OCHRONA SIEDLISK LĘGOWYCH PTAKÓW W PROGRAMIE ROLNOŚRODOWISKOWYM

Transkrypt

1 Biblioteczka programu rolnośrodowiskowego OCHRONA SIEDLISK LĘGOWYCH PTAKÓW W PROGRAMIE ROLNOŚRODOWISKOWYM Autor: Marek Jobda Recenzent: Grzegorz Neubauer OCHRONA SIEDLISK LĘGOWYCH PTAKÓW W PROGRAMIE ROLNOŚRODOWISKOWYM Warszawa, 2010 rok Warszawa, 2010 rok

2 1. Wprowadzenie 4 2. Pakiety przyrodnicze programu Tytuł: Ochrona siedlisk lęgowych ptaków w programie rolnośrodowiskowym. rolnośrodowiskowego Koncepcja pakietów przyrodniczych 5 Zdjęcie na okładce: G. Leśniewski 2.1 Pakiet ptasi, a pakiety siedliskowe 6 3. Omówienie wymogów wariantu 4(5) Wymogi ogólne Wymogi dotyczące koszenia Wymogi dotyczące wypasu Kluczowe i towarzyszące gatunki ptaków Gatunki kluczowe Dokumentacja ornitologiczna Założenia Zawartość 15 Copyright by Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa Znaczenie edukacyjne wariantu 4 (5) Działania wykraczające poza program Całość, ani poszczególne części tego opracowania nie mogą być reprodukowane w jakikolwiek sposób i rozpowszechniane bez uprzedniej zgody Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Wydanie II ISBN: Realizacja wydawnicza: Drukarnia Pasaż sp. z o.o. Dodruk: Geokart-International sp. z o.o. rolnośrodowiskowy Poprawa warunków wodnych Zabiegi ograniczające presję drapieżników Usuwanie drzew i krzewów Działania rolnośrodowiskowe w sąsiednich krajach UE Pakiet ptasi w Czechach Ochrona cennych przyrodniczo łąk na Łotwie 24 3

3 1. Wprowadzenie Wariant 4(5).1 programu rolnośrodowiskowego Ochrona siedlisk lęgowych ptaków, zwany z uwagi na swoją specyfikę Pakietem ptasim, stanowi element nowej koncepcji programu rolnośrodowiskowego zapisanej w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata W porównaniu z dotychczasowymi pakietami realizowanymi na trwałych użytkach zielonych (TUZ), ujętymi w PROW , podejście funkcjonalne zostało zastąpione podejściem siedliskowym. W poprzednim programie większy nacisk był położony na kwestie związane z rodzajem użytkowania (łąkowym lub pastwiskowym) oraz liczbą pokosów w roku, w przypadku łąk. Obecnie, kwalifikując dany TUZ do jednego z pakietów lub wariantów rolnośrodowiskowych, większą uwagę zwraca się na istniejące tam siedlisko przyrodnicze. Użytkowanie traktuje się tylko, jako pochodną siedliska, gwarantującą jego właściwe utrzymanie. Właściwe użytkowanie oznacza użytkowanie z punktu widzenia ochrony przyrody, bo właśnie ona jest w centrum zainteresowania nowego programu rolnośrodowiskowego. Niniejsza książeczka ma za zadanie omówienie wymogów wariantu 4(5).1, w zestawieniu z wymogami innych tzw. pakietów przyrodniczych. Przedstawia koncepcję wdrażania wariantu przy zastosowaniu dokumentacji ornitologicznych oraz kryteria wyboru poszczególnych ptaków do listy gatunków kwalifikujących i towarzyszących. Zawiera dyskusję na temat dodatkowego wpływu wdrażania wariantu na postrzeganie przyrody przez społeczeństwo. Prezentuje również dodatkowe działania, nie finansowane z programu rolnośrodowiskowego, które powinny być realizowane w celu ochrony ptaków łąk i pastwisk. Na koniec przedstawionych jest kilka przykładów podobnych działań rolnośrodowiskowych realizowanych w innych krajach. Publikacja ta nie opisuje poszczególnych gatunków ptaków łąk i pastwisk, ich wyglądu i ekologii. Informacje takie zostały zawarte w Poradniku Przyrodniczym opracowanym przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP). Poradnik ten został wydany w ramach projektu realizowanego przez Centrum Doradztwa Rolniczego (CDR) w Brwinowie i przekazany certyfikowanym doradcom rolnośrodowiskowym. Fot.1 Derkacz. G. Leśniewski Koncepcja pakietów przyrodniczych Elementami nowej koncepcji ochrony przyrody trwałych użytków zielonych, przy wykorzystaniu programu rolnośrodowiskowego, są trzy pakiety: pakiet 3 Ekstensywne trwałe użytki zielone, pakiet 4 Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000, oraz pakiet 5 Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura Pakiet 3 może być realizowany na każdym TUZie, niezależnie od rodzaju jego dotychczasowego użytkowania i jego wartości przyrodniczej. Zawiera on dość miękkie wymogi dotyczące użytkowania i został opracowany z założeniem, że każda ekstensyfikacja (ale nie porzucenie) użytkowania jest przyjazna dla przyrody obszarów wiejskich. Natomiast pakiety 4 i 5 zawierają zestaw 10 wariantów możliwych do realizacji na precyzyjnie wskazanych siedliskach. Jedyną różnicą pomiędzy dwoma ostatnimi pakietami, jest położenie działki rolnej na lub poza obszarem Natura Łąki i pastwiska są kwalifikowane do jednego z dziewięciu wariantów (warianty 2-10) pakietu 4 i 5 programu rolnośrodowiskowego na podstawie skrupulatnej analizy botanicznej. Zdjęcia fitosocjologiczne umożliwiają nazwanie danego siedliska zgodnie z przyjętą nomenklaturą. Do każdego z siedlisk, ujętych w ww. wariantach, opracowane zostały wytyczne dotyczącego jego użytkowania, umożliwiające jego zachowanie we właściwej kondycji. Pakiet ptasi (wariant 4.1 i 5.1) prezentuje z pozoru inne podejście, gdyż elementem kwalifikującym TUZ nie jest siedlisko, ale występowanie poszczególnych gatunków ptaków. Potwierdzone przez eksperta ornitologa gniazdowanie lub prawdopodobne gniazdowanie jednego z dziesięciu gatunków ptaków daje podstawę do zakwalifikowania danej działki rolnej do wariantu 4(5).1. Dodatkowo wymogi wariantu zostały zunifikowane i są te same, pomimo że wymagania siedliskowe poszczególnych gatunków kwalifikujących są dość różne. Zatem można przypuszczać, że przypadkowe występowanie czajki na danej łące w roku zerowym, czyli poprzedzającym realizację programu rolnośrodowiskowego, daje możliwość załapania się na wariant 4(5).1 na całe 5 lat (tyle trwa zobowiązanie w programie). Nic bardziej błędnego. Gniazdowanie ptaków na danej łące nie jest przypadkowe, ale wynika z występowania pewnych cech siedliskowych sprzyjających ptakom. Każdy gatunek ptaka gniazdujący na TUZach, ma określone preferencje siedliskowe wyrażone wysokością i zwartością roślinności, głębokością wody itp. Preferencje te bywają jednak zróżnicowane geograficznie i nie zawsze są dobrze poznane. Dodatkowo zasiedlenie działki przez ptaki zależy od jej wielkości i lokalizacji w przestrzeni. Zatem sam opis cech biotycznych i abiotycznych działki nie wystarcza do wskazania gatunków ptaków gniazdujących na danej łące lub pastwisku, potrzebne są obserwacje ornitologiczne. Ptaki zlokalizowane w roku zerowym mogą nie występować w latach kolejnych, np. na skutek nasilającej się presji drapieżników, ale można przyjąć, że cechy siedliska im sprzyjające zostaną utrzymane poprzez realizację programu rolnośrodowiskowego. W tym kontekście, pakiet ptasi niczym się nie różni od pozostałych wariantów pakietu 4 i 5, tylko siedlisko jest defilowane przez występowanie poszczególnych gatunków ptaków podobnie, jak w przypadku zbiorowisk roślinnych przy zastosowaniu np. metody Brauna-Blanqueta. 4 5

