INWESTYCJE I NIERUCHOMOŚCI WYBRANE ZAGADNIENIA

Transkrypt

1 INWESTYCJE I NIERUCHOMOŚCI WYBRANE ZAGADNIENIA

2 Studia Ekonoiczne ZESZYTY NAUKOWE WYDZIAŁOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO W KATOWICACH

3 INWESTYCJE I NIERUCHOMOŚCI WYBRANE ZAGADNIENIA Redaktor naukowy Krzysztof Marcinek Katowice 2012

4 Koitet Redakcyjny Krystyna Lisiecka (przewodnicząca), Anna Lebda-Wyborna (sekretarz), Florian Kuźnik, Maria Michałowska, Antoni Niederliński, Irena Pyka, Stanisław Swadźba, Tadeusz Trzaskalik, Janusz Wywiał, Teresa Żabińska Koitet Redakcyjny Wydziału Finansów i Ubezpieczeń Halina Buk (redaktor naczelny), Anna Kuzior (sekretarz), Anna Kostur, Gabriela Łukasik, Artur Walasik Rada Prograowa Lorenzo Fattorini, Mario Glowik, Miloš Král, Bronisław Micherda, Zdeněk Mikoláš, Marian Noga, Gwo-Hsiu Tzeng Redaktor Patrycja Keller Skład Krzysztof Słaboń Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonoicznego w Katowicach 2012 ISBN ISSN Wersją pierwotną Studiów Ekonoicznych jest wersja papierowa Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji, wyaga pisenej zgody Wydawcy WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO W KATOWICACH ul. 1 Maja 50, Katowice, tel , fax e-ail: wydawnictwo@ue.katowice.pl

5 SPIS TREŚCI WSTĘP... 7 Jan Czepas: ZASTOSOWANIE MIERNIKA ROZWOJU DO OCENY MOŻLIWOŚCI INWESTOWANIA MIAST NA PRAWACH POWIATU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO... 9 Suary Monika Foltyn-Zarychta: METODA WYCENY WARUNKOWEJ W OCENIE EFEKTYWNOŚCI PROJEKTÓW INWESTYCYJNYCH Suary Rafał Buła: O WYCENIE OBLIGACJI Z RÓŻNĄ CZĘSTOŚCIĄ WYPŁATY ODSETEK Suary Jacek Kuczowic: ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ BIZNESU W DZIAŁALNOŚCI MAŁEGO PRZEDSIĘBIORSTWA Suary Karina Kuczowic: INWESTYCJE PRZEDSIĘBIORSTW W NIERUCHOMOŚCI I ICH FINANSOWANIE KREDYTEM W LATACH Suary Bartłoiej Jabłoński: MODEL POLITYKI DYWIDENDOWEJ NA TLE POLITYKI DYWIDENDOWEJ SPÓŁEK NOTOWANYCH NA GIEŁDZIE PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH W WARSZAWIE Suary Jan Konowalczuk: RYZYKO WYWŁASZCZENIA NIERUCHOMOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW Suary

6 Katarzyna Śietana: MODEL DZIAŁALNOŚCI DEWELOPERSKIEJ W POLSCE ANALIZA STATUSU SPÓŁEK GIEŁDOWYCH UCZESTNIKÓW INDEKSU WIG-DEWELOPERZY Suary Krzysztof Marcinek: SPOŁECZNIE ODPOWIEDZIALNE INWESTOWANIE NA RYNKU NIERUCHOMOŚCI Suary Toasz Raian: PROBLEMATYKA ZUŻYCIA W WYCENIE SPECJALISTYCZNYCH NIERUCHOMOŚCI PRZEMYSŁOWYCH Suary Elżbieta Zagórska: SPOŁECZNO-EKONOMICZNE KONSEKWENCJE PROCESU REWITALIZACJI Suary WSPOMNIENIE O PROFESORZE HENRYKU WALICY

7 WSTĘP Niniejsze Studia Ekonoiczne są kolejną publikacją pracowników Katedry Inwestycji i Nieruchoości, prezentującą rezultaty prowadzonych w ostatnich latach prac studialnych, jak i badań naukowych o charakterze epiryczny. Przediote 11 artykułów są rzadko podejowane w polskiej literaturze, a ty say wyagające naukowego rozpoznania, specjalistyczne zagadnienia należące do obszaru inwestycji rzeczowych i finansowych oraz nieruchoości. Wśród rozległych teatów artykułów ożna znaleźć kwestie dotyczące oceny projektów inwestycyjnych przy zastosowaniu różnych etod i narzędzi czy też sposobów wyceny instruentów finansowych wraz z propozycją ich odyfikacji. Wiele z nich jest poświęconych inwestowaniu na szczeblu przedsiębiorstw (krytycznej analizie zasadności stosowania zarządzania przez wartość w ałych przedsiębiorstwach, badanio nad dynaiką inwestycji oraz ich finansowaniu kredyte, probleatyce polityki dywidendowej spółek oraz identyfikacji ryzyka wywłaszczeniowego nieruchoości przedsiębiorstw wraz ze stosowanyi w tych zakresach narzędziai etodycznyi i propozycjai ich zian, a także odelo działalności deweloperskiej). Godnyi uwagi probleai są również rozwój tzw. inwestycji społecznie odpowiedzialnych, rewitalizacja iast (wraz z negatywny zjawiskie jej towarzyszący gentryfikacją), a także kwestia wartości nieruchoości i jej oszacowania. Zaieszczone w niniejszy opracowaniu artykuły zawierają zagadnienia będące przediote aktualnych zainteresowań poszczególnych pracowników Katedry. Ich duże zróżnicowanie teatyczne wskazuje na rozległość przediotową oraz wielowątkowość saej probleatyki inwestowania i nieruchoości, a także na jej powiązania z innyi dyscyplinai nauk. Ma nadzieję, że prezentowane artykuły wzbudzą zainteresowanie i pozwolą choć w bardzo drobnej ierze lepiej poznać obszar wiedzy o inwestowaniu i nieruchoościach, który cieszy się coraz większy zainteresowanie, a równocześnie charakteryzuje się szybki postępe teoretyczny i etodologiczny. Krzysztof Marcinek

