Informacja. Nr 185. Przekształcenia własnościowe w krajach Europy Środkowej KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Przekształcenia własnościowe w krajach Europy Środkowej Luty 1994 Barbara Petz Informacja Nr 185 W niniejszym opracowaniu prezentujemy informacje dotyczące przekształceń własnościowych w następujących krajach Europy Środkowej: na Węgrzech, w Czechach, w Słowacji, w Niemczech (byłej NRD) oraz w Rosji. Obok uregulowań prawnych przedstawiamy dane dotyczące kontekstu politycznego oraz warunków ekonomicznych, w jakich zachodzą procesy prywatyzacji.

2 BSE 1 WĘGRY Spośród krajów Europy Środkowej, proces przekształceń najwcześniej rozpoczął się na Węgrzech, gdzie w połowie 1989 r. przygotowano pierwszą, a w 1990 r. drugą ustawę prywatyzacyjną. 1 Jedną z cech wyróżniających węgierską prywatyzację jest szczególna w niej rola giełdy papierów wartościowych; na niej właśnie odbywa się nabywanie przez obywateli praw majątkowych. Aktywna polityka kredytowa państwa wspiera prywatnych nabywców akcji. Polega ona m.in. na specjalnych rozwiązaniach kredytowych. Między innymi część sum uzyskiwanych przy sprzedaży przedsiębiorstw państwowych przeznacza się na kredyty dla prywatnych akcjonariuszy. Konsekwencją wyboru takiej drogi jest przyjęcie, jako podstawowego kryterium oceny przedsiębiorstwa - zdolności do sprzedaży jego akcji na giełdzie. Państwo preferuje kapitałową drogę prywatyzacji, z ograniczonym akcjonariatem pracowniczym. Załoga ma prawo do nabycia 10% akcji prywatyzowanego przedsiębiorstwa po obniżonej cenie, dopuszcza się też finansowanie z kredytów państwowych zakupu dalszych akcji. Stosunkowo wcześnie zostały na Węgrzech jasno określone dziedziny w których państwo zachowuje dużą lub bardzo dużą kontrolę. Zaliczono do nich przedsiębiorstwa o charakterze strategicznym i ogólnonarodowym, a także świadczące ważne usługi publiczne. I tak np. w przedsiębiorstwach należących do niektórych gałęzi przemysłu jak. petrochemia, energetyka, przemysł obronny, udział państwa ma wynosić co najmniej 51%. Także w usługach bankowych państwo zachowa udział większościowy. W pierwszej kolejności prywatyzacja najprawdopodobniej obejmie cztery duże banki handlowe: Węgierski Bank Kredytowy, Bank Handlowy, Bank Budapeszteński oraz Węgierski Bank Handlu Zagranicznego. Przewiduje się też zachowanie 100% udziału państwa w handlu bronią, a także, co wydaje się zaskakujące - w niektórych gospodarstwach rolnych. 2 Powołana po pierwszym okresie "spontanicznej" prywatyzacji Agencja do spraw Własności Państwowej (AVU) ma być organem kontroli administracyjnej nad przebiegiem procesów prywatyzacji. Działalność Agencji została uregulowana następnie przepisami wydanymi w czerwcu 1992 r. Pakiet wydanych wówczas ustaw określił zasady regulujące sposób przeprowadzania procesów przekształceń własnościowych i funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych. W tym samym pakiecie ustaw określono sposób administrowania i wykorzystania majątku państwowego pozostającego przez dłuższy czas własnością państwa; powołano w tym celu instytucję holdingu państwowego - AVRt. Zgodnie z przyjętymi zasadami Państwowa Agencja Aktywów SA, dysponująca 35% aktywów przedsiębiorstw państwowych ma przejąć kontrolę nad udziałami skarbu państwa. Ma ona zarządzać także tymi przedsiębiorstwami państwowymi, które mają pozostać pod państwową kontrolą w przyszłości. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych nadzorowana jest więc przez Agencję do spraw Własności Państwowej. Do jej uprawnień należy m.in. udzielanie zgody na przekształcenie przedsiębiorstw państwowych. 1 Zmiany w gospodarce. Analiza porównawcza: Czecho - Słowacja, Węgry, Polska, nr 1-6, wyd. Międzyn. Fund. Rozwoju Rynku Kapitałowego i Przekształceń Własn. w RP, Warszawa Ibid, nr 1 s. 83.