4 2.1 Pakiet ptasi, a pakiety siedliskowe Poszczególne warianty pakietów 4 i 5 zawierają zestaw wymogów umożliwiający zachowanie ekstensywnego użytkowania rolniczego, podtrzymującego występowanie cennych zbiorowisk roślinnych. Wydaje się zatem, że cenne przyrodniczo zbiorowiska roślinne pokrywają się z siedliskami zagrożonych gatunków ptaków. Istotnie tak jest w wielu przypadkach. Są to na ogół zbiorowiska podmokłe preferowane przez dość wyspecjalizowaną grupę, jaką są ptaki błotne. Zbiorowiska te powstały na skutek długotrwałego oddziaływania czynników środowiskowych i antropogenicznych, dających też sposobność do zaadoptowania się ptakom, pierwotnie związanym z nieco innymi biotopami. Obecnie te same czynniki (jak np. melioracje odwadniające, zarzucenie użytkowania rolniczego) przyczyniają się do degradacji zbiorowisk roślinnych i porzucania łąk i pastwisk przez ptaki. Po poprawie warunków siedliskowych, ptaki szybciej reagują na zmiany, kolonizując dany teren, niż rośliny wymagające dłuższej perspektywy czasowej. Za przykład mogą posłużyć projekty, zmieniające grunty orne w rezerwaty ptaków wodno-błotnych. Oczywiście ta kolonizacja dotyczy w pierwszej kolejności gatunków pospolitszych, bardziej plastycznych, a nie tych najrzadszych i najbardziej konserwatywnych w doborze siedliska. Tym niemniej istotniejsza jest dla ptaków struktura roślinności, niż jej skład gatunkowy. W konsekwencji często zasiedlają siedliska mało wartościowe z punktu widzenia botanicznego lub zdegradowane postacie cennych zbiorowisk roślinnych. Jak ilustruje przykład z Bagna Całowanie (Mapa 1), działki kwalifikujące się do wariantu 4(5).1 często rozmijają się z tymi spełniającymi kryteria poszczególnych wariantów botanicznych. W tym przykładzie derkacze zasiedlają fragmenty łąk, na których zaniechano użytkowania rolniczego. Ptaki te często gnieżdżą się w pozostałościach łąk trzęślicowych (Molinion caeruleae) zbyt zdegradowanych, aby zakwalifikować je do dedykowanego im wariantu 4(5).4. Jednak przywrócenie późnego koszenia sprzyja zarówno derkaczom, jak i ochronie łąk trzęślicowych. W tej sytuacji realizacja wariantu Ochrona siedlisk lęgowych ptaków może przyczynić się do odtworzenia cennych zbiorowisk roślinnych. Możliwa jest również sytuacja odwrotna, np. kiedy rolnik wdrażając wariant 4(5).6 Półnaturalne łąki wilgotne utrzymuje siedlisko lęgowe ptaków siewkowych (Przykład 1). Przykład 1: Biegus zmienny; Ochrona siedlisk, w celu ochrony gatunku Rezerwat Beka, położony nad Zatoką Pucką, był najważniejszym lęgowiskiem biegusa zmiennego w Polsce, skupiającym 50% populacji lęgowej (2% populacji bałtyckiej). Jednak pod koniec XX wieku nastąpiło załamanie populacji tego gatunku: z par lęgowych na początku lat 80. do maksymalnie 12 par w latach 90-tych i 1-0 pary po 2000 roku. W tym samym okresie, podobne spadki liczebności zaobserwowano m.in. u czajki i krwawodzioba. Przyczyną zaniku tych ptaków było zaprzestanie wypasu zwierząt w rezerwacie. Do początku lat 80. przebywało tam ok. 200 szt. bydła, a 10 lat później już tylko 20. Zwierzęta te chroniły słonawy przed zarastaniem wyższą roślinnością, utrudniającą gniazdowanie ptakom siewkowatym. Po rezygnacji z wypasu, znaczna część rezerwatu zarosła trzciną (Phragmites australis). Obecnie biegus zmienny tylko sporadycznie gniazduje w Polsce, jednak szansą dla niego jest przywrócenie właściwego użytkowania na Bece. Od 1999 roku OTOP realizuje zapisy planu ochrony tego rezerwatu. Działania ochronne obejmują około 100 ha i dotyczą usunięcia trzciny, w celu odsłonięcia powierzchni dawnych słonaw oraz przywróceniu i utrzymaniu gospodarki kośno-pastwiskowej. Już dziś systematyczne koszenie trzciny i wypas sztuk bydła w sezonie letnim odtworzyły znaczną powierzchnię atrakcyjnych siedlisk lęgowych. Obserwuje się wzrost liczebności lęgowej populacji krwawodzioba i czajki. Być może z czasem powróci też biegus zmienny. Fot.2. Biegus zmienny. Ken Kinsella /Archiwum OTOP Mapa 1. Siedliska derkacza, a zbiorowiska botaniczne na Bagnie Całowanie. Źródło: Bartłomiej Dzierża, CMOK Źródła: Błaszkowska, Kamont (2005), Ściborski (2005) Na Bagnie Całowanie siedliska derkaczy często też pokrywają się z obszarami kwalifikującymi się do poszczególnych wariantów botanicznych. Można również wyobrazić sobie przykład łąki kaczeńcowej (Calthion), na której gniazdują czajki, rycyki i krwawodzioby. Rolnik może 6 7

5 ją osuszyć, kosić w maju, zwiększyć jej wydajność paszową, ale tym samym zniszczyć siedlisko ptaków. Może też zrealizować pakiet 3 i skosić po 1 czerwca, wciąż mając do dyspozycji dobrej jakości siano. Będzie to oczywiście bardziej przyjazne zarówno dla ptaków, jak i siedliska botanicznego. Jeśli zgodzi się na dalsze opóźnienie pokosu i dokona go po 15 czerwca, może uzyskać nieco wyższą płatność za realizację wariantu 4(5).6, a tym samym podtrzyma walory botaniczne łąki i całkiem atrakcyjne siedlisko dla ptaków. W końcu, jeśli opóźni pokos do 1 sierpnia, ograniczy śmiertelność ptaków w trakcie sianokosów do minimum, choć to pozbawi rolnika siana na paszę. W tej sytuacji może on skorzystać z najlepiej płatnego wariantu Ochrona siedlisk lęgowych ptaków i tym zrekompensować sobie stratę paszy. Wybór należy do rolnika. Powyższy przykład ilustruje szeroką gamę narzędzi finansowych, jakie oferuje program rolnośrodowiskowy dla rolników gospodarujących na TUZach. Z uwagi na niewielkie rozmiary poszczególnych działek, jeden kompleks łąk może zamienić się w szachownicę placków koszonych w różnych okresach. Taka mozaika jest najbardziej korzystnym rozwiązaniem zarówno dla ptaków, jak i innych zwierząt. Niezależnie od terminu koszenia, zawsze mogą one znaleźć schronienie we fragmencie z pozostawioną wyższą roślinnością. fundusz LIFE-Nature. Jest on realizowany na Pomorzu, gdzie występuje odrębna genetycznie populacja, licząca obecnie tylko śpiewających samców oraz na Bagnach Biebrzańskich najważniejszym miejscu występowania tego gatunku w UE (2700 samców). Projekt pochłonie kwotę 5,4 mln EUR i będzie trwał do 2010 roku. Jego działania będą kontynuowane poprzez realizację programu rolnośrodowiskowego, w tym wariantu 4(5).1. Fot. 3 Wodniczka. Cezary Pióro/Projekt LIFE Wodniczka Wymogi ogólne Wariant Ochrona siedlisk lęgowych ptaków, podobnie jak i wszystkie inne warianty pakietów przyrodniczych można realizować tylko na trwałych użytkach zielonych. Zatem pomimo gniazdowania derkacza w odłogu lub czajki w oziminie, pola te nie mogą być zakwalifikowane do pakietu ptasiego. Wynika to ze specyficznego doboru wymogów tego wariantu, niedostosowanych do gospodarowania na gruntach ornych. Rolnicy wnioskując o płatność za realizację pakietu ptasiego, muszą użytkować działkę wskazaną we wniosku na jeden z trzech sposobów: kosząc, wypasając zwierzęta lub wykonując obydwa zabiegi w tym samym sezonie tj. kośno-pastwisko (Przykład 2). Przykład 2: Wodniczka; Kontynuacja ochrony przez realizację pakietu ptasiego Wodniczka jest najrzadszym i zarazem jedynym globalnie zagrożonym gatunkiem z rzędu wróblowych (Passeriformes) występującym w kontynentalnej części Europy. Jej światowa populacja osiąga liczebność zaledwie par. Ptak ten był kiedyś rozprzestrzeniony i liczny na