8

9 Jan Czepas ZASTOSOWANIE MIERNIKA ROZWOJU DO OCENY MOŻLIWOŚCI INWESTOWANIA MIAST NA PRAWACH POWIATU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Wprowadzenie Ostatnie lata to okres niewątpliwego skracania dystansu cywilizacyjnego dzielącego nasz kraj od państw wysoko rozwiniętych. Duża w ty zasługa odradzającego się saorządu terytorialnego i inwestycji styulowanych przez tę część sektora publicznego. Inwestowanie staje się koniecznością i eleentarny wyogie reprodukcji rozszerzonej. Długoletni działacz saorządowy A. Porawski podał w 2011 r. ważne liczby ilustrujące skalę saorządowego inwestowania: Zakres polskiej decentralizacji powoduje, że w sektorze publiczny to saorząd jest główny gospodarze państwa: wydatki ajątkowe saorządów w dwóch ostatnich latach sięgają 45 ld zł rocznie, podczas gdy budżet państwa inwestuje zaledwie 15 ld zł rocznie (trzeba paiętać, że inwestują ponadto spółki saorządowe). Łączne wydatki ajątkowe budżetów JST w latach wyniosły 270 ld zł, podczas gdy budżet państwa w ty say okresie zainwestował tylko 115 ld zł. 1 Udział inwestycji saorządowych w PKB jest w Polsce najwyższy w całej Unii Europejskiej i przekracza 3%, co częściowo jest efekte napływu funduszy europejskich, które współfinansują większość inwestycji 2. Cele badania była ocena, jak zienia się sytuacja dochodowa i skłonność do ponoszenia nakładów inwestycyjnych 19 iast-gin o statusie powiatów grodzkich województwa śląskiego w latach , gdy te dwie zienne potraktuje się jako ważne kryteria oceny ożliwości rozwoju tych gin. Sytuację dochodową autor proponuje ierzyć osiągany pozioe dochodów własnych, a skłonność do inwestowania pozioe wydatków ajątkowych są one epiryczny obraze zrealizowanej, a więc efektywnej ich skłonności do 1 A. Porawski: Jaki jest prawdziwy obraz polskiego saorządu. Rzeczpospolita z 17 aja M. Stańczuk, I. Morawski: Zielone parki i nowoczesne finanse. Rzeczpospolita z 11 arca 2011.

10 10 Jan Czepas inwestowania 3. Obydwie zienne są wyrażone w wielkościach przeliczonych na głowę ieszkańca. Dane pochodzą z ewidencji prowadzonej przez Regionalną Izbę Obrachunkową w Katowicach. Przez skłonność gin do inwestowania należy rozuieć zjawisko polegające na celowy odkładaniu przez ginne organy stanowiące, jakii są rady, i przez zarządy w osobach wójta, buristrza lub prezydenta bieżącej konsupcji, w ty zbiorowej, w celu powiększenia zasobów giny w przyszłości. Skłonności rozstrzygają o funkcji celu 4. Powiększenie przyszłych zasobów będzie zate równocześnie cele i korzyścią uzyskaną przez wspólnotę lokalną. Skłonność do inwestowania będzie ty większa i większa będzie oczekiwana korzyść wspólnoty z odłożenia lub zaniechania bieżącej konsupcji 5. Przez skłonność gin do inwestowania rozuieć należy zjawisko polegające na powiększani jej trwałych zasobów aterialnych. Powiększenie przyszłych zasobów będzie zate korzyścią uzyskaną przez wspólnotę lokalną. Skłonność do inwestowania będzie ty większa i większa jest oczekiwana korzyść wspólnoty z odłożenia lub zaniechania bieżącej, szeroko rozuianej konsupcji. Najważniejszyi czynnikai przesądzającyi o pozioie tej skłonności stają się ożliwości finansowe oraz cele stawiane przez ieszkańców. Możliwości inwestycyjne saorządów oraz zakres realizowanych przez nie zadań są bardzo silnie zróżnicowane. 1. Statystyczna wielowyiarowa analiza porównawcza cele, systeatyka, etapy postępowania Próba oceny przestrzennego zróżnicowania sytuacji dochodowej gin, jako ważnego czynnika deterinującego ożliwości inwestycyjne iast wraz z ich skłonnością do inwestowania jako dwóch ważnych czynników rozwoju, jest nierozłącznie związana z analizą porównawczą. Ocenie funkcjonowania jedno- 3 Można porównać procedurę doboru ziennych w opracowaniu M. Salaangi: Statystyczna analiza skłonności do oszczędzania w gospodarstwach doowych w Polsce. W: Statystyka w praktyce społeczno-gospodarczej. Red. J. Kolonko i W. Garot. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Katowice Interesujące propozycje dotyczące wyboru ziennych odwołujących się do wydatkowej i dochodowej strony budżetów saorządowych przy ocenie ich kondycji finansowej zaproponował T. Skica (Wykorzystanie struktury budżetu giny w ocenie potencjału jednostki saorządu terytorialnego. Saorząd Terytorialny 2011, nr 3, s. 43). 4 J. Hozer: Mateatyczno-ekonoiczne odele funkcjonowania gospodarki. Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s Por. A. Drobniak: Zastosowanie analizy kosztów i korzyści w ocenie projektów publicznych. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Katowice 2002, s. 65; M. Foltyn-Zarychta: Metodyczne aspekty wykorzystania kategorii skłonności do zapłaty oraz skłonności do przyjęcia rekopensaty w wycenie dóbr publicznych. W: Finanse kierunki badań. II Foru Akadeii Ekonoicznej w Katowicach, Katowice 2006, s. 66.