3 2 BSE Znaczna część przedsiębiorstw uległa likwidacji. Spośród zlikwidowanych do 30 IX 1992 r. firm - 13 % to przedsiębiorstwa państwowe, 28% to spółdzielnie, 59% spółki z o.o. Ponad połowa likwidacji dotyczyła firm małych. 3 W okresie od 1989 do końca 1991 r. 4,5-krotnie wzrosła liczba jednostek gospodarczych, wzrost ten dotyczy jednak przede wszystkim przedsiębiorstw małych.. Stabilna sytuacja polityczna i dogodne uregulowania prawne, wprowadzenie szeregu preferencji, ulg i zachęt, w tym np. ulgi w podatku od zysku, zwolnienia celne, udzielanie gwarancji i inne, sprawiają, że stosunkowo większy jest na Węgrzech niż w pozostałych krajach Europy Wschodniej napływ kapitału zachodniego. Zniesienie np. wymogu uzyskiwania zgody na zakładanie spółek joint venture wyraźnie sprzyja zwiększaniu ich liczby. Z drugiej jednak strony przedstawiciele kapitału zagranicznego w dalszym ciągu zwracają uwagę na pewną niespójność i niestabilność przepisów finansowych, jako na istotną barierę, utrudniającą inwestowanie. Poziom inwestycji zagranicznych na Węgrzech ilustrują następujące dane. W końcu 1991r. na Węgrzech było 9117 zarejestrowanych przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, w tym 1190 z udziałem wynoszącym 100%. W 1992 r. utworzono 4101 nowych przedsiębiorstw z udziałem zagranicznym, w tym 1531 ze 100% udziałem. Na koniec ubiegłego roku było zatem w sumie 13,2 tys. przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, w tym 2721 z wyłącznym udziałem zagranicznym. W sumie w ciągu ubiegłych pięciu lat napłynęło do Węgier ok. 4,7 mld. USD zagranicznego kapitału produkcyjnego. Zainteresowanie zakupem akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw na Węgrzech wyraźnie rośnie. W 1990 r. węgierscy inwestorzy zakupili 20% zaoferowanych w tym czasie przedsiębiorstw, w 1991 r. 40%, a w ciągu 2 pierwszych miesięcy 1992 r. aż 60% prywatyzowanego w tym czasie majątku. W 1992 r. już 30% produktu krajowego brutto pochodziło na Węgrzech z sektora prywatnego. Jest to zresztą rezultat gorszy od planowanego: zakładano, że udział ten wyniesie 35%. CZECHY I SŁOWACJA Tempo przekształceń własnościowych w Czechach i Słowacji jest zdecydowanie wolniejsze. Przyczyny tego są dość złożone. Po pierwsze nieuregulowany jest stan prawny własności obiektów, nieuregulowane są także kwestie związane z roszczeniami reprywatyzacyjnymi. Szczególnie istotną przyczyną jest także podział Czecho-Słowacji, dodatkowo komplikujący problem przekształceń. Kwestie reprywatyzacji majątku reguluje ustawa o złagodzeniu niektórych krzywd materialnych z października 1991 r. i ustawa o rehabilitacjach pozasądowych z lutego 1991 r. 4 Zgodnie z przyjętymi w ustawach rozwiązaniami dopuszcza się zwrot byłym właścicielom majątku zabranego po 1955 r., a także zadośćuczynienie za szkody majątkowe i poza majątkowe wywołane działaniami państwa w okresie od 1948 do 1 I 1990 r. Spośród działań prywatyzacyjnych, najbardziej zaawansowana jest tzw. "mała prywatyzacja", dokonująca się głównie w handlu i usługach. Ustawa "O transferze własności państwowej niektórych biznesów na osoby trzecie" została przyjęta w październiku 1990 r. Ustawa o małej prywatyzacji zakładała przekształcenie tą drogą ok. 100 tys. jednostek, drogą publicz- 3 Ibid, nr 6, s Ibid, nr. 6, s. 78.

