsze wyrobiska. Efektem górnictwa jest osiadanie terenu ponad wyeksploatowanymi wyrobiskami podziemnymi, które tak samo jak dawne wyrobiska odkrywkowe wypełnione są silnie zasiarczoną wodą o kwaśnym odczynie (ph wynosi od 2,2 do 4,5). Z uwagi na dużą zawartość minerałów żelaza, wody te w zależności od stopnia nasłonecznienia przybierają charakterystyczne 20. Zróżnicowanie barw zbiorników pojezierza antropogenicznego. Zdjęcie u góry, zbiornik powstały w zapadlisku podziemnej kopalni Wiktor, zdjęcie na dole, zbiornik w odkrywkowym wyrobisku iłów ceramicznych, w którym eksploatacja zakończyła się w latach 50-tych XX w., rejon dawnej kopalni Babina

15 Formy erozyjne w skałach nadkładu (utwory antropogeniczne) na krawędzi dawnego wyrobiska odkrywkowego Pustków II w Bronowicach rdzawo pomarańczowe barwy. Sąsiadujące ze zbiornikami poeksploatacyjnymi zwałowiska o wysokości około 25 m, zbudowane są z utworów o frakcji pylasto piaszczystej z dużą domieszką pyłu węglowego i siarczków żelaza. Stąd najczęściej posiadają one barwę brunatno szarą. W ich obrębie najczęściej spotykane są liczne głaziki przytransportowanych przez lodowiec skał z Półwyspu Skandynawskiego i odpornych na wietrzenie trzeciorzędowych skał krzemionkowych. Materiał ten jest poddawany intensywnym procesom erozyjnym wypłukiwaniu, osuwaniu i spełzywaniu, co powoduje powstawanie żłobień na stokach i stożków napływowych na plażach wokół brzegów sztucznych jezior. Do ciekawszych form należą piramidki zwieńczone głazikami, które chronią podłoże przed wypłukiwaniem. Obecnie, w rejonie wyrobisk kopalni Babina, powstaje ścieżka geologiczno turystyczna o długości około 4,5 km. Na jej trasie, obok tablic informacyjnych umieszczonych przy poszczególnych stanowiskach geoturystycznych, znajdować się będą podesty widokowe, wiaty turystyczne oraz kładki i schodki umożliwiające bezpieczne dojście do wyrobisk. Początek trasy łączącej poszczególne stanowiska geologiczne, zaplanowany jest w Nowych Czaplach, a koniec w rejonie dawnej cegielni w Łęknicy. Praktyczne informcje Muzeum w Sagar Muzeum w Groß Kölzig Mapa rozmieszczenia obiektów geoturystycznych w rejonie powstającej ścieżki geologiczno turystycznej w obszarze dawnej kopalni Babina

16 28 29 Przyroda Łuku Mużakowa Marek Maciantowicz Teren Łuku Mużakowa, obejmujący spiętrzoną morenę czołową, charakteryzuje się mozaikowym układem zróżnicowanych środowisk przyrodniczych. Jest to wynik zarówno naturalnych procesów jakie zachodziły w odległej przeszłości jak i zmian związanych z działalnością człowieka w ciągu ostatnich 150 lat. Największą powierzchnię Łuku Mużakowa zajmują lasy. Lesistość obszaru wynosi blisko 60%, a użytki rolne, łąki i pastwiska zajmują 32% jego powierzchni. Stosunkowo duży udział powierzchni przypada na zbiorniki wodne (3,5%), co wynika z istnienia na tym terenie unikatowego w skali Polski tzw. Pojezierza Antropogenicznego, nazywanego również Pojezierzem Burowęglowym. Jest to kompleks ponad 100 zbiorników powstałych głównie po eksploatacji węgla brunatnego, oraz kopalin towarzyszących piasków szklarskich i iłów ceramicznych (Kozacki, 1980). Rozpoznanie przyrodnicze Łuku Mużakowa jest dosyć dobre w związku z przeprowadzonymi