11 ZASTOSOWANIE MIERNIKA ROZWOJU DO OCENY MOŻLIWOŚCI 11 stek społeczno-gospodarczych zawsze towarzyszy ich porównanie z innyi obiektai. Czasai jest to porównanie iędzy sobą obiektów tworzących określony syste, czasai określenie relacji iędzy stanai wyróżnionego obiektu w różnych okresach, a czasai odniesienie do obiektów realnie nieistniejących, uznawanych jako pewien wzorzec 6. Współrzędne obiektu uznawanego za wzorzec ożna określić na podstawie oceny ekspertów, ogólnie przyjętych nor lub na podstawie danych epirycznych 7. Wielowyiarową analizę porównawczą (WAP) 8 uznaje się za etodę zajującą się wykrywanie prawidłowości w zbiorowościach statystycznych, których jednostki są opisane przez stosunkowo liczny zespół ziennych. Jedny z zadań WAP jest porównywanie i porządkowanie obiektów wielocechowych, w ty odnajdywanie obiektu pierwszego (najlepszego) i ostatniego (najgorszego) 9. Punkte wyjścia wielowyiarowej analizy porównawczej staje się zbudowanie acierzy obserwacji o badanych obiektach o wyiarach n x k. Poszczególne eleenty x ij tej acierzy oznaczają realizację j-tej cechy w i-ty obiekcie. Spośród zagadnień, jakie ogą być analizowane z wykorzystanie WAP-u w niniejszy artykule zostaną przedstawione te, których efekte jest: klasyfikacja obserwacji, czyli wyodrębnienie hoogenicznych grup typologicznych wraz z oceną zgodności klasyfikacji, porządkowanie liniowe. 6 E. Nowak: Badania procesów społeczno-ekonoicznych z zastosowanie etod statystycznej analizy porównawczej. W: Rozwój etodologii badań statystycznych w Polsce. Biblioteka Wiadoości Statystycznych, to 44, GUS, Warszawa 1995, s R. Warżała: Taksonoiczna analiza lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Wiadoości Statystyczne 2006, nr 4. 8 Inne, spotykane w piśiennictwie, nazwy wielowyiarowej analizy porównawczej to: taksonoia, statystyczna analiza wielowyiarowa, etody analizy danych, teoria rozpoznawania obrazów, analiza skupień, teoria grupowania obiektów wielocechowych; por. K. Zając: Stan i rozwój etod taksonoicznych. W: Rozwój etodologii badań statystycznych w Polsce. Biblioteka Wiadoości Statystycznych, to 44, GUS, Warszawa 1995, s. 69. Teat nogości nazw, które funkcjonują w obiegu naukowy na określenie etod i technik podziału zbioru obiektów wielocechowych na niej lub bardziej hoogeniczne podzbiory oraz licznych nieporozuień związanych z taksonoetrią oawiał Z. Hellwig w artykule: Taksonoetria ekonoiczna, jej osiągnięcia, zadania i cele. W: Taksonoia teoria i jej zastosowania, Materiały z konferencji naukowej, Mogilany, r., Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków 1990, s. 7-11; E. Gatnar: Statystyczne odel struktury przyczynowej zjawisk ekonoicznych. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Katowice 2003; Metody statystycznej analizy wielowyiarowej w badaniach arketingowych. Red. E. Gatnar, M. Walesiak. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Wrocław E. Nowak: Metody taksonoiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-ekonoicznych. PWE, Warszawa Por. Z. Hellwig: Stabilność i odporność struktur taksonoicznych. W: Taksonoia. Zeszyt nr 2, Sekcja Klasyfikacji i Analizy Danych Polskiego Towarzystwa Statystycznego, Jelenia Góra Wrocław Kraków 1995, s. 12.