4 BSE 3 nych aukcji, bez preferencji dla zatrudnionych tam pracowników. Ewentualne dopuszczenie do kupna przez kapitał zagraniczny zakłada się dopiero przy powtórnych aukcjach. Z dniem 1 września 1992 r. do prywatyzacji przeznaczono ok. 26 tys. jednostek, o łącznej wartości mln. KCS, tj. ok. 1 mln. dol., do końca 1992 r. sprzedano ok. 20,5 tys. obiektów. 5 1 kwietnia 1991 r. weszła w życie ustawa o wielkiej prywatyzacji. "O zasadach transferu majątku państwowego na osoby trzecie"; ma ona dotyczyć 1/3 majątku narodowego. Łącznie do realizacji wielkiej prywatyzacji, dającej możliwość uczestnictwa wszystkim obywatelom - tzw. "prywatyzacji kuponowej" zakwalifikowano 1491 całych przedsiębiorstw lub części ich majątku. Zgodnie z założeniami tej ustawy przedsiębiorstwa państwowe przekształca się w spółki akcyjne. Majątek przedsiębiorstw tak przekształcanych mają przejąć Fundusze Majątku Narodowego: federalny, słowacki i czeski Fundusze Majątku Narodowego. Akcja "wielkiej prywatyzacji" realizowana jest w trzech etapach, z tym że trzeci etap będzie przebiegał oddzielnie w Czechach i Słowacji. Rząd dokonał podziału na te przedsiębiorstwa, które powinny być przeznaczone do prywatyzacji w pierwszym i drugim etapie, sporządził też listę tych, które miały być wyłączone z prywatyzacji przez 5 lat. Najczęstszą metodą prywatyzacji jest tzw. "komercjalizacja" przedsiębiorstw państwowych, tj. przekształcenie ich w jednoosobowe spółki skarbu państwa, a następnie sprzedaż tych przedsiębiorstw, głównie w ramach prywatyzacji "kuponowej". Ok. 1/4 majątku przedsiębiorstw prywatyzowanych w ramach "wielkiej prywatyzacji" przekazywana jest nieodpłatnie, głównie organizacjom społecznym. Wielka prywatyzacja czecho-słowacka realizowana jest więc głównie jako tzw. prywatyzacja kuponowa. Proces tej prywatyzacji zatwierdzony został we wrześniu 1991 r. w przyjętej ustawie "O wydaniu i wykorzystaniu kuponów inwestycyjnych". Prywatyzacja kuponowa odbywa się w 2 "falach", każda z nich składać się ma z 5 "rund", w których poprzez porównanie popytu i podaży ustala się ceny akcji. 6 W Republice Czeskiej w pierwszej fazie prywatyzacji uczestniczą 943 spółki, w Słowackiej 487 spółek, spis tych spółek został przyjęty przez rząd i ogłoszony drukiem. Opublikowano też informacje o sytuacji finansowej tych przedsiębiorstw. W Czechach wyemitowano ok. 204,7 mln tysiąckoronowych akcji, z czego ok. 3,8 mln. akcji spółek założonych przez władze federalne i organizacje zagraniczne zostało w całości zwrócone władzom federalnym. 7 Majątek ten był dzielony w proporcji 2:1 między obie republiki. Ok. 1,5 mln akcji spółek założonych przez firmy czeskie, leżących w Słowacji, zostało przekazanych w dyspozycję Funduszowi Majątku Narodowego Słowacji, a 8 tys. akcji firm czeskich leżących na Słowacji przekazano Funduszowi Czeskiemu. Kupony prywatyzacyjne nabywane przez obywateli uprawniają do wymiany ich na akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw. Każdy obywatel posiadał kupon inwestycyjny o nominale 1000 pkt. Za kupony te, w momencie rejestracji trzeba było zapłacić 1 tys. KCS. Obywatel mógł wymienić je na akcje albo bezpośrednio uczestnicząc w aukcji, albo przekazując swoje kupony pośredniczącym funduszom inwestycyjnym. Do połowy 1992 r. ponad 75% zakupionych kuponów zamieniono na akcje z tym, że indywidualni nabywcy zakupili akcje o wartości 20 mld koron, natomiast fundusze prywatyzacyjno-inwestycyjne - o wartości 70 mld koron. Przy zakupie preferowano wyraźnie firmy o potwierdzonej pozycji, głównie czeskie: 5 Realizacja przebiegu prywatyzacji w Czechach i Słowacji, "Prywatyzacja", nr. 1 (16), styczeń 1993 r. 6 Ibid, s Ibid, ss. 4 i 5.