pracami inwentaryzacyjnymi, wykonanymi na potrzeby dokumentacji projektowej Parku Krajobrazowego Łuk Mużakowa (Jerzak, 2000), a następnie jego planu ochrony (Świerkosz i inni 2007, Zając i Bena, 2007). Z innych prac tego typu należy wymienić opracowania dotyczące zbiorników pokopalnianych, opisujące występowanie ważek (Rychła, 2005) i płazów (Najbar, 1999). Istnieją również opracowania opisujące ogólnie przyrodę całego Łuku Mużakowa (Janowscy, 2005, Jerzak, 2005) jak i jego fragmentów (Bugała i Browicz 1953, Jerzak i Gabryś, 2007, Siewniak, 2006). Łuk Mużakowa to unikalne żywe laboratorium przyrody, gdzie można obserwować procesy sukcesji roślinnej i zwierzęcej na terenach zdegradowanych przez działalność człowieka. Zakończenie wydobycia węgla brunatnego i innych surowców, nastąpiło najwcześniej na północy, w okolicach Tuplic, a najpóźniej na południu w okolicach Łęknicy, stąd zbiorniki powstałe w miejscach wyrobisk podziemnej i odkrywkowej eksploatacji znajdują się w charakterystycznym ciągu sukcesyjnym. Podążając od południa mamy zupełnie świeże, prawie pozbawione życia akweny o wysokiej kwasowości wód, dochodzącej do ph 2,2. Im dalej na północ tym świat roślin i zwierząt jest coraz bogatszy. Zbiorniki na północy posiadają już dobrze wykształcone strefy roślinności wodnej i szuwarowej. W wodach żyją ryby i płazy, a w strefie przybrzeżnej ptaki i ssaki. W zbiornikach w części południowej życie dopiero zaczyna się pojawiać. Prawne formy ochrony przyrody W regionie Łuku Mużakowa znajduje się wiele obiektów (drzewostanów, pojedynczych drzew, wód, bagien, głazów) o wyjątkowo dużej wartości przyrodniczej, kulturowej i historycznej. Objęto je różnymi formami ochrony w zależności od rangi obiektu. Tradycje ochroniarskie na tym terenie sięgają początku XX wieku, kiedy na obszarze ówczesnych Niemiec zaczęły powstawać pierwsze rezerwaty i pomniki przyrody według koncepcji niemieckiego botanika Hugo Conwentza. Od roku 1906, jako dyrektor Państwowego Biura ds. Ochrony Zabytków Przyrody w Berlinie, tworzył on urzędowe struktury ochrony przyrody. Na terenie Łuku Mużakowa w dniu 6 maja 1931 roku powstał rezerwat przyrody, który obejmował teren dzisiejszego Parku Mużakowskiego w Łęknicy (Maciantowicz, 2005). Po wojnie pierwszy i jedyny na tym terenie rezerwat przyrody Nad Młyńską Strugą utworzony został dopiero w 1970 roku. Aktualnie na terenie Łuku Mużakowa istnieje pięć form ochrony przyrody, spośród dziesięciu jakie przewiduje obecnie obowiązująca ustawa o ochronie przyrody tab. 1. Tab.1 Prawne formy ochrony przyrody istniejące na terenie Łuku Mużakowa Forma ochrony Liczba Pow. w ha Nazwa Rezerwaty przyrody 1 132,56 Nad Młyńską Strugą Obszary Natura 2000 OSOP (ptasie) Obszary Natura 2000 SOOS (siedliskowe) * PLB Bory Dolnośląskie (część) 2 499,9* 4375,4* Parki krajobrazowe * Pomniki przyrody 20 - Użytki ekologiczne 1 0,88 Leśne Bagno * powierzchnia całego obszaru PLH Łęgi nad Nysą Łużycką (część obszaru) PLH Uroczyska Borów Zasieckich (część obszaru) Park Krajobrazowy Łuk Mużakowa (część obszaru) 17 pojedynczych drzew, 2 grupy drzew i 1 głaz narzutowy Park Krajobrazowy Łuk Mużakowa Park Krajobrazowy Łuk Mużakowa posiada powierzchnię ha i jest