torfowiskach niskich i podmokłych łąkach. Jednak jego daleko posunięta specjalizacja w doborze siedlisk skutkowała jego zanikiem wraz z ubytkiem ekosystemów mokradłowych. W przeciągu ostatniego stulecia jej liczebność spadła o 95%, a jej areał skurczył się do mniej, niż 1000 km 2. W Polsce obserwowanych jest obecnie nieco ponad 3000 śpiewających samców (blisko 80% populacji UE) w kilkunastu lokalizacjach. Utrzymanie wodniczki w tych miejscach jest możliwa tylko w przypadku realizacji działań ochronnych dot. m.in. przywrócenia lub utrzymania ekstensywnej gospodarki łąkowej i pastwiskowej. W tym celu został uruchomiony przez OTOP projekt Ochrona wodniczki w Polsce i w Niemczech, finansowany w 75% przez Źródło: Na użytku zielonym, zgłoszonym do pakietu ptasiego, nałożone są ograniczenia dotyczące nawożenia i stosowania środków ochrony roślin. Oznacza to, że nie można łąk i pastwisk opryskiwać środkami ochrony roślin, poza zastosowaniem tzw. mazaczy herbicydowych w przypadku szczególnie uciążliwych chwastów. Nawożenie jest możliwe tylko w ograniczonych dawkach (do 60 kg N/ha/rok). Stosowanie tych zabiegów bez ograniczenia przyczynia się do ogólnego zubożenia różnorodności biologicznej siedliska, co ogranicza m.in. bazę pokarmową dostępną dla gniazdujących tam ptaków. Zakazane są wszystkie praktyki rolnicze zmieniające strukturę powierzchni trwałego użytku zielonego (przeorywanie, wałowanie), skład gatunkowy runi łąkowej (podsiewanie) lub uwilgocenie (budowanie nowych systemów melioracyjnych), za wyjątkiem włókowania pomiędzy 1 września, a 1 kwietnia następnego roku. Włókowanie, czyli zabieg zbliżony do bronowania lub inaczej zagrabienia całej powierzchni, ma na celu m.in. usunięcie śladów zbuchtowania przez dziki. Działanie takie ułatwia wykonanie pokosu i nie powinno być realizowane w okresie lęgowym, jako niszczące gniazda ptaków. Tymczasem inne, wspomniane powyżej praktyki, przyczyniają się do zniszczenia wszystkich cech łąki lub pastwiska stanowiących o ich wysokich walorach, jako miejsc gniazdowania ptaków. 8 9

6 3.2 Wymogi dotyczące koszenia W przypadku łąk, koszenie musi odbywać się corocznie, ale dopiero od 1 sierpnia do dnia 30 września. Jest to bardzo późny termin, praktycznie uniemożliwiający wykorzystanie zebranego siana na paszę (co znajduje odzwierciedlenie w wysokiej stawce płatności). Jednak dopiero tak późne koszenie ogranicza do minimum straty w lęgach błotniaków łąkowych, derkaczy i wodniczek, spowodowane działalnością rolniczą. Inne gatunki kluczowe odbywają lęgi wcześniej i opóźnienie pokosu do lipca byłoby wystarczające w ich przypadku, ale wymogi pakietu ptasiego są wspólne dla wszystkich 10 gatunków, a zatem muszą być dostosowane do wymagań najbardziej wrażliwych z nich. Warto dodać, że dla ptaków gniazdujących na łąkach istotny jest nie tylko termin pierwszego pokosu, ale również termin ostatniego, jako kształtującego ruń łąkową na następny sezon lęgowy. Ponieważ większość rolników realizujących pakiety przyrodnicze ograniczy się tylko do jednego pokosu w roku, lepiej aby odbył się on później. Kolejnym wymogiem nałożonym na rolników realizujących pakiet ptasi jest obowiązek pozostawienia 5-10%, a w przypadku stanowisk wodniczki 30-50% powierzchni działki rolnej nieskoszonej. Pozostawiona roślinność stanowi schronienie m.in. dla piskląt derkaczy z ostatnich lęgów oraz azyl dla licznych gatunków bezkręgowców. Koszenie co kilka lat jest również istotne dla zachowania właściwej struktury niektórych siedlisk. Zgodnie z wymaganiami pakietu, powinien być nieskoszony inny fragment co roku, aby nie doprowadzić do zarastania łąki trzcinami lub roślinnością drzewiastą. Bardzo istotne jest, aby pozostawione fragmenty były dobrze wskazane w dokumentacji ornitologicznej (więcej o dokumentacji na końcu artykułu). W przeciwnym razie, rolnicy przy wyborze miejsc nieskoszonych będą się kierowali przede wszystkim ich dostępnością dla kosiarki, a nie znaczeniem dla ptaków. Koszenie łąki w przypadku wszystkich wariantów programu rolnośrodowiskowego, nie może odbywać się okrężnie od zewnątrz do środka działki. Innymi słowy, dopuszczalne są wszystkie formy koszenia (np. od środka na zewnątrz lub z jednego boku działki na drugi), które nie zaganiają ptaków i innych zwierząt do śmiertelnej pułapki, jaką stanowi ostatni fragment nieskoszonej trawy. Rolnicy koszą od zewnątrz do środka często tylko ze względu na dotychczasowe przyzwyczajenie (łatwiej rozplanować pracę w ten sposób), a zmiana techniki, choć niewiele ich kosztująca, jest bardzo trudno przez nich przyswajalna. Zatem należy korzystać z każdej sposobności, aby walczyć ze złymi nawykami. Również wysokość koszenia jest określona we wszystkich pakietach przyrodniczych. W przypadku wariantu 4(5).1 trawy muszą być ścinane średnio na wysokości 5 do 15 cm. Jest to wymóg trudny do sprostania, szczególnie w przypadku siedlisk ptasich charakteryzujących się urozmaiconą rzeźbą terenu. Jednak dotychczasowe doświadczenia z realizacji programu rolnośrodowiskowego pokazują, że niektórzy użytkownicy łąk podchodzą bardzo kreatywnie do obowiązku koszenia, kosząc albo same wierzchołki traw lub usuwają je w całości z darnią. Warto podkreślić, że wysokość roślinności w sezonie lęgowym ma kluczowe znaczenie dla ptaków gniazdujących lub żerujących na łąkach. Siano z traw skoszonych bardzo późno ma obecnie bardzo ograniczone zastosowanie w gospodarce rolnej. Tradycyjnie było wykorzystane, jako ściółka w oborach. Obecnie coraz częściej siano lub słoma zastępowane są metalowymi kratami, w tzw. systemach bezściółkowych, co jest bardzo wygodne dla rolnika. Wciąż bardzo ograniczone jest wykorzystanie siana jako kompostu lub biomasy do produkcji energii. W tej sytuacji wielu rolników realizujących program rolnośrodowiskowy lub korzystających z innych płatności obszarowych spotyka się z problemem zagospodarowania ściętej biomasy. Sytuacja taka prowadzi do wielu patologii, takich jak palenie siana, czy wrzucanie go do rowu. Często też ścięta biomasa jest rozdrabniana na miejscu i pozostawiana na łące. Rozwiązanie takie nie jest korzystne przyrodniczo, gdyż zmienia skład gatunkowy łąki oraz jej zasobność w składniki pokarmowe. Aby tego uniknąć, w nowym programie rolnośrodowiskowym dodano wymóg usunięcia ściętej biomasy w okresie nie dłuższym niż 2 tygodnie (poza sytuacjami losowymi uniemożliwiającymi wykonanie tego zabiegu w tym terminie). 