5 4 BSE czeskie fundusze zainwestowały 95% akcji którymi dysponowały w firmy czeskie. Także fundusze słowackie ulokowały 47% swoich akcji w firmach czeskich. Już w pierwszej "rundzie" sprzedano ok. 30% przeznaczonego do sprzedaży majątku, za ok. 35% wszystkich kuponów. W drugiej - sprzedano 26% akcji za 40% kuponów. Wybierano więc raczej akcje droższe. Założono, że majątek zaoferowany do sprzedaży w pierwszej "fali", zostanie sprzedany w czwartej, a najpóźniej w piątej rundzie, to jest do końca lutego 1993 r. Druga "fala" ma zakończyć się z końcem 1993 r. Pewnym problemem, ujawnionym w trzeciej "rundzie", był brak ustawy o papierach wartościowych, bez której niemożliwe było wydanie akcji tym, którzy już zainwestowali swoje kupony. Niemniej możliwość wpływania przez organizatorów na tempo sprzedaży, (poprzez ustalanie ceny na poziomie odbiegającym od wyznaczonego przez popyt i podaż), sprzyja optymistycznym prognozom. Mimo to rozpoczęcie drugiej "fali" odsuwane jest w czasie. Często wysuwane są obawy, że nabywcy akcji w pierwszej "fali" będą chcieli w drugiej akcji - sprzedać je, co może spowodować załamanie całego programu.. Kwestia dopuszczenia do nabywania majątku przez kapitał obcy jest przedmiotem ostrej dyskusji. podobnie jak to jest na Węgrzech, i tu określone zostały dziedziny, które mają pozostać w rękach państwa: usługi publiczne, telekomunikacja, przemysł obronny, łącznie ok. 1/3 przedsiębiorstw państwowych. Wchodzący kapitał obcy nie korzysta ze zwolnień podatkowych. Równolegle do prywatyzacji przedsiębiorstw realizuje się prywatyzację systemu finansowego. W pierwszej "fali" sprywatyzowano 5 banków państwowych, ponadto w Czechach działa 35, w Słowacji 7 banków prywatnych. W byłych bankach państwowych, poza Bankiem Handlowym zachowano państwowe pakiety kontrolne. NIEMCY W byłej NRD podstawowe akty prawne, regulujące procesy prywatyzacji stanowią: - ustawa o prywatyzacji i reorganizacji majątku narodowego (Ustawa o Urzędzie Powierniczym) z 17 VI 1990 r., - ustawa o likwidacji przeszkód przy prywatyzacji przedsiębiorstw i o wspieraniu inwestycji z 22 marca 1991 r., - ustawa o regulacji otwartych spraw majątkowych z 23 IX 1990 r., - ustawa o majątku komunalnym z 6 VII 1990 r., - ustawa o specjalnych inwestycjach w NRD z 23 IX 1990 r., Podstawowe znaczenie miała tu ustawa z 22 III, wydanie której zakończyło okres dochodzenia do zwartego i kompleksowego systemu regulacji prawnych. Instytucją, odpowiedzialną za prywatyzację sektora państwowego i restrukturyzację przedsiębiorstw jest Urząd Powierniczy (Treuhandstalt). Jest to instytucja prawa publicznego, z nadaną jej osobowością prawną, co umożliwia jej m.in. zawieranie umów, zaciąganie kredytu, emitowanie obligacji. 8 Nadzór prawny nad Urzędem sprawuje federalny minister finansów, a nadzór merytoryczny minister finansów wraz z ministrem gospodarki. Ci właśnie ministrowie i powołani przez rząd politycy, eksperci i przedstawiciele związków zawodowych wchodzą 8 B. Błaszczyk, Prywatyzacjia w byłej NRD. Koncepcja i jej realizacja, w: B. Błaszczyk, T. Baczko, T. Olko-Bagieńska, Prywatyzacja i przebudowa systemowa w Niemczech Wschodnich, Warszawa 1992, wyd. Friedrich Ebert Stiftung.