położony na terenie gmin: Brody, Tuplice, Trzebiel i Przewóz oraz gminy miejskiej Łęknica. Został on utworzony w dniu r. i jest najmłodszym parkiem krajobrazowym w województwie lubuskim. Park powstał przede wszystkim ze względu na specyficzne ukształtowanie terenu w postaci wału, o charakterze moreny czołowej i wyraźnym kształcie podkowy (stąd nazwa Łuk Mużakowa). Południowa część Parku obejmująca dolinę Nysy Łużyckiej, leży już poza granicami morenowej struktury Łuku Mużakowa. Flora roślin naczyniowych Parku liczy 625 gatunków (Świerkosz i in., 2007). Stwierdzono tutaj aż 152 gatunki ptaków (Zając i Bena, 2007). Jednym z najciekawszych zwierząt jest wilk Canis lupus, który kolonizuje obszar Borów Dolnośląskich (Nowak i Mysłajek, 2011). Unikalnym fragmentem Parku Krajobrazowego Łuk Mużakowa jest XIX-wieczny Park Mużakowski, nazywany też Parkiem Pücklera, zlokalizowany po obu stronach Nysy Łużyckiej, w miejscowościach Łęknica i Bad Muskau. O jego randze świadczy uznanie go za obiekt ochrony dziedzictwa światowego i wpisanie w 2004 roku na listę obiektów UNESCO. Jest to jedyny obiekt tego typu w woj. lubuskim i jeden z 13 takich obiektów w Polsce.

17 30 31 Obszary Natura 2000 Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jest systemem ochrony zagrożonych składników różnorodności biologicznej na terytorium wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. Podstawą funkcjonowania programu są dwie unijne dyrektywy: tzw. Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Siedliskowa, na podstawie których tworzone są obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP) i specjalne obszary ochrony siedlisk (SOOS). 23. Rezerwat Nad Młynską Strugą, naturalny krajobraz bagienny w dolinie Nysy Łużyckiej Rezerwaty przyrody Rezerwat Nad Młyńską Strugą, to jedyny rezerwat na terenie Łuku Mużakowa. Został utworzony w 1970 roku, początkowo o powierzchni 6,21 ha. W 2002 roku rezerwat został znacznie powiększony, między innymi o tereny użytku ekologicznego Bagna nad Nysą, do obecnej powierzchni 132,56 ha. Jest to rezerwat leśny, który chroni fragmenty nadrzecznych lasów łęgowych położonych w dolinie Nysy Łużyckiej oraz przyujściowy odcinek rzeki Skrody (Młyńskiej Strugi), wcinający się głęboko w krawędź doliny. W rezerwacie występują pojedyncze okazy jodły pospolitej Abies alba na krańcach jej zasięgu w Polsce. Aktualnie, na podstawie rozpoznania geologicznego Łuku Mużakowa, ze względu na potrzebę ochrony unikatowej struktury glacitektonicznej (moreny czołowej), różnorodnych form terenu będących śladami dawnego górnictwa i współczesnych procesów erozyjnych, zaproponowane zostało utworzenie dwóch rezerwatów geologiczno krajobrazowych w okolicach Łęknicy: Kopalnia Babina i Zbiornik Bronowice (Suchożebrski i in., 2007). 24. Wielkopowierzchniowe formy ochrony przyrody w rejonie Łuku Mużakowa 1 granica geoparku, 2 granica parku krajobrazowego, 3 obszar moreny, 4 Natura obszary siedliskowe, 5 Natura obszary ptasie