3.3 Wymogi dotyczące wypasu Wymogi dotyczące wypasu mają zasadniczo jeden cel, aby zwierzęta gospodarskie były obecne na pastwisku, ale w umiarkowanym zagęszczeniu. Przy zapisach w programie rolnośrodowiskowym dotyczących liczby zwierząt operuje się jednostką DJP, czyli dużą jednostką przeliczeniową. Jeden DJP to mniej więcej jedna duża krowa, czyli ok. 500 kg żywej wagi. Inne zwierzęta ważą odpowiednio mniej lub więcej, co znajduje odzwierciedlenie w liczbie DJP. Sezon pastwiskowy to po prostu okres, kiedy krowy lub inne zwierzęta gospodarskie przebywają na pastwisku w danym roku. Poszczególne warianty pakietów przyrodniczych określają ile zwierząt może w tym czasie przebywać na danej działce, czyli obsadę wyrażoną w liczbie DJP/ha. Jest to wartość uśredniona, więc 1DJP/ha może oznaczać jedną krowę przez cały sezon lub np. dwie przez pół sezonu. Liczba krów może być większa w odpowiednio krótszej jednostce czasu, lecz nie może przekroczyć wartości nazywanej obciążeniem. Obciążenie 10 DJP/ha oznacza maksymalnie 10 krów w danej chwili. Rolnicy użytkujący pastwiskowo działkę rolną zgłoszoną do wariantu Ochrona siedlisk lęgowych ptaków powinni wypasać zwierzęta do 20 lipca przy obsadzie niewiększej niż 0,5 DJP/ha (czyli pół krowy), a po 20 lipca obsada powinna być kształtowana na poziomie od 0,5 do 1 DJP/ha. Ograniczenia te są kompromisem pomiędzy potrzebą utrzymania runi pastwiskowej na odpowiedniej dla ptaków wysokości, a ograniczeniem do minimum ryzyka zdeptania gniazd. W przypadku użytkowania kośno-pastwiskowego obsada jest ograniczona do 0,2 DJP/ha, co wynika z dużo krótszego sezonu pastwiskowego. We wszystkich wspomnianych sytuacjach obciążenie nie może przekraczać 10 DJP/ha. Znajomość pojęć zdefiniowanych powyżej jest istotna nie tylko dla zrozumienia wymogów pakietu ptasiego. Ekspert ornitologiczny musi również rozplanować odpowiednio wypas na danej działce, tak aby zwierzęta były później wypasane w miejscach, gdzie jest największe ryzyko zniszczenia lęgów ptasich, a wcześniej tam gdzie istnieje największa potrzeba zgryzienia runi łąkowej. Zalecenia te powinien umieścić na tzw. karcie wypasu. Za sezon pastwiskowy powinien przyjąć okres wynikający z wymogów pakietu ptasiego. Rolnik realizujący ten pakiet na terenach nizinnych (do 300 m n.p.m.) nie może wypasać przed 1 maja i po 15 października, a w górach (powyżej 300 m n.p.m.) przed 20 maja i po 1 października. Terminy te nie dotyczą koników polskich i koni huculskich tradycyjnie wypasanych przez cały rok. Sezon pastwiskowy ulega jednak dodatkowemu skróceniu na terenach zalewowych, gdzie z wypasem trzeba poczekać 2 tygodnie po ustąpieniu wód

7 4.1 Gatunki kluczowe Wariant 4(5).1 może być realizowany na łąkach i pastwiskach, na których gniazduje przynajmniej jeden z tzw. kluczowych gatunków ptaków. Są to gatunki wymienione w Załączniku I Dyrektywy 79/409/EWG (Ptasiej): błotniak łąkowy, derkacz, biegus zmienny, dubelt i wodniczka. Jako kluczowe wskazano również pięć gatunków, nie wymienionych w Załączniku I, ale w stosunku do których powinny być podjęte podobne środki ochrony w myśl Art. 4 ust. 2 wspomnianej Dyrektywy: czajkę, kszyka, rycyka, kulika wielkiego i krwawodzioba. Wszystkie te ptaki są charakterystyczne dla cennych przyrodniczo i zagrożonych typów trwałych użytków zielonych m.in. łąk wilgotnych i świeżych występujących głównie w dolinach rzek oraz turzycowiskach i łąkach torfowych występujących na torfowiskach. Ich cechą wspólną jest gniazdowanie na ziemi lub w roślinności zielnej. Zbyt wczesne koszenie lub zbyt intensywny wypas mogą się przyczynić do zniszczenia ich lęgów. Tymczasem zaniechanie użytkowania rolniczego przyczynia się do nadmiernego zarastania łąk i pastwisk, a w konsekwencji do opuszczania ich przez ptaki. Fot. 4. Kulik wielki. G. Leśniewski Na skutek niekorzystnych zmian w użytkowaniu rolniczym, a także m.in. w efekcie nadmiernej presji drapieżników, gatunki kluczowe charakteryzują się silnymi trendami spadkowymi liczebności w Polsce i innych krajach europejskich. Jednymi z pospolitszych gatunków ptaków siewkowych w naszym kraju jest czajka i rycyk. Czajka uznawana była do niedawna za charakterystyczny element krajobrazu polskiej wsi. Obecnie zmniejsza swoją liczebność w dramatycznym tempie, co znalazło potwierdzenie w danych prowadzonego przez OTOP Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych. Z uwagi na zapaść europejskiej populacji rycyka, IUCN zakwalifikował go do narażonych na wyginięcie w skali całego kontynentu. Podobnie niepokojące trendy obserwuje się u innych gatunków, niewskazanych jako kluczowe dla wariantu 4(5).1. W ich przypadku opóźnienie pokosu nie odniosłoby oczekiwanego efektu ochronnego lub wręcz mogłoby doprowadzić do opuszczenia preferowanych przez nie żerowisk. Takimi ptakami są m.in. np. bocian biały (Ciconia ciconia) i kraska (Coracias garrulus). Tab. Szacunkowe terminy migracji i gniazdowania gatunków kluczowych W tabeli przedstawiono okres migracji poszczególnych gatunków (szare pola) oraz okres gniazdowania (od początku pierwszych lęgów do osiągnięcia zdolności do latania przez młode osobniki; zielone pola) błotniak łąkowy (Circus pygargus) derkacz (Crex crex) III IV V VI VII VIII IX czajka (Vanellus vanellus) biegus zmienny (Calidris alpina schinzii) kszyk (Gallinago gallinago) dubelt (Gallinago media) rycyk (Limosa limosa) kulik wielki (Numenius arquata) krwawodziób (Tringa totanus) wodniczka (Acrocephalus paludicola) Źródła: Błaszkowska, Cofta, Jobda 2008; Chylarecki 2004, 2004a, 2004b; Dyrcz 2004; Dyrcz, Manikowski 2004; Gromadzka 2004; Jermczek 2004; Krogulec, Polak 2004; Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Zielińska 2004; Zieliński

8 4.2 Gatunki towarzyszące Spośród około 227 gatunków ptaków gniazdujących w Polsce (liczba ta jest trudna do precyzyjnego ustalenia z uwagi na efemeryczne lęgi niektórych gatunków i zanikanie innych) wiele posiada zbliżone preferencje siedliskowe. Tworzą one zespoły gatunków współwystępujących w poszczególnych zbiorowiskach leśnych lub rodzajach użytków rolnych. W wielu zespołach trzon stanowią gatunki oportunistyczne, o szerokim spektrum siedliskowym, jak np. zięba (Fringilla coelebs) w lasach i skowronek (Alauda arvensis) na terenach otwartych. Inne gatunki są bardzo wyspecjalizowane w doborze siedliska i występują tylko w miejscach spełniających bardzo konkretne wymagania, gdzie czasami dominują liczebnie nad innymi ptakami. Dobrym przykładem jest wodniczka. Z jednej strony jest to gatunek bardzo rzadki i ginący w skali światowej, ale z drugiej najliczniejszy ptak w niektórych miejscach na Bagnach Biebrzańskich. Gatunkom kluczowym współtowarzyszą inne, często liczniejsze gatunki zasiedlające te same użytki zielone. Ptaki te mogą zamieszkiwać nieco inne mikrosiedliska, niż czajka, czy rycyk, jak np. płaty nieco wyższej roślinności. Jednak występowanie tych mikrosiedlisk jest stałym komponentem cennych ornitologicznie łąk i pastwisk. Stwierdzenie gatunków towarzyszących może być wskazówką dotyczącą występowania innych, cenniejszych ptaków. Na potrzeby sporządzania dokumentacji ornitologicznej, została sporządzona lista gatunków towarzyszących, których obecność ułatwia lokalizowanie siedlisk ptaków kluczowych. Lista ta obejmuje pospolite gatunki gniazdujące na trwałych użytkach zielonych tj. świergotka łąkowego (Anthus pratensis), pliszkę żółtą (Motacilla flava), pokląskwę (Saxicola rubetra), kląskawkę (Saxicola torquata), świerszczaka (Locustella naevia) i potrzeszcza (Miliaria calandra). Wskazano w niej również cyrankę (Anas querquedula), gniazdujących na śródłąkowych małych zbiornikach wodnych oraz dużo rzadsze gatunki, których obecność bardzo podnosi rangę miejsca, jako ptasiej ostoi