6 BSE 5 w skład rady administracyjnej Urzędu, nadzorującej jego pracę i wyznaczającej strategię. W ramach tej strategii Urząd ma znaczną samodzielność działań. Specjalnie powołana stała podkomisja Bundestagu sprawuje kontrolę parlamentarną nad działalnością Urzędu. 9 Majątek powierzony Urzędowi Powierniczemu pozostaje prawnie własnością państwa, majątek służący władzom lokalnym został jednak im przekazany. Decyzje na temat zaspokojenia roszczeń byłych właścicieli podejmują terenowe urzędy administracji państwowej, w tym zakresie działalność tych urzędów wymaga współdziałania z Urzędem Powierniczym. W sprawach spornych decydują sądy powszechne. Główny cel działania Urzędu stanowi "wspieranie dostosowań strukturalnych gospodarki do wymagań rynku, w tym zwłaszcza zorientowanie działań podmiotów gospodarczych w stronę zwiększenia ich zdolności konkurencyjnej prywatyzacji". 10 Urząd ma więc, dla zrealizowania takich celów, podejmować działania służące: - prywatyzacji przedsiębiorstw przez sprzedaż ich udziałów lub składników majątkowych, - współdziałaniu przy restrukturyzacji przedsiębiorstw dla ułatwienia przyszłej ich prywatyzacji. Zgodnie ze strategią stosowaną przez Urząd restrukturyzacja w zasadzie powinna być dokonywana przez prywatnych właścicieli. Jeśli jest to dla prywatyzacji niezbędne i uzasadnione, przez ograniczony czas może współdziałać przy niej państwo,. - likwidowaniu przedsiębiorstw nie rokujących nadziei na dostosowanie do wymogów rynku. Przy sprzedaży przedsiębiorstw Urząd dokonuje wyboru oferty przejęcia udziałów spółki. Nabywcy krajowi i zagraniczni traktowani są tak samo. Dopuszcza się także przejmowanie udziałów w części lub całości przez menagement lub załogę, jeśli spełniają one warunki stawiane innym nabywcom, a także sprzedaż akcji przedsiębiorstw na giełdzie. Urząd dąży przede wszystkim do tworzenia własności prywatnej, i unika pozostawiania udziałów państwowych w sprzedawanych spółkach. Do końca 1992 r. Urząd Powierniczy sprzedał ponad 10,5 tys wschodnioniemieckich zakładów państwowych i ich wydziałów. Około 3 tys. pozostało do prywatyzacji. W toku likwidacji jest ok. 2 tys. przedsiębiorstw, ponadto ubędzie w wyniku tej likwidacji dalsze 300 tys. miejsc pracy. Urząd wskazuje na zasadność mierzenia efektywności prywatyzacji głównie wartością tzw. obietnic inwestycyjnych, w wyniku których w ciągu 2-3 lat mają wpłynąć pieniądze. Bierze się także pod uwagę liczbę miejsc pracy, których zachowanie gwarantuje nabywca. Nowi właściciele dotychczas zobowiązali się zainwestować 165 mld marek i utrzymać 1,4 mln miejsc pracy. W przeliczeniu na głowę mieszkańca, najwięcej tych "obietnic" przypadło wschodniemu Berlinowi (22 mld marek i 235 tys. miejsc pracy). 11 Bezpośrednie zyski z prywatyzacji mają drugorzędne znaczenie. Bywa często, że po spłaceniu przez Urząd długów sprzedawanego zakładu, do transakcji dopłaca się. Dotychczasowe zyski z prywatyzacji oblicza się na ok. 400 mld marek. W czasie gdy wprowadzano unię walutowa NRD - RFN wartość gospodarki NRD oceniano na kilkaset miliardów marek Ibid, s. 28 i nast. 10 Ibid, s Koszty wciąż rosną, zyski nadal kiepskie. Niemcy, prywatyzacja w byłej NRD idzie z oporami, "Życie Warszawy", 1 II Ibid.