12 12 Jan Czepas Autorzy prowadzący badania wykorzystujące etody taksonoiczne wyodrębniają następujące etapy: 1. Sforułowanie celu analizy (wstępnych hipotez badawczych). 2. Określenie zakresu erytorycznego, terytorialnego i czasowego badań, a w szczególności wyspecyfikowanie eleentów zbioru obiektów oraz zbioru cech wyjściowych. 3. Zebranie kopletnych, aktualnych, istotnych i wiarygodnych danych statystycznych. 4. Analiza statystyczna danych wejściowych. 5. Dobór optyalnego podzbioru ziennych diagnostycznych. 6. Porządkowanie i grupowanie obiektów w przestrzeni cech. 7. Analiza i interpretacja wyników, sforułowanie wniosków końcowych 10. Procedura postępowania z ateriałe epiryczny będzie przebiegać według tych wyszczególnionych etapów. W badaniach autora przediote klasyfikacji są giny oraz jednostki czasu. Przestrzeń klasyfikacji dwuwyiarową będą tworzyły zienne charakteryzujące sytuację dochodową gin oraz pozio wydatków ajątkowych (cechy diagnostyczne) 11. W. Sobczak i M. Malina piszą, że przez pojęcie cech należy rozuieć istotne i reprezentatywne charakterystyki obiektów lub ich odwzorowanie w postaci liczb, foruł, opisów, rysunków, syboli i innych abstrakcyjnych charakterystyk 12. Dobór cech obiektu, na podstawie których a być przeprowadzona klasyfikacja, usi być podporządkowany celowi, jakieu będzie ona służyć. Diagnostyczność przyjętych cech warunkuje uchwycenie rzeczywistych relacji występujących iędzy eleentai, a każde uporządkowanie ulega zianie w zależności od przyjętego zespołu cech (własności) Taksonoiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziou życia w Polsce w ujęciu dynaiczny. Red. A. Zeliaś. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków 2000, s Wyjaśnienie oraz opis zjawisk i procesów gospodarczych posiadających aspekt przestrzenny za poocą etod ekonoetrycznych niektórzy autorzy traktują jako przediot odrębnej gałęzi nauki, która byłaby połączenie teorii ekonoii, ateatyki, statystyki ateatycznej i geografii. J.H.P. Paelinck nazwał ją ekonoetrią przestrzenną (por. Ekonoetria przestrzenna. Red. A. Zeliaś). PWE, Warszawa 1991, s. 11). 12 W. Sobczak, M. Malina: Metody selekcji inforacji. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1978, s J. Steczkowski, A. Zeliaś: Statystyczne etody analizy cech jakościowych. PWE, Warszawa 1981, s. 25. Probleatyką diagnostyczności cech zajowali się również K. Szyanowicz, M. Woźniak, Z. Zioło w artykule: Diagostyczność cech w wielowyiarowej analizie porównawczej. W: Klasyfikacja i analiza danych. Teoria i zastosowania. Taksonoia. Zeszyt 5, Sekcja Klasyfikacji i Analizy Danych Polskiego Towarzystwa Statystycznego, Jelenia Góra Łódź Wrocław 1998, s. 136; T. Grabiński: Metody taksonoetrii. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków 1992.

13 ZASTOSOWANIE MIERNIKA ROZWOJU DO OCENY MOŻLIWOŚCI 13 A. Zeliaś przez klasyfikację rozuie podział danego zbioru obiektów na rozłączne i jednorodne podzbiory złożone z obiektów o zbliżony pozioie wartości ziennych 14. Dobór ziennych diagnostycznych oże ieć charakter foralny lub erytoryczny. W badaniach autora do oceny sytuacji dochodowej gin i skłonności do inwestowania cechy zostały dobrane według kryteriu przydatności erytorycznej. Wobec doboru erytorycznego ziennych oczekuje się: ujowania koniecznych i istotnych, a nie arginalnych właściwości analizowanych zjawisk, jasnego, jednoznacznego i ścisłego zdefiniowania oraz opisu logicznych wzajenych powiązań, uożliwienia wzajenej kontroli poprzez znajoość statystycznych i erytorycznych związków iędzy ziennyi, uwzględnianie tylko wspólnych dla wszystkich obiektów właściwości i unikanie specyficznych, dotyczących tylko niektórych obiektów, zapewnienie zgodności proporcji iędzy liczbą ziennych reprezentujących dany aspekt badanych zjawisk a ich znaczenie erytoryczny 15. Punkte wyjścia do badań autora jest dobór erytoryczny w ścisły tego słowa znaczeniu 16. Taki dobór wyklucza jednak eliinowanie z listy ziennych opisujących zjawisko złożone tych, które są ocno ze sobą skorelowane 17. Skorelowanie ziennych jest bowie w sprzeczności z podstawowy postulate uwzględniany w zagadnieniach klasyfikacji i porządkowania liniowego zbioru obiektów wyboru zestawu ziennych wzajenie niezależnych, a zależnych jedynie od ziennych niewchodzących do wybranego zestawu. Dwie podstawowe zienne, które posłużyły autorowi do oceny potencjału rozwojowego giny: przeliczone na głowę ieszkańca wydatki ajątkowe oraz przeliczone na głowę dochody własne, są ze sobą powiązane (skorelowane) w uiarkowany stopniu. Można bez trudu się przekonać, że współczynniki korelacji Pearsona były w badanych latach równe od 0,45 (w 2007 r.) do 0,78 (w 2005 r.). Zdanie autora podstawową wielkością deterinującą potencjalne ożliwości rozwoju są dochody własne. Taka bazowa zienna diagnostyczna jak dochody własne jest znacznie lepsza do opisu interesującego nas zjawiska niż 14 A. Zeliaś: Proste etody oceny ważności ziennych diagnostycznych. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków 1994, s T. Grabiński: Metody taksonoetrii. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków 1992, s. 43 oraz M. Sobczyk: Syntetyczny iernik w badaniach przestrzennego zróżnicowania popytu na usługi. Wiadoości Statystyczne 1998, nr 8, s Por.: M. Walesiak: Metody analizy danych arketingowych. Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 1996, s K. Kukuła określa zjawisko złożone jako abstrakcyjny twór obrazujący stan jakościowo nieierzalny rzeczywistych obiektów opisywany przez pewna liczbę (większą od jeden) ziennych diagnostycznych (K. Kukuła: Metody unitaryzacji zerowanej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000).