tj. bataliona (Philomachus pugnax), brodźca pławnego (Tringa stagnatilis), sowę błotną (Asio flammeus), kraskę (Coracias garrulus) i pliszkę cytrynową (Motacilla citreola) Założenia Rolnik, który gotowy jest sprostać wymogom wariantu Ochrona siedlisk lęgowych ptaków, może go realizować pod warunkiem skompletowania odpowiedniej dokumentacji. Podstawowym dokumentem, który musi on posiadać jest plan działalności rolnośrodowiskowej sporządzony przez certyfikowanego doradcę rolnośrodowiskowego. Jednak w przypadku pakietów przyrodniczych, plan ten powinien być uzupełniony o ekspertyzę przyrodniczą (ornitologiczną lub botaniczną) wykonaną przez uprawnionego eksperta. Rolnik, który skompletuje ww. dokumenty, składa wniosek do biura powiatowego Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, pomiędzy 15 marca, a 15 maja, a realizację wariantu 4(5).1 zaczyna od 1 marca następnego roku. Ekspertyza przyrodnicza jest wykonana na podstawie umowy pomiędzy rolnikiem zainteresowanym realizacją jednego z pakietów przyrodniczych, a ekspertem posiadającym odpowiednie uprawnienia. Koszty wykonania ekspertyzy są refundowane rolnikowi, wraz z pierwszą płatnością rolnośrodowiskową wg. zryczałtowanych stawek (od 500 zł za powierzchnię do 1 ha, do 4000 zł za powierzchnię powyżej 50 ha). Refundacja przysługuje tylko w przypadku rolników którzy otrzymają pozytywną decyzję z ARiMR o przyznaniu płatności z tytułu realizacji pakietów 4 i 5 programu rolnośrodowiskowego. Jednak należy się spodziewać sytuacji kiedy, pomimo zainteresowania rolnika, inwentaryzacja w terenie nie wskaże na możliwość realizacji wariantu 4(5).1. W tej sytuacji poniesione koszty na wykonanie dokumentacji nie zostaną zrefundowane i nie przyniosą oczekiwanego rezultatu finansowego. Aby uniknąć takiej sytuacji, doradcy rolnośrodowiskowi powinni być w stanie dokonać wstępnej wyceny walorów przyrodniczych łąk i pastwisk. 5.2 Zawartość Ekspertyza ornitologiczna to nie tylko podparte badaniami terenowymi zaświadczenie o możliwości gniazdowania danego gatunku ptaka na badanej łące lub pastwisku. Zadaniem eksperta jest również zebranie w terenie i opracowanie informacji na temat warunków siedliskowych, zakreślenie granic działki kwalifikującej się do płatności oraz przygotowanie zaleceń dotyczących właściwego użytkowania rolniczego. Powinna zawierać doprecyzowanie, a nawet obostrzenie wymogów dotyczących użytkowania danej działki, wskazanie nieskoszonych fragmentów łąk oraz kartę wypasu w przypadku pastwisk. Na potrzeby wykonania ekspertyzy wyznacza się na badanych łąkach i pastwiskach tzw. działki rolne ornitologiczne (RSO), czyli jednorodne pod względem fizjonomii i struktury roślinności płaty siedlisk potencjalnie zamieszkałe przez interesujące nas gatunki. Działki takie są oceniane pod kątem potencjalnego zakwalifikowania do płatności, z tytułu realizacji pakietu ptasiego. Każda RSO powinna być opisana przez eksperta. W opisie powinno być uwzględnione jej położenie w terenie, rzeźba terenu, warunki wodne, sposoby użytkowania oraz gatunki drzew, krzewów i ekspansywnych roślin zielnych na niej występujące. Każda z RSO powinna zostać zinwentaryzowana ornitologicznie. Inwentaryzacji podlega 10 gatunków kluczowych (wymienionych na początku tego artykułu), a także kolejnych 12 tzw. towarzyszących oraz wszystkie pozostałe gatunki ptaków widziane bądź słyszane w obrębie i pasie 250 m od RSO. Lista gatunków towarzyszących, w obecnym jej kształcie, obejmuje pospolite gatunki gniazdujące na trwałych użytkach zielonych tj. świergotka łąkowego, pliszkę żółtą, pokląskwę, kląskawkę, świerszczaka i potrzeszcza. Wskazano w niej również cyrankę, gniazdującą na śródłąkowych małych zbiornikach wodnych oraz dużo rzadsze gatunki, których obecność bardzo podnosi rangę miejsca, jako ptasiej ostoi tj. bataliona, brodźca pławnego, sowę błotną, kraskę i pliszkę cytrynową. Działki rolne mogą być zakwalifikowane do wariantu Ochrona siedlisk lęgowych ptaków po udokumentowaniu gniazdowania lub prawdopodobieństwa gniazdowania jednego z gatunków kluczowych w ekspertyzie ornitologicznej. Podstawą takiej dokumentacji może być jednorazowe stwierdzenie gniazda, ptaków z pokarmem lub nielotnych piskląt, albo co najmniej dwukrotne stwierdzenie zachowań wskazujących na możliwość gniazdowania. W tym drugim przypadku, możliwe jest tylko jednokrotne stwierdzenie gatunku kluczowego, jeśli towarzyszą mu trzy inne gatunki również prawdopodobnie gniazdujące na obszarze badanej działki. Dodatkowymi gatunkami mogą być inne z listy kluczowych lub towarzyszących. Szczegółowe informacje dotyczące sposobu kwalifikowania działek do pakietu ptasiego znajdują się w metodyce sporządzania dokumentacji przyrodniczej Dokumentacja przyrodnicza dla pakietów przyrodniczych w ramach programu rolnośrodowiskowego umieszczonej na stronie internetowej MRiRW (ww.minrol.gov.pl)

9 6. Znajomość przyrody przez rolników tzw. starego pokolenia wychodzi dużo ponad przeciętną ogółu społeczeństwa. W bezpośredniej rozmowie zadziwiają swoją wiedzą na temat poszczególnych gatunków ptaków i umiejętnością ich rozpoznawania. Wykonując prace polowe często przebywają w otoczeniu przyrody, a zatem mają sposobność jej obserwowania. Ich spostrzeżenia są dodatkowo wzbogacone o informacje przekazane przez ich poprzedników. Niestety obecnie sytuacja się zmienia. Młodzi rolnicy prowadzą coraz bardziej zmechanizowaną gospodarkę rolną, w coraz bardziej pozbawionym przyrody otoczeniu. Tracą zatem sposobność obserwowania ptaków zamieszkujących obszar ich gospodarstwa. Również tradycja przekazów ustnych zamiera w społeczeństwie. Należy się spodziewać zaniku znajomości zagadnień przyrodniczych przez rolników, a co za tym idzie coraz mniejszego zrozumienia przez nich potrzeby ochrony przyrody. Niekorzystną tendencję w świadomości przyrodniczej rolników może przełamać wdrożenie nowych instrumentów finansowych PROW , w tym wariantu programu rolnośrodowiskowego Ochrona siedlisk lęgowych ptaków. Już samo zasygnalizowanie pojawienia się tego instrumentu, zwiększyło zainteresowania społeczeństwa pewnymi gatunkami ptaków. W prasie zaczęły się pojawiać artykuły o tytułach w stylu pieniądze za rycyka i dwie czajki. Rolnicy, poszukujący dodatkowego dochodu z subsydiów UE, zaczęli zastanawiać się co to takiego derkacz i czy występuje w ich gospodarstwach. Doradcy rolni odświeżyli swoje kontakty z lokalnymi przyrodnikami. Egzotyczne dotąd nazwy ptaków, jak kszyk, dubelt i krwawodziób zaczęły być rozpoznawalne i nabierać nowego znaczenia. Wzrost zainteresowania tzw. gatunkami kluczowymi stworzył sposobność do promocji idei ochrony ptaków krajobrazu rolnego. W materiałach informacyjnych na temat programu rolnośrodowiskowego, obok poszukiwanych informacji dot. możliwości uzyskania wsparcia, mogą być zamieszczone informacje dot. statusu i zagrożeń poszczególnych gatunków ptaków oraz sposobów ich ochrony. Tym samym kuchennymi drzwiami mogą być przemycone do świadomości mieszkańców obszarów wiejskich bardzo ważne informacje. Ptaki są nie tylko nieznane przez większość społeczeństwa, ale