18 Stary pień dębu w rezerwacie Nad Młyńską Strugą Poprzez zmiany w ustawie o ochronie przyrody, obszary Natura 2000 w Polsce zostały formalnie wprowadzone jako nowa forma ochrony przyrody, która zaczęła obowiązywać od 1 maja 2004 wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Do stycznia 2012 r. wyznaczono w kraju 141 obszarów specjalnej ochrony ptaków oraz 823 specjalne obszary ochrony siedlisk. Na terenie Łuku Mużakowa znajdują się fragmenty trzech obszarów Natura 2000 jednego ptasiego i dwóch siedliskowych. Łęgi nad Nysą Łużycką (kod PLH080038) to specjalny obszar ochrony siedlisk o powierzchni 499,9 ha, który obejmuje cenny fragment doliny Nysy Łużyckiej. Położony jest on pomiędzy Łęknicą a miejscowością Potok wraz z ujściowym odcinkiem rzeki Skrody, chronionym w rezerwacie Nad Młyńską Strugą. W Obszarze znajdują się zbiorowiska dobrze wykształconych łęgów dębowo-wiązowo-jesionowych Ficario-Ulmetum (międzynarodowy kod siedliska: 91F0), a przy ujściu Młyńskiej Strugi łęgów olszowo-jesionowych Fraxino-Alnetum (siedlisko 91E0). W wyżej położonych partiach doliny, szczególnie w rezerwacie, znajdują się bardzo dobrze zachowane płaty grądu środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-carpinetum (siedlisko 9170). Walorem wyróżniającym Obszar w województwie lubuskim jest stanowisko niezwykle rzadkiej rośliny wodnej elismy wodnej Luronium natans, znajdujące się w południowej jego części (poza Łukiem Mużakowa), w dolinie Nysy Łużyckiej. Jest to jedno z dwóch stanowisk tej rośliny w tej części Polski, drugie znajduje się w obszarze Natura 2000 Żwirownie w Starej Olesznej w województwie dolnośląskim. W skali kraju większe skupiska elismy znajdują się na Pojezierzu Pomorskim. Spośród gatunków zwierząt z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, warto zwrócić uwagę na rzadką ważkę, związaną z dolinami większych rzek, jaką jest trzepla zielona Ophiogomphus cecilia. W Nysie Łużyckiej na omawianym odcinku występują dyrektywowe gatunki ryb: kiełb białopłetwy Gobio albipinnatus i koza Cobitis taenia. Po stronie niemieckiej, wzdłuż doliny Nysy Łużyckiej, znajdują się dwa obszary Natura 2000: siedliskowy Neisegebiet (kod DE ) o powierzchni 2450 ha oraz ptasi Neisetal (kod DE ) o powierzchni 2373,1 ha. Uroczyska Borów Zasieckich (kod PLH080060) to specjalny obszar ochrony siedlisk o powierzchni 4375,4 ha. Niewielki jego fragment znajduje się w północnej części Łuku Mużakowa w pobliżu Wielkiego Stawu, na terenie gmin Brody i Tuplice. Cały Obszar charakteryzuje się wybitnymi walorami przyrodniczymi, związanymi z dużą różnorodnością unikatowych w skali regionu i kraju siedlisk przyrodniczych. Świadczy o tym chociażby występowanie aż 21 siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, w tym czterech priorytetowych. Na terenie Łuku Mużakowa znajdują się dobrze wykształcone łęgi olszowe i olszowo jesionowe Fraxino-Alnetum, charakterystyczne dla dolin niewielkich cieków. Największy kompleks lasów łęgowych położony jest w dolinie rzeki Pstrąg i jej dopływów. W wymienionym obszarze ochrony siedlisk występuje kozioróg dębosz Cerambyx cerdo największy w Polsce chrząszcz z rodziny kózkowatych Cerambycidae. Bory Dolnośląskie (kod PLB020005) to obszar specjalnej ochrony ptaków o powierzchni ,4 ha, którego niewielki północno-zachodni fragment znajduje się w granicach Łuku Mużakowa. W Obszarze występuje co najmniej 27 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, w