7 6 BSE Sytuacja sprzedanych przedsiębiorstw jest różna. Niezadowolająca na ogół jest kondycja przedsiębiorstw sprzedanych wg programu "Management -Buy Out", a więc ok przedsiębiorstw. Program ten polega na przekazaniu ich w ręce kadry kierowniczej. Około 10% udziałów w prywatyzowanych przedsiębiorstwach mają inwestorzy zagraniczni, przede wszystkim Francuzi (przemysł chemiczny i petrochemiczny) ale także Amerykanie i Kanadyjczycy, inwestorzy brytyjscy, Skandynawowie, kraje Beneluxu, Włosi. Zapowiedziane inwestycje francuskie szacuje się na ok. 5,5 mld marek i ok. 21 tys. gwarantowanych miejsc pracy. Największe inwestycje francuskie to transakcja koncernu Elf Aquitaine przy współudziale koncernu Thyssena ( łącznie 4,5 mld marek), W Eisenach zaangażował się General Motors, w stoczniach meklemburskich - Kvaerner z Norwegii. Kapitał zagraniczny traktowany jest na równi z kapitałem krajowym. Inwestorów przyciąga się znacznymi odpisami podatkowymi (do 50% w pierwszym roku, bezpośrednimi subwencjami ze strony krajowych rządów poszczególnych landów. Odpisy i subwencje mogą sięgać połowu wartości inwestycji. Przy wielkich transakcjach Urzędowi pomagają banki inwestycyjne, szukając zainteresowanych wśród swoich klientów. 13 Mimo tych wysiłków zainteresowanie lokatami w byłej NRD wyraźnie już słabnie. W procesie prywatyzacji odnotowano tylko kilka spektakularnych niepowodzeń: np.z kontraktów w Brandenburgii wycofał się Krupp i Mercedes, splajtowała holenderska firma i wraz z nią zakupiona przez nią fabryka tworzyw sztucznych w Brandenburgii.. Przedsiębiorstwa nie sprzedane lokują się przede wszystkim w przemyśle maszynowym, elektrochemicznym i elektronicznym, skórzanym, tekstylnym, a więc w branżach przeżywających silną recesję, co zapewne źle wróży ich przyszłości. FEDERACJA ROSYJSKA Spośród krajów byłego Związku Radzieckiego najbardziej zaawansowane są działania prywatyzacyjne w Fedaracji Rosyjskiej. W lipcu 1991 r. sformułowane zostały podstawowe zasady Programu Prywatyzacji Przedsiębiorstw Państwowych. W wydanej wówczas ustawie "O prywatyzacji państwowych i komunalnych przedsiębiorstw w Federacji Rosyjskiej" określono program i metody jego realizacji. Realizacja programu miała doprowadzić do wyłonienia aktywnych właścicieli. Ustawa formułowała także dalsze cele programu prywatyzacji: zapewnienie kontroli nad przebiegiem prywatyzacji Państwowemu Komitetowi ds. Zarządzania Majątkiem Państwowym, uzyskanie poparcia społeczeństwa dla reform prywatyzacyjnych. W ustawie znalazło się też stwierdzenie, że dochody z prywatyzacji powinny zasilać budżet państwa. Efekty prywatyzacji początkowo były skromne. Sprywatyzowano 70 przedsiębiorstw drogą przekazania osobom prywatnym, a ok. 920 przekazano grupom pracowniczym w umowach podobnych do polskich umów leasingowych. Znaczne przyspieszanie prywatyzacji rozpoczęło się z początkiem 1992 r. W styczniu przyjęto "Podstawowe Zasady Programu prywatyzacji dla Przedsiębiorstw Państwowych i Komunalnych w Federacji Rosyjskiej na 1992 r.", a także Uchwały Rady Najwyższej na temat podziału własności państwowej. W ciągu pierwszych kilku miesięcy tego roku rozpoczę- 13 W. Pomianowski, Wyprzedaż wschodnich Niemiec. Połów z przynętą."polityka", 13 II 1993.