również często niedoceniane jest ich znaczenie i walory. Są jednak wyjątki od tej reguły. W 2004 roku, a więc zaraz po akcesji Polski do Unii Europejskiej, prowadzony był VI Międzynarodowy Spis Bociana Białego koordynowany w naszym kraju przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura. Duża rzesza osób była zaangażowana w przedsięwzięcie mające na celu policzenie gniazd tego gatunku i ocenę jego sukcesu lęgowego. Ankieterzy odwiedzali wszystkie wsie w Polsce wypytując o bociany. Zadziwiająca była reakcja miejscowych rolników na te osoby. Ten wzrost zainteresowania kajtkiem tłumaczyli sobie często dopłatami na bociany. Wynikało to z ich niewielkiej wiedzy na temat dostępnych instrumentów finansowych WPR oraz głęboko zakorzenionej w polskiej kulturze potrzeby ochrony tego ptaka. Zdaniem rolników, gniazdowanie w gospodarstwie tak cennego gatunku, jakim jest bocian, powinno być gratyfikowane płatnościami z Unii Europejskiej. Można zatem zaryzykować tezę odwrotną, że wsparcie dopłatami innych gatunków, mogłoby zwiększyć ich wartość w oczach rolników. Zatem wspieranie łąk i pastwisk, na których występują wybrane gatunki ptaków lub siedliska botaniczne może potencjalnie zwiększać ich walory w oczach rolników. Jeśli Unia płaci za derkacza 1370 zł od hektara to musi być coś wartościowego w tym ptaku. Warto go chro- nić, bo jest cenny. Łąki, na których gniazduje, do tej pory postrzegane jako pewien margines działalności rolniczej ( zapuszczone, zabagnione, dzikie łąki, chabazie itp.) też zyskują na wartości. Miejsca te mają w sobie coś, czego nie znajdziemy u sąsiadów, a na zachodzie już na pewno. Tym samym wartość danego miejsca, wyrażona w dodatkowej dopłacie, wpływa na jego percepcję przez społeczeństwo. Warto mieć to na względzie analizując wpływ instrumentów WPR na środowisko. Fot. 5 Bocian biały M. Jobda Podsumowując, wdrażanie wariantu 4(5).1 może się przyczynić do ochrony niektórych gatunków ptaków nie tylko bezpośrednio przez właściwe użytkowanie ich siedlisk, ale także pośrednio przez zwiększenie świadomości społeczeństwa w tym zakresie. Edukacja rolników, a także reszty społeczeństwa, może dotyczyć: poznania 10 gatunków ptaków, zwiększenia wiedzy na temat ich zagrożeń i potrzeby ochrony, wzrost wartości ptaków, w kontekście polityki Unii Europejskiej. Wzrost świadomości ekologicznej może być jednym z najtrwalszych efektów wdrażania programu rolnośrodowiskowego. W przypadku zaniechania właściwego użytkowania trwałego użytku zielonego po zakończeniu zobowiązania rolnośrodowiskowego (np. na skutek zmieniającej się sytuacji rynkowej lub braku dostępu do kolejnych edycji programu rolnośrodowiskowego), efekt wydatkowania często bardzo dużych pieniędzy może być zniwelowany w przeciągu kilku lat. Łąka, na której zaprzestano koszenia zarasta. Wyprowadzają się z niej czajki. Jednak zmiany w świadomości ekologicznej rolnika pozostają, a nawet mogą być przekazywane jego następcom

10 7. Realizacja wariantu 4(5).1 ma na celu zachowanie siedlisk lęgowych zagrożonych gatunków ptaków przez prowadzenie ekstensywnej gospodarki rolnej. Długotrwały brak użytkowania rolniczego uniemożliwia gniazdowanie na danej działce jakiegokolwiek z tzw. kluczowych gatunków ptaków. W zależności od gatunku, ptaki wycofują się już po kilku latach od zaprzestania użytkowania lub dopiero, kiedy działki zarastają roślinnością drzewiastą. Jednak samo właściwe użytkowanie kośne lub pastwiskowe nie jest czynnikiem wystarczającym do zachowania rycyka, czy wodniczki. Większość z gatunków kluczowych wymaga również zachowania odpowiednich warunków wodnych na łąkach i pastwiskach oraz ograniczenia liczby drzew w sąsiedztwie. Wydaje się również konieczne podjęcie pewnych działań ograniczających coraz większą presją lisa, czy norki amerykańskiej na gniazdujące na ziemi ptaki. 7.1 Poprawa warunków wodnych W Polsce większość gatunków ptaków zamieszkujących trwałe użytki zielone jest związana w większym lub mniejszym stopniu z wodą. Woda zapewnia dostatek bezkręgowców stanowiących ich podstawowy pokarm. Dzioby wielu gatunków są przystosowane do poszukiwania pożywienia w wilgotnej glebie. Suche podłoże jest zbyt twarde, a tym samym niedostępne dla ptaków. Zróżnicowany poziom wody przyczynia się do wytworzenia odpowiedniej struktury roślinności zapewniającej możliwość żerowania i zakładania gniazd. Woda może też stanowić barierę chroniącą przed drapieżnikami lądowymi, a jej brak ułatwia sukcesję roślinności drzewiastej unikanej przez ptaki siewkowe. Niestety przeprowadzone na masową skalę melioracje odwadniające oraz zmiany klimatyczne przyczyniają się do schnięcia łąk i pastwisk w Polsce. W Polsce pierwotnym miejscem gniazdowania wszystkich kluczowych gatunków ptaków oraz innych gatunków wymierających w naszym kraju np. rożeniec (Anas acuta) lub batalion (Philomachus pugnax) były mokradła. Większość siedlisk o tym charakterze została zmeliorowana już w XIX wieku. Melioracje odwadniające były kontynuowane na dużą skalę przez większość XX wieku (Przykład 3). W rezultacie, ptaki błotne należą do najbardziej zagrożonej grupy w kraju. Obecnie prace melioracyjne są wykonywane w ograniczonym zakresie (co nie oznacza, że nie stanowią zagrożenia dla przyrody), a większość derkaczy, rycyków, czy kulików wielkich występuje na użytkach zielonych pokrytych gęstszą lub rzadszą siecią kanałów. Przykład 3: Rycyk; Melioracje odwadniające, a ptaki W latach 60-tych na Bagnie Wizna przeprowadzono prace melioracyjne na wielką skalę. Teren został poprzecinany rowami i odwodniony, a torfowiska przekształcone w łąki kośne. W celu określenia wpływu melioracji na zespół ptaków lęgowych wykonano liczenia na dwóch powierzchniach doświadczalnych: jednej na Bagnie Wizna, a drugiej na torfowisku niskim w Dolinie Biebrzy. Obydwie powierzchnie były zlokalizowane w tym samym rejonie środkowym dorzeczy Narwi. Okazało się, że na powierzchni niezmeliorowanej liczba gatunków gniazdujących (18) i ich zagęszczenia (50,2 pary/10ha) są nieporównywalnie wyższe, niż na obszarze odwodnionym (odpowiednio 8 gatunków; 8,2 pary/10 ha). Bogactwo gatunkowe torfowiska można porównać do wielopiętrowych zbiorowisk leśnych. Do dominantów (powyżej 5 % całego ugrupowania) należały gatunki zagrożone wyginięciem (wodniczka i batalion (Philomachus pugnax)). Tymczasem na powierzchni zmeliorowanej blisko połowę wszystkich gniazdujących ptaków stanowiły skowronek (Alauda arvensis), czyli gatunek dość pospolity i łatwo adoptujący się do zmian środowiska i świadczący o przesuszeniu siedliska. Większość cennych gatunków torfowiskowych nie było obserwowanych, a zagęszczenia innych były wielokrotnie niższe. Zagęszczenie rycyka wynosiło 0,2 pary/ha, w stosunku do 13,3 par/ha na torfowisku (blisko 70-krotna różnica!). Fot. 6 Rycyk. Grzegorz Leśniewski Źródło: Witkowski (1995) Występowanie w okresie wiosennym terenów pokrytych płytką wodą jest warunkiem niezbędnym do gniazdowania większości gatunków ptaków siewkowatych oraz tzw. kaczek łąkowych. W przypadku terenów zmeliorowanych oznacza to często konieczność kontrolowania odpływu wody przy użyciu zastawek. Odpowiednie ich użytkowanie umożliwia manipulowanie wodą w sposób zbliżony do jej naturalnej dynamiki w okresie wiosennym. Chociaż hamowanie odpływu wody należy do głównych działań ochronnych na mokradłach, przy planowaniu takich działań należy dokładnie sprawdzić jakie elementy przyrody mogą zostać zniszczone na skutek zalania. Warto też przeanalizować dane historyczne na temat dawnego poziomu wody na danym terenie. W zależności od szerokości rowu, dostępnego materiału i środków finansowych możliwe są różne konstrukcje urządzeń piętrzących. Zastawki mogą 18 19