14 14 Jan Czepas dochody ogółe, które są ściśle powiązane z zakrese zadań realizowanych przez giny nie tylko zadań własnych, ale także zleconych i powierzonych, na których realizację gina uzyskuje środki w forie subwencji lub dotacji z budżetu państwa bądź też z funduszy celowych lub zagranicznych. Przy znaczny zróżnicowaniu zakresu zadań realizowanych przez giny, a tak jest np. iędzy ginai typowo wiejskii i ginai wielkoiejskii, realizującyi również zadania ponadlokalne czy nawet etropolitalne porównywalność wielkości przypadających na głowę ieszkańca w tych dwóch kategoriach gin jest ocno ograniczona. To dochody własne w znacznej ierze odzwierciedlają prorozwojową wartość lokalnych zasobów i politykę władz giny, albowie jak pisze W. Roszkowski [...] to [władze] z rozysłe stosując ulgi, uorzenia, zwolnienia, zaniechania oraz obniżenia górnych stawek podatków, a także poprzez sprzedaż ajątku, decydują o pozioie wpływów budżetowych 18. Z wielu badań przeprowadzonych przez autora wynika, że dochody własne odzwierciedlają nie tylko stopień saowystarczalności, potencjał gospodarczy, lokalne źródła zaożności, lecz również stopień skłonności do inwestowania 19. Dochody własne są też najbardziej stabilny eleente budżetu, pozwalający ginie uniezależnić się finansowo od środków pozabudżetowych lub od takich czynników zewnętrznych, jak choćby ogólnokrajowa koniunktura gospodarcza czy polityczna. Należy również zauważyć, że dochody własne są ty rodzaje zasileń budżetów gin, który oprócz względnej odporności na niestabilność systeu ich finansowania, jest również dość odporny na ziany etodologiczno-organizacyjne, ziany sprawozdawczości i stale poszerzany zakres zadań realizowanych przez giny. 18 W. Roszkowski: Najlepsze giny. Wspólnota 1998, nr 47(454). 19 Sytuacja dochodowa gin województwa warszawskiego. Próba oceny w oparciu o iernik rozwoju. Wiadoości Statystyczne 1998, nr 10; Przestrzenne zróżnicowanie budżetów gin według województw w latach Finanse Kounalne 1998, nr 4; Czynniki różnicujące inwestycje w ginach województwa katowickiego. Wiadoości Statystyczne 1998, nr 11; Ranking gin według syntetycznych ierników rozwoju. Finanse Kounalne 1996, nr 3; Skłonność do inwestowania w ginach województwa katowickiego w latach W: Teoria i praktyka procesów inwestycyjnych. Studia Ekonoiczne, nr 6, Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Katowice 1999; Przestrzenne zróżnicowanie skłonności do inwestowania i potencjału inwestycyjnego gin woj. katowickiego w latach W: Finanse, ryzyko i ekologia w procesach inwestycyjnych. Śląsk, Katowice 1999; Ziany intensywności inwestowania w ginach byłego województwa katowickiego w latach Finanse Kounalne 1999, nr 6; Ziany sytuacji dochodowej gin-powiatów grodzkich woj. śląskiego w latach W: Konsuent, przedsiębiorstwo, przestrzeń. Centru Badań i Ekspertyz, Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Katowice 2004; Analiza zian sytuacji dochodowej wybranych gin woj. śląskiego w latach na podstawie ilorazu potencjału. W: Działalność jednostek saorządu terytorialnego. Wybrane zagadnienia prawne i ekonoiczne. Red. J. Czepas. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Katowice 2006; Zróżnicowanie pozycji rankingowych gin ze względu na ich sytuację finansową (na przykładzie wybranych gin woj. śląskiego). W: Podsektor saorządowy w sektorze finansów publicznych w warunkach akcesji Polski do Unii europejskiej. Red. L. Patrzałek. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań-Wrocław 2006.