8 BSE 7 to przygotowywanie prawnych ram prywatyzacji i stworzono zarys organizacyjny jej realizacji. Główne osiągnięcia tego okresu to tzw. "mała prywatyzacja", realizowana przede wszystkim w Moskwie. Nieco odmienny system jej realizacji przyjęto w Niżnym Nowogrodzie. W pierwszym przypadku prywatyzacja dotyczyła sklepów, sprzedawanych wyłącznie grupom zatrudnionych tam pracowników, w drugim - sklepy sprzedawano na aukcjach. Spory wobec rezultatów tej prywatyzacji dotyczyły jej "społecznego kontekstu". Oponenci wobec przyjętych rozwiązań wskazywali, że jest to swoiste "uwłaszczenie nomenklatury", że przy powszechnym braku kapitałów, obiekty nabywają ci, którzy już wcześniej zdołali się wzbogacić, często w nieuczciwy sposób. Małą prywatyzacją objęte mają być przede wszystkim sklepy i inne przedsiębiorstwa handlowe, przedsiębiorstwa budowlane, zakłady transportowe i przedsiębiorstwa budowlane o zatrudnieniu do 22 osób, i majątku trwałym do 1 mln. rubli. Według przewidywań całość tego majątku powinna być sprywatyzowana do końca 1993 r. Większość przeznaczonych do prywatyzacji w ramach tego programu przedsiębiorstw sprzedaje się na aukcjach. Przewidziane są znaczne preferencje dla nabywców spośród pracowników, a w przypadku, gdy pracownicy nie biorą udziału w przetargu, mają prawo łącznie do 30% uzyskanej z aukcji sumy. Do października 1992 r. prywatyzowana własność komunalna była sprzedawana wyłącznie za gotówkę. Dopiero jesienią do nabywania mogli się włączyć właściciele vouczerów. Wielką prywatyzację zaczęto przygotowywać w Rosji w drugiej połowie 1992 r. W jej ramach przewiduje się realizację prywatyzacji masowej, wraz z emisją kuponów. Zapowiedziano także komercjalizację przedsiębiorstw państwowych, wprowadzenie ustawodawstwa umożliwiającego stworzenie podstaw rynku kapitałowego, wprowadzenie zmian prawnych ułatwiających napływ kapitału zagranicznego. Przewiduje się, że podstawowa część programu będzie zrealizowana w latach Pierwszy etapem przekształcenia przedsiębiorstwa będzie, zgodnie z założeniami programu, jego "komercjalizacja", polegająca na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w spółkę skarbu państwa. Przekształcone mogą być, zgodnie z obowiązującymi przepisami, przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 200 pracowników i o kapitale powyżej 10 mln. rubli (44 tys. dol.). Przedsiębiorstwa spełniające te kryteria wchodzą do rejestru, sporządzanego przez Państwowy Komitet do spraw Zarządzania Własnością Państwową. Specjalnie powołana w przedsiębiorstwie robocza komisja prywatyzacyjna musi dokonać wyceny przedsiębiorstwa, przygotować plan prywatyzacji (według jednego z kilku schematów) i przygotować statut spółki. Obiekty socjalne, stanowiące znaczną część majątku przedsiębiorstwa, spółka ma wprawdzie brać w zarząd, ale nie są ona zaliczane do majątku przedsiębiorstwa. Po przeprowadzeniu komercjalizacji spółka ma obowiązek, zgodnie z przyjętym programem prywatyzacji, dokonać rozdziału akcji między pracowników. Może to być: - rozdzielenie akcji preferencyjnych, wartości do 25% kapitału własnego, jednak nie więcej niż 20 -krotna płaca, oraz - przyznanie prawa do zakupu do 10% akcji z 30% obniżką ceny. Przewiduje się ponadto specjalny udział w puli akcji dla kadry kierowniczej przedsiębiorstwa, a także partycypację pracownikach w dochodach ze sprzedaży przedsiębiorstwa. Pozostałe (conajmniej 60% akcji) zostanie sprzedanych aktywnemu inwestorowi i częściowo - inwestorom "rozproszonym".

9 8 BSE - przyznanie prawa do zakupu w zamkniętej subskrypcji akcji o wartości 51% wartości przedsiębiorstwa, po cenie zwykłej", pozostała część akcji sprzedawana jest na aukcji za gotówkę, z tym, że 10% przeznaczone jest do sprzedaży za kupony, - zawarcie kontraktu z grupą pracowników na zarządzanie majątkiem przedsiębiorstwa. Po zakończeniu kontraktu grupa menadżerska uzyskuje prawo do zakupu 20% akcji przedsiębiorstwa, do poprawy kondycji którego przyczyniła się. Ponadto wszyscy pracownicy przedsiębiorstwa uzyskują prawo do zakupu 20% akcji z 30% zniżka, z płatnością rozłożoną na 3 lata. Tak duże opcje w każdym