11 być stałe lub o regulowanym poziomie wody. Te pierwsze są tańsze, prostsze i mniej podatne na uszkodzenia przez wandali. Konstruuje się je z drzewa, tworzyw sztucznych, betonu lub przez wyłożenie worków z piaskiem. Możliwe jest też zasypywanie całych rowów melioracyjnych lub tworzenie grobli, wałów, czy też większych urządzeń hydrotechnicznych. Poza zastawkami realizowane są również inne zabiegi mające na celu poprawę warunków wodnych na trwałym użytku zielonym. Takim zabiegiem może być profilowanie lub poszerzanie rowów melioracyjnych, aby ich brzegi były dostępne dla żerujących ptaków siewkowych. W skrajnych wypadkach poszerzone i wypłycone rowy mogą przybierać charakter rozlewisk. Takie atrakcyjne dla ptaków rozlewiska, można też tworzyć zatykając dreny na lokalnych obniżeniach pośród zdrenowanych użytków rolnych. Innym sposobem jest zerwanie wierzchniej warstwy ziemi tak, aby powstał płytki zbiornik wodny. Jednak zbiornik taki powinien mieć możliwość utrzymania wody do końca sezonu lęgowego. W przypadku zbyt wczesnego wysychania stanie się pułapką ekologiczną ściągającą ptaki i inne zwierzęta. Gwałtowny lub zbyt szybki ubytek wody jest ryzykiem związanym z konstruowaniem również innych urządzeń spiętrzających i należy do głównych wad tego typu konstrukcji. 7.2 Zabiegi ograniczające presję drapieżników Szybsze wysychanie użytków zielonych na wiosnę ogranicza również możliwość powtórzenia lęgu, w sytuacji kiedy pierwszy został zniszczony przez drapieżnika. W tym przypadku niekorzystny wpływ zmian siedliskowych na ptaki gniazdujące na łąkach i pastwiskach może być wzmocniony przez zwiększające swoją liczebność lisy i norki amerykańskie. Nadmierna presja drapieżników należy obecnie do jednych z głównych zagrożeń ptaków. Zdziesiątkowane na skutek niekorzystnych zmian siedliskowych populacje ptaków siewkowych są dodatkowo redukowane przez te zwierzęta. Przykładowo jaja i pisklęta czajki są dużo bardziej podatne na drapieżnictwo, jeśli gniazduje ona pojedynczo lub w małym zagęszczeniu. Czajki gniazdujące w wyższych zagęszczeniach, spotykanych na najbardziej atrakcyjnych siedliskach, skuteczniej bronią się przed intruzami. Eksperymenty mające na celu ograniczenie wpływu drapieżników na ptaki były realizowane w wielu krajach (Przykład 4) i mogą być w przyszłości elementem standardowo uzupełniającym działania rolnośrodowiskowe. Polegały one często na eliminowaniu poszczególnych zwierząt drapieżnych, poprzez zabijanie czy też wywożenie poza obszar badań i nie zawsze dawały zadowalające rezultaty. Wzrost sukcesu lęgowego lub liczby gniazdujących par nie zawsze był obserwowany. W innych przypadkach pozytywne trendy ustępowały niebawem po zaprzestaniu eksperymentu. Dodatkowo efekty tych działań są trudne do oszacowania, z uwagi na dyspersje zarówno ofiar, jak i drapieżników poza teren badań oraz inne czynniki kształtujące liczebność i kondycję populacji badanych ptaków. Przykład 4: Czajka; Skuteczna ochrona przed drapieżnikami Ekstensywne pastwiska koło Brzostowa w Dolnie Biebrzy należą do najcenniejszych miejsc gniazdowania ptaków siewkowych w Polsce. Teren ten jest całkowicie zalewany przez rzekę, a następnie w miarę ustępowania wód odsłaniają się niewielkie, mineralne grądziki Grądziki te w okresie wczesnowiosennym (połowa kwietnia, początek maja) przybierają postać archipelagu niewielkich wysp, przyciągających duże ilości ptaków gniazdujących na ziemi. W okresie nieco późniejszym, wyspy te stopniowo się powiększają i łączą ze sobą. Od połowy maja prowadzony jest tam wypas. Pomimo atrakcyjnego siedliska, sukces lęgowy ptaków siewkowych w okolicach Brzostowa jest bardzo niski, a dużo gniazd jest niszczonych. Straty w lęgach sięgają 80% zniesionych jaj. Obserwacje w terenie wskazują na to, że głównym sprawcą tych zniszczeń jest norka amerykańska. Jako jeden z nielicznym lądowych drapieżników jest w stanie dopłynąć do grądzików. Z uwagi na postępujący spadek liczebności ptaków siewkowych, przeprowadzono eksperymentalne działanie mające na celu ograniczenie presji norki amerykańskiej. W okresie poprzedzającym sezon lęgowy (luty-marzec), w roku 2006 odłowiono i uśmiercono 3 osobniki, spośród 7 przebywających w okolicy. Po odłowach obserwowano wielokrotnie wyższe zagęszczenia czajki (21,6 par/10 ha), rycyka (11,6 par/10 ha) i krwawodzioba (20,2/10 ha) w stosunku do średniej z lat (odpowiednio 9,5; 2,6 i 3,7/10 ha), kiedy utrzymywała się tendencja spadkowa. Efektem odławiania norki był spadek drapieżnictwa w okresie wczesnowiosennym u wszystkich wymienionych gatunków. Najlepiej zareagowała czajka, u której dwa razy więcej lęgów przetrwało cały okres inkubacji (55, 3 %). Wciąż obecne zniszczenia lęgów tego gatunku (34,2 %) były obserwowane w okresie późnowiosennym, kiedy obniżony poziom wody ułatwiał dostęp na grądziki innym gatunkom drapieżników. Fot.7 Czajka. Grzegorz Leśniewski Źródło: Skierczyński (2006) Ochrona ptaków przed drapieżnikami może być realizowana bez konieczności eliminacji z lęgowiska tych drugich. Paradoksalnie zamiast zabijać drapieżniki, czasami lepiej je dokarmiać w krytycznym okresie, kiedy gniazdujące na ziemi ptaki są najbardziej podatne na wyjadanie. Dostarczając alternatywnego i łatwo dostępnego pokarmu zaspokoimy potrzeby 20 21

12 pokarmowe lisa, czy norki amerykańskiej, a tym samym zniechęcimy je do trudu poszukiwania jaj, czy piskląt. Oczywiście działania takie obarczone są ryzykiem, że poprawimy kondycję drapieżników, co przyczyni się do zwiększenia ich liczebności. Dokarmiać (lub poprawiać warunki żerowania) można również ofiary, które posiadając dostęp do lepszego i mniej odległego żerowiska, więcej czasu poświęcą na ochronę lęgów. Jeszcze innym rozwiązaniem, stosowanym jak dotychczas głównie w Stanach Zjednoczonych, jest podkładanie zatrutych jaj zbliżonych wielkością i wyglądem do jaj chronionych gatunków ptaków. W tym przypadku, zwierzęta łase na łatwo dostępną zdobycz szybko się uczą, że tego typu pokarm oznacza niemiłe konsekwencje dla żołądka. Działania uzupełniające program rolnośrodowiskowy, wspierające ochronę gniazd przed zniszczeniem, mogą dotyczyć grodzenia obszarów gniazdowania lub zakładania koszy ochronnych na gniazda. Także te rozwiązania nie są pozbawione wad. Ogrodzenie chroniące np. przed lisami, może być atrakcyjnym punktem obserwacyjnym dla wron wypatrujących ptasich jaj. Trudno również skonstruować tak ogrodzenie, aby nie mogło być sforsowane przez drapieżne ssaki, potrafiące podkopać się pod nim lub wspiąć na nie. Kiedy dostaną się do środka, zostają tam uwięzione, co skutkuje ogromnymi stratami w lęgach gniazdujących tam ptaków. Tymczasem, zakładane na gniazda kosze tworzą przestrzeń dostępną dla wysiadujących ptaków, a niedostępną dla większych drapieżników. Jednak nie ogranicza to płoszenia ptaków przez przechodzące w pobliżu zwierzęta. W przypadku niektórych gatunków, takie płoszenie może przyczynić się do zwiększenia śmiertelności dorosłych osobników. Wysiadujące krwawodzioby opuszczają gniazdo dopiero, kiedy intruz jest bardzo blisko. Wtedy wzlatują gwałtownie do góry. Niestety ucieczkę utrudniają im ramy nałożonego na gniazdo kosza. 