15 ZASTOSOWANIE MIERNIKA ROZWOJU DO OCENY MOŻLIWOŚCI 15 Wielkość dochodów własnych wraz z dochodai udziałowyi, czyli tzw. dochody generowane lokalnie, ożna uznać za dobry iernik siły dochodowej poszczególnych gin, a ty say dobrą bazę dla tworzenia ierników określających pozio skłonności do inwestowania. Obydwie te kategorie zasileń budżetu są bowie ściśle powiązane z iejsce ich powstania obszare giny 20. W procesie oceniania badanych obiektów wszystki zienny ożna nadawać jednakowe znaczenie lub też ożna preferować niektóre z nich, poprzez wprowadzenie różnorakich systeów ważenia cech diagnostycznych 21. Najpopularniejszy syste ważenia preferuje zienne o dużej wartości inforacyjnej, czyli takie, które charakteryzują się wysoki pozioe współczynnika zienności 22. B. Pawełek oraz A. Zeliaś udowadniają, że zienne niosą wyższą wartość inforacyjną o badany zjawisku i lepiej różnicują badane obiekty, jeśli charakteryzują się silną asyetrią prawostronną 23. Można wykazać, że obydwie wybrane zienne spełniają ten warunek. Wśród potencjalnych ziennych diagnostycznych ożna wyodrębnić tzw. styulanty, destyulanty oraz noinanty. Nie wnikając w ich foralne definicje, zostanie podane jedynie, że styulantą nazywa się taką zienną, której wysokie wartości świadczą korzystnie o oceniany obiekcie. Destyulanta to zienna, której wysokie wartości świadczą na niekorzyść ocenianego obiektu. Noinantą jest zienną, której jedynie wybrane wartości (np. z określonego przedziału) świadczą korzystnie o oceniany obiekcie Por.: S. Owsiak, P. Kurowski, K. Stepaniuk: Alokacyjna funkcja systeu finansów publicznych. Układ przestrzenny. W: Finanse i bankowość przekształcenia systeowe. Cz. I Finanse publiczne. Syste bankowy. Red. K. Piotrowska-Marczak. Absolwent, Łódź Proble redukcji przestrzeni klasyfikacji oawiał A. Sokołowski w pracy: Epiryczne testy istotności w taksonoii. Monografie, nr 108, Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków 1992, s Z badań przeprowadzonych przez T. Grabińskiego wynika, że najbardziej wskazane jest używanie systeu stałych wag (Metody określania charakteru ziennych w wielowyiarowej analizie porównawczej. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków 1985). M. Sobczyk wyróżnia względną i absolutną wartość inforacyjną cechy, przy czy współczynnik zienności traktuje on jako iarę absolutną; wartość względna i-tej cechy diagnostycznej to udział współczynnika zienności tej cechy w suie współczynników odpowiadających wszystki uwzględniony w badaniu cecho (Syntetyczny iernik jakości środowiska przyrodniczego. W: Taksonoia, Zeszyt nr 2, Sekcja Klasyfikacji i Analizy Danych Polskiego Towarzystwa Statystycznego, Jelenia Góra Wrocław Kraków 1995, s. 93). 23 B. Pawełek, A. Zeliaś: Proste etody oceny ważności ziennych diagnostycznych w badaniach taksonoicznych. Folia Oeconoica Cracoviensis 1995, vol. XXXVI/XXXVIII, cyt. za: Taksonoiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziou życia w Polsce, op. cit., s. 133, 24 Por. np. A. Błaczkowska, J. Dziechciarz, G. Kowalewski: Noinanty w ocenie atrakcyjności segentów rynkowych. W: Klasyfikacja i analiza danych. Teoria i zastosowania. Taksonoia, Zeszyt 5, Sekcja Klasyfikacji i Analizy Danych Polskiego Towarzystwa Statystycznego, Jelenia Góra Łódź Wrocław 1998, s. 145; K. Kukuła: Metoda unitaryzacji zerowanej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000; ide: O pewnej etodzie relatywizacji cech diagnostycznych z preferowanie wartości ponadprzeciętnych. Przegląd Statystyczny 1994, nr 2; B. Bajorski, T. Tokarski: Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju ekonoicznego powiatów woj. podkarpackiego. Wiadoości Statystyczne 2011, nr 5, s. 43.

16 16 Jan Czepas 2. Noralizacja ziennych Warunkie stosowania etod taksonoicznych do grupowania oraz porządkowania liniowego obiektów jest doprowadzenie różnoiiennych cech do wzajenej porównywalności. Można to osiągnąć poddając zienne procedurze przekształceń ilorazowych: standaryzacji bądź unitaryzacji 25. Różnice poiędzy poszczególnyi forułai noralizacyjnyi sprowadzają się do: różnych przedziałów zienności wartości znoralizowanych, różnej wariancji wartości znoralizowanych wokół ich wartości przeciętnej, zachowania w zbiorze wartości znoralizowanych takich saych proporcji jak w zbiorze wartości cechy pierwotnej 26. W przekształceniach ilorazowych podstawą odniesienia jest zwykle inialna, aksyalna albo średnia wartość cechy, w zależności od charakteru cech: styulanty, destyulanty, noinanty 27. Standaryzacji pierwotnej wartości j-tej cechy, czyli wyrażenia odchyleń od średniej w jednostkach odchylenia standardowego, dokonuje się według wzorów: ~ yij y j yij = (dla styulant) (1) S y j y ~ j ij yij = (dla destyulant) (2) S j 25 W pracy Taksonoiczna analiza przestrzennego zróżnicowania jakości życia ludności w Polsce 1994 r. ( Przegląd Statystyczny 1997, nr 1, s ), A. Zeliaś oraz A. Malina terine noralizacja określają to, co w niniejszej pracy nazywane jest unitaryzacją. 26 T. Grabiński: Metody analizy zbieżności wyników dyskryinacji zbiorów. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków Liczne przykłady takich przekształceń (foruł noralizacyjnych) podają: T. Grabiński, S. Wydyus, A. Zeliaś: Metody prognozowania rozwoju społeczno-gospodarczego. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków 1993, s. 144 i n.; Ekonoetria przestrzenna, op. cit., s. 87 i n.; D. Strahl: Modelowanie struktury portfela kredytowego banku w układzie przestrzenno-sektorowy. W: Przestrzenno-czasowe odelowanie i prognozowanie zjawisk gospodarczych. Red. A. Zeliaś. Materiały z XVIII Ogólnopolskiego Seinariu Naukowego zorganizowanego przez Zakład Teorii Prognoz. Katedra Statystyki, Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków 1997; M. Walesiak: O probleie wyboru właściwej etody w klasyfikacji hierarchicznej. W: Ekonoetria. Materiały z XXVIII Konferencji Ekonoetrycznej i X Seinariu Naukowego i. Z. Pawłowskiego. Katowice-Kraków-Wrocław. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Katowice 1994; L.J. Dziebała: Badanie zagrożenia życia na obszarze klęski ekologicznej. Studiu statystyczno-deograficzne na przykładzie województwa katowickiego. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Katowice 1991; M. Markowska, E. Sobczak: Sektorowe struktury pracujących w regionach Polski. Zarządzanie i Marketing, nr 11, Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Wrocław 1999; D. Strahl, D. Głuszczak: Infrastruktura finansowa Polski. Zarządzanie i Marketing, nr 11, Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Wrocław 1999; Finansowe aspekty rozwoju lokalnego. Red. T. Faulska, K. Znaniecka). Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Katowice 2004, s. 13.