z wybieranych wariantów wynikają z niespotykanej w innych krajach post-komunistycznych presji społecznej i dużej skali prywatyzacji "oddolnej".. Jak wynika z przyjętej metody, poza akcjami przeznaczonymi dla pracowników, pozostałe akcje mogą być sprzedane wyłącznie na aukcji lub przetargu, bardzo duże zaś - na konkursach komercyjnych, będących konkursem ofert, a nie cen. 14 Realizowana w Rosji prywatyzacja kuponowa (vouczerowa) polega na przyznaniu każdemu obywatelowi prawa do otrzymania vouczera o wartości 10 tys. rubli (w momencie wprowadzania stanowiło to równowartość 33 dol.), po zapłaceniu symbolicznej opłaty manipulacyjnej. Właściciel vouczera może nabyć za niego akcje, ewentualnie dopłacając w gotówce, może też kupić za niego akcje funduszy, może go także sprzedać. Lista jednostek w których część akcji będzie można kupić za vouczery nie zawiera tych przedsiębiorstw, które zostały wydzierżawione w umowie "leasingowej". Vouczery rozprowadzane są w 3 transzach, pierwsza ważna do końca 1993 r, ostatnia - do 1995r. Jak widać więc w odróżnieniu od prywatyzacji czeskiej, bony od początku można sprzedawać na wolnym rynku. Vouczery kupiło ok. 95% uprawnionych, w sumie o. 150 mln ludzi, choć do zakupu trzeba było początkowo zachęcać. Jak zauważają obserwatorzy, cena rynkowa vouczerów spada bardzo szybko, choć można już wyraźnie zauważyć znaczną grupę zainteresowaną kupnem, zwłaszcza za tak niezwykle niską cenę. W grudniu ub. roku można je było nabyć za pół ceny, w końcu stycznia średnia cena rynkowa wynosiła 4790 rubli, przy nominalnej wartości 10 tys. rubli. 15. Vouczery są też często fałszowane.. Program rozprowadzania i obrotu "świadectwami" prywatyzacji vouczerowej jest niezwykle szczegółowo regulowany prawnie. Rosyjski program prywatyzacji zakłada też powołanie funduszy inwestycyjnych 2 typów: powszechnych i powoływanych do obsługi prywatyzacji vouczerowej. Fundusze te mają zajmować się regulowaniem obrotu vouczerami i innymi środkami między prywatyzowanymi przedsiębiorstwami i ludnością, a także lokacją aktywów drobnych właścicieli w prywatyzowanych przedsiębiorstwach. Do dziś powstało ok. 300 prywatnych funduszy inwestycyjnych, gromadzących vouczery. 16 Ostatnie wydane przez przez. Jelcyna dekrety zwiększają zakres majątku, który może być sprzedawany za vouczery. W niektórych przypadkach, np. w przedsiębiorstwach komunalnych, może być sprzedane w ten sposób do 90% majątku. Według bardzo optymistycznych założeń, do końca 1993r., dzięki prywatyzacji "vouczerowej" posiadaczami akcji będzie mln osób. 14 W. Jermakowicz, J. Pańków, Główne założenia programu prywatyzacji w Federacji Rosyjskiej, w: Prywatyzacja, nr 11/ Chciana i nie chciana. Prywatyzacja u sąsiadów, "Rzeczpospolita" 18 III Ibid.

10 BSE 9 Uderzającą cechą rosyjskiej prywatyzacji jest założony w jej programie niezwykle krótki czas realizacji, według powszechnej opinii obserwatorów zdecydowanie nierealny. Zwraca też uwagę na tle innych programów - niezwykle duży udział akcjonariatu pracowniczego. Wg ocen rządowych, w ub. roku sprywatyzowano 19% przedsiębiorstw, z czego połowa w ramach małej prywatyzacji. Były to przedsiębiorstwa handlowe, usługowe, gastronomiczne. Dochody budżetowe z tego tytułu wyniosły ok. 157 mld rubli. W bieżącym roku do budżetu wpłynie z prywatyzacji, według założeń, 1,5 tryliona rubli w postaci czeków i 300 mld rubli gotówką, w tym 140 mld od inwestorów zagranicznych. 17 Do końca 1993 r. sprywatyzowane ma być 80% placówek handlowych, 70% przedsiębiorstw przemysłu lekkiego i spożywczego. Także w tym roku największe wpływy budżetowe ma dać mała prywatyzacja. Nie będą prywatyzowane lasy, koleje, drogi, przedsiębiorstwa infrastruktury miejskiej (wodociągi, telefony), w bardzo niewielkim stopniu - przemysł medyczny, wydobywczy, spirytusowy, tytoniowy. W ostatnim okresie tempo prywatyzacji uległo znacznemu przyspieszeniu. Początkowo większość transakcji przeprowadzano w Moskwie i Petersburgu, obecnie prywatyzuje się przemysł ciężki na Uralu i paliwowo - energetyczny w zachodniej Syberii. 17 Prywatyzacja w Rosjii, "Rzeczpospolita", 26 III 1993 r.