tym 6 gatunków z Polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciński, 2001). Najciekawsze gatunki ptaków spotykane na Łuku Mużakowa to: bielik Haliaeetus albicilla, bocian czarny Ciconia nigra, żuraw Grus grus, dzięcioł zielonosiwy Picus canus, kania ruda Milvus milvus i sóweczka Glaucidium passerinum. Poza strefą morenową, ale jeszcze w granicach parku krajobrazowego znajduje się niewielki fragment dużego obszaru siedliskowego Wilki nad Nysą (kod PLH080044), chroniącego głównie lokalną populację wilka Canis lupus w Borach Dolnośląskich. Pomniki przyrody Na terenie Łuku Mużakowa znajduje się 20 pomników przyrody, z czego 17 obiektów ustanowiono w granicach Parku Krajobrazowego Łuk Mużakowa, natomiast 3 drzewa pomnikowe znajdują się w Łęknicy. Wśród pomników jest 17 pojedynczych drzew, 2 grupy drzew i 1 głaz narzutowy. Najciekawszym obiektem pomnikowym jest tzw. Diabelski Kamień nazywany też Głazem Krabata, znajdujący się około 1,5 km na południowy-zachód od Trzebiela, między polną drogą a rzeczką Lanką. Polodowcowy głaz narzutowy ma imponujący obwód 1520 cm i jest największym eratykiem w południowej części województwa lubuskiego. Jedna z nazw głazu pochodzi od imienia baśniowego łużyckiego czarodzieja Krabata. Spośród drzew na uwagę zasługują olbrzymie pomnikowe dęby rosnące w Parku Mużakowskim. Obwód niektórych osobników dochodzi do blisko ośmiu metrów. W Łęknicy przy ul. Hutniczej znajduje się dorodny cypryśnik groszkowy Chamaecyparis pisifera, o obwodzie 156 cm.

19 34 35 Flora Łuku Mużakowa, charakteryzuje się dużym bogactwem. Tylko na terenie Parku Krajobrazowego Łuk Mużakowa zidentyfikowano 16 gatunków wątrobowców, 84 gatunki mchów i 625 gatunków roślin naczyniowych (Świerkosz i in., 2007). Flora roślin naczyniowych całej Ziemi Lubuskiej liczy około 1680 gatunków (Kujawa-Pawlaczyk i Pawlaczyk, 2001), a flora Polski ok rodzimych taksonów (Mirek i in., 2002). Najbardziej charakterystyczną cechą flory regionu, wyróżniającą ją na tle kraju, jest obecność licznej grupy gatunków atlantyckich (Czubiński, 1961), z których do najważniejszych przedstawicieli obszaru Łuku Mużakowa należą: gałuszka kulecznica Pilularia globulifera, przygiełka brunatna Rhynchospora fusca, ponikło wielołodygowe Eleocharis multicaulis i wrzosiec bagienny Erica tetralix. Wymienione rośliny zostały ujęte w Polskiej czerwonej księdze roślin (Kaźmierczakowa i Zarzycki, 2003) opisującej najbardziej zagrożone gatunki w kraju. Pozostałe gatunki reprezentujące tę grupę to: sit ostrokwiatowy Juncus acutiflorus, rosiczka pośrednia Drosera intermedia czy rzadka paproć długosz królewski Osmunda regalis. Osobliwością florystyczną Łuku Mużakowa jest jedyne w Polsce stanowisko selerów węzłobaldachowych Apium nodiflorum (Żukowski i in., 1985), wapieniolubnej rośliny o atlantyckim typie zasięgu, które znajduje się w pobliżu miejscowości Królów koło Trzebiela. 