17 ZASTOSOWANIE MIERNIKA ROZWOJU DO OCENY MOŻLIWOŚCI 17 gdzie: y ij oraz y~ ij odpowiednio pierwotne i standaryzowane wartości j-tej cechy (j = 1, 2,..., ) dla i-tego obiektu (i = 1, 2,..., n), y j średnia arytetyczna j-tej cechy, S j odchylenie standardowe j-tej cechy. Wartości tak znoralizowanej ziennej ają średnią równą 0 i odchylenie standardowe równe 1. Unitaryzacja ziennych a za zadanie tak przekształcić pierwotne, absolutne wartości j-tej cechy w nowe wielkości relatywne, by znalazły się one w przedziale [0;1]. Podstawowyi forułai są tu: ~ xij x j in zij = (dla styulanty) (3) x x oraz ~ z ij j ax j ax j in x j ax xij = (dla destyulanty) (4) x x j in gdzie: x jin oraz x jax to odpowiednio: najniższa i najwyższa zaobserwowana realizacja j-tej ziennej. Zaletą takiego przekształcenia unitaryzacyjnego względe standaryzacji jest nie tylko uniknięcie niedogodności związanych z pojawienie się ujenych wartości ziennych zestandaryzowanych, lecz również to, że unitaryzacja pozwala na zachowanie jak piszą A. Zeliaś i A. Malina zróżnicowanych wariancji poszczególnych ziennych i proporcji iędzy wartościai zunitaryzowanyi a pierwotnyi. Dzięki teu jest ożliwe nadanie i zróżnicowanego znaczenia Konstrukcja iar syntetycznych Porównanie ze sobą wartości bezwzględnych poszczególnych cech wyrażonych w odiennych jednostkach iary lub w tych saych, lecz różniących się skalą (pozioe zienności) jest nieożliwe. Jedny z prostszych, tradycyjnych sposobów porównań takich nieaddytywnych wartości cech jest uwzględnienie rang uzyskanych przez każdy obiekt ze względu na wszystkie zienne diagnostyczne, a następnie zsuowanie tych rang i uporządkowanie obiektów od najlepszego do najgorszego. 28 A. Zeliaś, A. Malina: Taksonoiczna analiza przestrzennego zróżnicowania jakości życia ludności w Polsce 1994 r. Przegląd Statystyczny 1997, nr 1, s. 15.

18 18 Jan Czepas Inna etoda syntetycznej oceny obiektów wielocechowych polega na agregacji standaryzowanych lub unitaryzowanych wielkości cech odpowiadających poszczególny obiekto (etoda su standaryzowanych) 29. Otrzyany sztuczny agregate (nieianowana etacecha) oże być sua (ważona lub zwykła) albo średnia arytetyczna (ważona lub zwykła) przekształconych ziennych bazowych. Agregacji dokonuje się więc przez transforację jednostek opisywanych za poocą kilku ziennych w przestrzeń jednowyiarową, otrzyując tzw. zienną syntetyczną 30. Agregaty utworzone dla każdego wielowyiarowego wektora obserwacji (w interpretacji geoetrycznej są to punkty w przestrzeni cech diagnostycznych o wyiarze taki, jak ich liczba) porównuje się iędzy sobą (w etodach bezwzorcowych np. uśredniając wartości znoralizowanych cech diagnostycznych) lub też z przyjęty wzorce. W ty drugi przypadku jest obliczana odległość każdego obiektu od obiektu wzorcowego (tzw. wzorca lub antywzorca rozwoju, zadanego wektore liczb). Istnienie takiego uownego wzorca uożliwia jak to określa Z. Hellwig wyznaczenie ścieżki jakościowej ewolucji obiektów oraz stanowi ważny punkt odniesienia we wzajenych porównaniach obiektów 31. Otrzyane odległości pozwalają na uporządkować obiekty od najbardziej rozwiniętego (leżącego najbliżej wzorca rozwoju, a najdalej od antywzorca rozwoju) do najniej rozwiniętego (położonego najdalej od wzorca rozwoju lub najbliżej antywzorca) oraz podzielić je na względnie jednorodne klasy obiektów podobnych, wyróżnionych na podstawie wspólnych właściwości (obiekty o względnie podobny pozioie zjawiska-ziennej, pełniącego rolę kryteriu). 4. Porządkowanie liniowe obiektów Porządkowanie obiektów jest szczególny rodzaje klasyfikacji. Porządkowanie zbioru w rozuieniu intuicyjny oznacza ustawienie jego eleentów w kolejności od najniejszego do największego lub odwrotnie. Porządkowanie obiektów wielocechowych ożna dokonać ze względu na każdą cechę oddzielnie (porównanie analityczne) albo ze względu na cechę agregatową (porównanie syntetyczne). Najbardziej rozpowszechnione etody porządkowania liniowego opierają się na taksonoicznych iernikach rozwoju. Porządkowanie na pod- 29 Wiele przykładowych foruł agregacji ziennych podaje T. Grabiński w pracy: Metody taksonoetrii, op. cit., s. 141 i n. 30 Taksonoiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziou życia w Polsce, op. cit., s Z. Hellwig: Stabilność i odporność struktur taksonoicznych. W: Taksonoia, Zeszyt nr 2, Sekcja Klasyfikacji i Analizy Danych Polskiego Towarzystwa Statystycznego, Jelenia Góra Wrocław Kraków 1995, s. 18.