7.3 Usuwanie drzew i krzewów Z uwagi na ograniczoną skuteczność i efekty uboczne, działania opisane powyżej mogą być stosowane tylko w niektórych przypadkach i być traktowane tylko jako element uzupełniający ochronę czynną ptaków poprzez utrzymanie lub poprawę warunków siedliskowych. Poprawa warunków siedliskowych może być w dużej mierze realizowana przez zabiegi rolnicze kompensowane z programu rolnośrodowiskowego. Takim zabiegiem może być koszenie w ten sposób, aby struktura wysokościowa runi łąkowej była zróżnicowana, zapewniając miejsca do ukrycia w wyższej roślinności. Również mniejsza obsada zwierząt ogranicza konieczność opuszczania gniazd przez wysiadujące ptaki siewkowe, stwarzając okazje do zniszczenia lęgów przez drapieżniki. Poprawa warunków siedliskowych może dotyczyć również działań dodatkowych, nie finansowanych z programu rolnośrodowiskowego. Takim działaniem może być usuwanie krzewów i drzew. Obserwuje się większą presję drapieżniczą na granicach łąk i pastwisk, niż w ich centralnych częściach. W strefie granicznej jest więcej potencjalnych kryjówek dla drapieżnika. Ssaki chętnie poruszają się wzdłuż struktur liniowych. Krzewy i drzewa rosnące na skraju są doskonałym miejscem obserwacyjnym dla wron wypatrujących gniazd ptasich. Miejsca takie są mniej chętnie zasiedlane przez ptaki, np. rycki gniazdują dopiero w odległości metrów od granicy użytku zielonego. Nawet obecność pojedynczych drzew wpływa negatywnie na ptaki siewkowe. Do wyjątków tolerujących obecność większej ilości krzewów i drzew należą dubelt i kszyk. Jednak nadmierne zarastanie TUZu przez krzewy powoduje również utratę siedliska i opuszczenie danego miejsca przez te gatunki (Przykład 5). Przykład 5: Kszyk; Pozytywny wpływ odkrzaczania Bagno Całowanie znajduje się w dolinie Wisły i obejmuje ponad 2000 ha łąk i pastwisk. Na znacznym obszarze zaprzestano użytkowania rolniczego, co doprowadziło do zarastania użytków zielonych wierzbą szarą (Salix cinerea) i pięciopręcikową (Salix pentandra). Płaty tych krzewów zarosły m.in. płytkie potorfia, z cennymi zbiorowiskami mechowiskowymi z klasy Scheuchzerio-Caricetea. Miejsca te były też ważnym siedliskiem ptaków siewkowych. W celu przywrócenia walorów przyrodniczych tego terenu, Stowarzyszenie Chrońmy Mokradła we współpracy z Mazowieckim Parkiem Krajobrazowym zrealizowały działania ochronne, obejmujące m.in. usunięcie z powierzchni 6 ha zarośli wierzby i sukcesywne wykaszanie jej odrostów. Przed i po zabiegu odkrzaczania (2004 i 2006) przeprowadzono na powierzchni 21,9 ha monitoring mający za zadanie określenie wpływu przeprowadzonych prac na ptaki. W drugim roku monitoringu powierzchnia została zasiedlona przez derkacza i czajkę. Usunięcie nalotu wierzby odsłoniło płytkie zbiorniki wodne atrakcyjne żerowiska dla kszyka. Na podstawie obserwacji tokujących osobników, stwierdzono wzrost liczby par zasiedlających powierzchnię z 0,5 (częściowo poza badanym obszarem) do 2,5. Jednak z uwagi na zanik wody na potorfiach na przełomie maja i czerwca spowodowało, że ptaki te musiały opuścić teren, bez wyprowadzania pomyślnych lęgów. 8. Mając na względzie możliwe przyszłe zmiany w zapisach obecnego PROWu oraz nowe propozycje pakietów rolnośrodowiskowych po roku 2013, powinien zostać przeprowadzony szczegółowy monitoring efektów środowiskowych wdrażania obecnego programu. Warto również przyjrzeć się doświadczeniom krajów sąsiednich, wdrażających podobne działania. Pakiety podobne do naszego 4(5).1 są wdrażane m.in. w Czechach i na Łotwie. 8.1 Pakiet ptasi w Czechach W Czechach pakiet ukierunkowany na ochronę ptaków (Ptačí lokality na TP travních porostach) wdrażany był już w ramach PROW Obecnie dostępna jest jego nieco zmodyfikowana wersja, podzielony na dwa warianty: jedna dla łąk, na których gniazduje derkacz (hnízdiště chřáštala polno), a druga dla łąk zasiedlonych przez ptaki siewkowe (hnízdiště bahňáků). W przypadku derkaczy koszenie odbywa się po 15 sierpnia do 30 września, a płatność wynosi równowartość 183 EUR/ha. W wariancie dla czajki i innych ptaków siewkowych wymagane są dwa pokosy jeden pomiędzy 15 lipca, a 31 sierpnia i drugi 30 września, a 15 października. Wymóg drugiego pokosu ma na celu zapewnienie odpowiednio niskiej roślinności na początku następnego sezonu lęgowego. W tym przypadku płatność jest nieco większa i wynosi 202 EUR/ha. Obydwa warianty są dostępne na działkach zlokalizowanych w obrębie łąk wskazanych w bazie danych. Baza danych została przygotowana pierwotnie przez CSO (Česká společnost ornitologická partner BirdLife) i jest dostępna jako dodatkowa 22 23

13 warstwa w Systemie Identyfikacji Działek Rolnych LPIS (Land Parcel Identification System) agencji płatniczej. Zatem rolnik podając tylko nr działki ewidencyjnej może się dowiedzieć, czy kwalifikuje się ona do jednego z powyżej wymienionych wariantów. 8.2 Ochrona cennych przyrodniczo łąk na Łotwie Bazę danych zawierającą wykaz cennych przyrodniczo TUZów, zintegrowaną z systemem LPIS, zastosowano również w programie rolnośrodowiskowym na Łotwie. Pakiet mający za zadanie ochronę różnorodności biologicznej na łąkach i pastwiskach (Bioloģiskās daudzveidības uzturēšana zālājos) jest dostępny tylko na obszarach ujętych na mapie przygotowanej przez LFN (Latvian Fund for Nature). Mapa ta jest sukcesywnie rozbudowywana po kontroli przez inspektorów LFN działek zgłoszonych przez rolników. Kontrole są darmowe i tylko około 40% odwiedzanych terenów jest kwalifikowanych jako cenne przyrodniczo. Zakwalifikowanie działki wiąże się z możliwością uzyskania płatności rolnośrodowiskowej w równowartości 123 EUR/ha, pod warunkiem przestrzegania wymogów dotyczących koszenia i wypasu. Łąki powinny być koszone pomiędzy 1 sierpnia, a 15 września. Jest to termin opóźniony w stosunku do obowiązującego w PROW Poprzednio koszenia mogły być rozpoczynane 10 lipca, czyli w terminie zbliżonym do tradycyjnego wykonywania tego typu zabiegów na Łotwie. Natomiast pastwiska mogą być spasane przy obsadzie od 0,4 do 0,9 DJP/ha. Obsada powinna być kształtowana przez rolnika, tak aby pastwisko było utrzymane w dobrej kulturze. Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Publikacja opracowana przez Departament Płatności Bezpośrednich Ministerstwo rolnictwa i Rozwoju Wsi Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Fot. 9 Cenne przyrodniczo pastwiska na Łotwie; fot. A. Klepers ISBN