26. Diabelski Kamień pomnik przyrody Użytki ekologiczne Leśne Bagno to jedyny użytek ekologiczny położony się na terenie Łuku Mużakowa. Został on utworzony w 1998 r. Znajduje się on na gruntach Lasów Państwowych, w Nadleśnictwie Lipinki, około 1 km na północ od miejscowości Buczyny. Jest to bagno o powierzchni 0,88 ha, z utrzymującą się przez cały rok wodą. Stanowi ostoję zwierzyny. Na południu parku krajobrazowego, ale już poza strukturą moreny, położony jest użytek ekologiczny Dolina o powierzchni 4,40 ha. Dla porządku warto wspomnieć, że istniejący do 2002 roku użytek ekologiczny Bagna nad Nysą, o łącznej powierzchni 14,52 ha (utworzony w 1997 roku), który stanowił kompleks 5 bagien i oczek wodnych w dolinie Nysy, został wraz z otaczającymi je drzewostanami objęty ochroną prawną wyższego rzędu, jako poszerzenie rezerwatu Nad Młyńską Strugą i od tego czasu nie funkcjonuje jako samodzielna forma ochrony przyrody. Flora Teren Łuku Mużakowa, podobnie jak południowo-zachodnia część województwa lubuskiego, wyróżnia się na tle Polski specyficznymi warunkami klimatycznymi, co ma wyraźne odzwierciedlenie w charakterze lokalnej flory. Z jednej strony zaznaczają się silne wpływy łagodnego klimatu oceanicznego (atlantyckiego), umożliwiające pojawianie się gatunków zachodnioeuropejskich, z drugiej wysokie średnie temperatury pozwalają na występowanie elementów pontyjskich, czyli gatunków charakterystycznych dla warunków panujących w obszarach południowo wschodniej Europy i środkowej Azji. Natomiast od południa wkraczają gatunki górskie i podgórskie. 27. Selery węzłobaldachowe Apium nodiflorum

20 36 37 Niezwykle rzadkim gatunkiem jest wspomniana już paproć wodna gałuszka kulecznica Pilularia globulifera L. Niestety, od kilku lat nie potwierdzono jej występowania na terenie Łuku Mużakowa, na stawach rybnych w pobliżu Niwicy, skąd była podawana (Żukowski i Jackowiak, 2001). Obecnie gałuszka znana jest w Polsce zaledwie z kilku stanowisk, w tym nieodległego stanowiska położonego nad Nysą Łużycką w pobliżu Zasieków (obszar Natura 2000 Brożek ). Ważnym składnikiem lokalnej flory są rośliny ciepłolubne. Główne obszary występowania gatunków murawowych to wydmy śródlądowe, położone w północnej części obszaru oraz zbocza doliny Nysy Łużyckiej. Jednym z ciekawszych gatunków występującym na murawie w Parku Mużakowskim w pobliżu Kamienia Pücklera, jest rzadka trawa śmiałka goździkowata Aira caryophyllea należąca do zespołu Aira-Festucetum (S. Rosadziński dane niepublikowane) Natomiast gatunki górskie, takie jak widłak wroniec Huperzia selago, przytulia okrągłolistna Galium rotundifolium, świerząbek kosmaty Chaerophyllum hirsutum i jaskier gajowy Ranunculus nemorosus, znane są obecnie ze stanowisk historycznych (Ciaciura, 1988), ale wciąż istnieje szansa na ich odnalezienie, gdyż zachowały się ich naturalne biotopy. W borowym krajobrazie Łuku Mużakowa charakterystyczne jest występowanie widłaków. Stosunkowo licznie występują widłak goździsty Lycopodium clavatum i widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum nieco rzadziej widłak spłaszczony Diphasium complanatum. Natomiast do rzadkości należy widłaczek torfowy Lycopodiella inundata. 