19 ZASTOSOWANIE MIERNIKA ROZWOJU DO OCENY MOŻLIWOŚCI 19 stawie wyznaczonych ziennych syntetycznych oże następnie stanowić punkt wyjścia do grupowania obiektów względnie podobnych do siebie. Idea tych etod sprowadza się do podzielenia zakresu zienności badanej ziennej wyjściowej lub syntetycznej na przedziały na podstawie pewnych charakterystyk szczegółowego szeregu przekrojowego tych ziennych 32. Możliwości stworzenia dowolnej liczby względnie jednorodnych podzbiorów stwarza etoda, która bazuje na obszarze zienności (rozstępie, przedziale zienności) iary syntetycznej. Chcąc utworzyć h klas, najpierw obliczay wielkość kroku c (interwału iędzygrupowego, interwału grupowania), dzieląc całkowity obszar zienności przez h: g ax g in c = h (5) gdzie: g ax najwyższa wartość iernika, g in najniższa wartość iernika, h arbitralnie przyjęta liczba klas. Liczba przedziałów klasowych przy stosowaniu tej etody jest zależna od liczebności zbioru danych. Zdanie autora taką sensowną liczbą tworzonych klas jest wielkość bliska liczbie n. Należy dodać, że we wszystkich przedstawionych etodach grupowania obiekty należące do każdej klasy są również uporządkowane ze względu na wysokość iernika syntetycznego. Jeżeli badania dotyczą struktur przestrzennych, to wyniki takiego przestrzennego porządkowania liniowego ożna nanieść na apę obszaru, co niejednokrotnie ułatwia i pogłębia interpretację wyników. Stopień zdolności iernika syntetycznego (lub innej ziennej) do hierarchizacji liniowej obiektów uporządkowanych według niealejących jego wielkości g i ożna ocenić stosując wielkość zdefiniowaną wzore 33 : H g g i = + g (6) n 1 1 ax in in ( g i gi 1 ); ax g in i= 1 n 1 Podana iara a przedział zienności [1 / (n 1);1]. Najniejszą zdolność hierarchizacji liniowej a zienna, której wszystkie realizacje oprócz jednej ają taką saą wartość. I niższa jest wartość H i, ty lepsza jest zdolność grupowania tej ziennej. Doskonała zdolność hierarchizacji zachodzi wtedy, gdy 32 E. Nowak: Analiza kosztów. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Wrocław 1994, s. 85 i n. 33 A. Sokołowski: Epiryczne testy istotności w taksonoii. Monografie, nr 108, Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Kraków 1992, s. 13.

20 20 Jan Czepas odległości iędzy sąsiednii (uporządkowanyi) obserwacjai są takie sae. Zdolność grupowania jest w taki przypadku pełna. Należy w ty iejscu dodać, że efektywność podziału eleentów na grupy należałoby zbadać poprzez statystyczną analizę klas, np. pozio jednorodności w sensie statystyczny ożna wyrazić stosunkie suy zienności wewnętrznej wyodrębnionych grup do suy zienności występującej iędzy grupai. I ta iara będzie niejsza, ty podział będzie bardziej efektywny. Gdy natoiast jak piszą J. Steczkowski i A. Zeliaś zbliży się do jedności lub nawet ją przekroczy, wówczas wyniki deliitacji trzeba odrzucić i szukać innych rozwiązań Mierniki rozwoju i klasy gin podobnych opis badania i wnioski Przeprowadzone badanie iało na celu dokonać klasyfikację badanych iast ze względu na ich potencjał dochodowo-inwestycyjny. W ty celu zastosowano etodę syntetycznej oceny obiektów wielocechowych, polegającą na agregacji zunitaryzowanych wielkości ziennych odpowiadających poszczególny obiekto. O ostateczny rezultacie prowadzonej typologii decyduje dobór wskaźników w naszy przypadku ziennych który jest zawsze decyzją subiektywną, a poprawność tego wstępnego, bardzo ważnego etapu jest zależna od wiedzy i doświadczenia badaczy. Za kryteria oceny ożliwości rozwojowych giny autor przyjął wskazania tzw. statystycznego iernika rozwoju, czyli ziennej syntetycznej bazującej na zunitaryzowanych wielkościach z lat urealnionych dochodów własnych oraz wydatków ajątkowych przypadających na głowę ieszkańca 35 (tabele 1 i 2). Tworząc zienne syntetyczne zastosowano procedurę nieważoną, czyli obydwie cechy diagnostyczne uznano za jednakowo ważne dla oceny sytuacji dochodowo-inwestycyjnej iast. Obliczone ierniki rozwoju przedstawiono w tabelach 5 i 6 oraz na rysunku 1, a nuery zajętych przez giny iejsc w tej klasyfikacji zawarto w tabeli 5 i na rysunku 2. W tabelach 3 i 4 zaieszczono wielkości, na podstawie których obliczono przykładowe ierniki rozwoju dla roku J. Steczkowski, A. Zeliaś: op. cit., s. 25; E. Nowak: Taksonoiczna analiza struktury kosztów, op. cit., s. 62 i n. 35 Autor jest świadoy dyskusyjności takiego wyboru ziennych diagnostycznych. Konstrukcja jakiegokolwiek iernika syntetycznego nie oże się jednak obejść bez udziału eleentów subiektywnych (por. uwagi na ten teat w: E. Sojka: Z badań nad rozwoje deograficzny i gospodarczy powiatów województwa śląskiego analiza taksonoiczna. W: Ryzyko w procesach gospodarczych, społecznych i inwestycjach kapitałowych. Red. W. Szkutnik. Wydawnictwo Akadeii Ekonoicznej, Katowice 2009, s. 165.