28. Widłaczek torfowy, Lycopodiella inundata Ciekawostki dendrologiczne Parku Mużakowskiego Obszar Łuku Mużakowa to miejsce występowania niezwykłych okazów dendroflory. Najrzadsze i najciekawsze gatunki drzew rosną w Parku Mużakowskim w Łęknicy i Bad Muskau. Wiek niektórych osobników dochodzi do 200 lat, gdyż proces kształtowania Parku, jego twórca, książę Pückler, rozpoczął w 1815 roku. Od początku, zważając na klimat, dobierał odporne gatunki. W dokumentacji występują m.in.: kasztanowiec drobnokwiatowy Aesculus parviflora, kasztan jadalny Castanea sativa, tulipanowiec amerykański Liriodendron tulipifera, cyprysik nutkajski Chamaecyparis nootkatensis, magnolia drzewiasta Magnolia acuminata, platan klonolistny Platanus x hispanica, dąb szkarłatny Quercus coccinea, różaneczniki Rhododendron spp., cypryśnik błotny Taxodium dystichum, chojna kanadyjska Tsuga canadensis (Siewniak, 2006). Krajobrazowa część Parku, znajdująca się po polskiej stronie kształtowana była przy pomocy rodzimych gatunków drzew. Niekiedy wzbogacały ją gatunki sprawdzone i zadomowione jak: kasztanowiec zwyczajny Aesculus hippocastanum, sosna wejmutka Pinus strobus i sosna czarna Pinus nigra oraz dąb czerwony Quercus rubra. Arboretum Muscaviense to niezwykle interesujące miejsce na dendrologicznej mapie Parku, znajdujące się po polskiej stronie. Zostało założone przez Eduarda Petzolda w latach na powierzchni 55,4 ha. Jego powstanie było prawdopodobnie związane z życzeniem drugiego właściciela Dóbr Mużakowskich Księcia Fryderyka Niderlandzkiego, aby wzbogacić dendrologicznie cały park. Celem dodatkowym była weryfikacja przydatności klimatycznej nowych gatunków. Posadzono tu w krótkim okresie ponad sztuk roślin: tych właściwych arboretalnych i tzw. fuelerów, czyli wypełniaczy o funkcjach osłonowych. Arboretum Muscaviense było określane pierwszą kolekcją dendrologiczną w Europie Środkowej. Petzold i Kirchner (1864) podawali w swoim monograficznym opracowaniu liczbę sięgającą 1000 taksonów dendroflory (w tym 290 gatunków). Do najbogatszych rodzajów należał dąb rosło tu 150 gatunków i odmian. Pełne bogactwo kolekcji (w tym bylin) opiewało na 2789 taksonów. Obecnie gatunków arboretalnych już prawie nie ma na tym terenie, a obszar uległ dalekiej sukcesji leśnej. W Parku Pücklera na uwagę zasługuje również teren tzw. Szkółek Mużakowskich. Ostatnio została tutaj zbadana kolekcja starych odmian drzew owocowych (Hodun i Stachańczyk, 2011), gdzie stwierdzono blisko 60 odmian jabłoni, w tym tak egzotyczne jak: Piękna z Herrnhut, Reneta Kanadyjska, Pepina Parkera, Antonówka Półtorafuntowa czy Safrani Kitajka. Zgromadzenie w jednym miejscu tak wielu historycznych odmian jabłoni decyduje o wyjątkowej wartości tego miejsca dla specjalistów od drzew owocowych pomologów i sadowników hobbystów. Po niemieckiej stronie Parku Mużakowskiego kilka drzew zasługuje na szczególną uwagę. Należy do nich dąb bezszypułkowy odmiana mużakowska Quercus petraea 'Muscaviensis', będącym jednym z najciekawszych drzew w Parku Mużakowskim, które z powodzeniem mogłoby być roślinnym symbolem Łuku Mużakowa. Odmiana ta została prawdopodobnie wyhodowana pod koniec XIX wieku, właśnie w Szkółkach Mużakowskich znajdujących się we wschodniej części Parku. Formę tą opisał pod koniec XIX w niemiecki dendrolog Bernhard Koehne. Obecnie odmiana ta jest bardzo rzadko spotykana zarówno w Polsce jak i na świecie. Nieliczne egzemplarze znajdują się w parkach i arboretach na terenie Czech, Niemiec, Estonii, Rosji i USA.