PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

Transkrypt

1 PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO Nr Warszawa 2010

2 Redaguje Kolegium w składzie: Krzysztof Kowaluk (sekretarz), Stefan Lelental, Krystyna Ostrowska, Zofia Ostrihańska, Jacek Pomiankiewicz, Andrzej Rzepliński, Grażyna B. Szczygieł, Adam Szecówka, Teodor Szymanowski (przewodniczący), Włodzimierz Wróbel. Adres redakcji: Centralny Zarząd Służby Więziennej, Warszawa, ul. Wiśniowa 50, tel.: , , faks: , redakcja@sw.gov.pl Warunki prenumeraty: Przegląd Więziennictwa Polskiego jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedyn czych egzemplarzy prowadzi redakcja. Zamówienia na prenumeratę należy przesyłać do redakcji, ul. Wiśniowa 50, Warsza wa, zaś odpowiednią kwotę przekazać na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW Biuro Budżetu NBP o/o Warszawa Cena pojedynczego egzem plarza czaso pisma w 2011 r. wynosi 20,00 zł, egzemplarza podwójnego 40,00 zł, a cena prenumeraty rocznej 80,00 zł. Warunki przyjmowania artykułów do druku: 1. Redakcja przyjmuje teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word przesłane pocztą elektroniczną na adres: redakcja@sw.gov.pl, o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawniczego (22 strony maszynopisu, 1800 znaków na stronie łącznie ze spacjami). 2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca ko lejność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania. Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na końcu pod bibliografią. 3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów, dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek techniczych oraz poprawek stylistyczno-językowych. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. ISSN Skład, łamanie, korekta i druk: Zakład Poligraficzny S-PRINT ul. Loteryjki 71, Warszawa tel. (22) , drukarnia@s-print.pl,

3 Sprostowanie Bardzo przepraszamy Pana Szymona Krajnika współautora artykułu pt. Konferencja Naukowa. Alternatywy pozbawienia wolności w polskiej polityce karnej, zamieszczonego w Przeglądzie Więziennictwa Polskiego Nr 66/2010 za pominięcie jego nazwiska. Redakcja

4

5 Spis treści Artykuły: Piotr Stępniak Indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności w systemach penitencjarnych w Polsce i we Francji... 9 Grzgorz Wiciński Przerwa w karze pozbawienia wolności wykonywanej w systemie dozoru elektronicznego Jacek Pomiankiewicz Stres i wypalenie zawodowe funkcjonariuszy Służby Więziennej uwarunkowania, przejawy, konsekwencje zarys problemu Tomasz Przesławski Ustrój administracji Służby Więziennej w polskim prawie Andrzej Piotrowski Wizerunek medialny Służby Więziennej Maciej Kaczmarek Zakład karny jako system społeczny Zygmunta Barańska, Marta Jastrzębska Zachowania samoagresywne w warunkach izolacji więziennej w latach Przemysław Tarwacki Europejski Fundusz Społeczny i jego wykorzystanie na rzecz społecznej readaptacji skazanych na karę pozbawienia wolności Krystian Bedyński Stanisław Kwiatkowski funkcjonariusz więzienny ( , ) Anna Chmielewska-Hampel, Jerzy Trzebiński Aleksytymia jako mechanizm obrony w sytuacji uwięziennienia

6 Anna Królikowska Regulacje prawne dotyczące opieki zdrowotnej osób pozbawionych wolności Z praktyki Bernadeta Knosala, Andrzej Kurek Posługa religijna i jej miejsce w opolskich zakładach penitencjarnych Krzysztof Linowski Opinie sądowe dotyczące warunkowego zwolnienia przestępców seksualnych Polemiki i recenzje Krzysztof Linowski Warunkowe zwolnienie i jego korelaty socjopedagogiczne (rec. Kajetan Dubiel) Anetta Jaworska Terapia alternatywna w resocjalizacji penitencjarnej: Humanistyczno-egzystencjonalne wspomaganie podmiotowych przemian skazanych (rec. Mieczysław Ciosek) Jerzy Klistała Żołnierze Rybnickiego ZWZ/AK, POP, PTOP w obozach koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau, Mauthasusen, Gusen, Dachau, Ravensbrück, Buchenwald, Majdanek, Oranienbur, Sachsenhausen, Flossenbürg i innych (rec. Andrzej Kurek) Zbigniew Nowacki Wywieranie wpływu społecznego przez mężczyzn w izolacji więziennej (rec. Adam Stankowski)

7 Waldemar Woźniak Działalność duszpasterska w więzieniach (rec. Dariusz Sarzała) Janusz Zagórski Wykonywanie środków probacji i readaptacji skazanych w Polsce (rec. Renata Pietruszka) Teodor Szymanowski Recydywa w Polsce. Zagadnienia prawa karnego, kryminologii i polityki karnej (rec. Grażyna B. Szczygieł) Kronika Anna Kossowska, Beata Czarnecka-Dzialuk Profesor Helena Kołakowska-Przełomiec Jacek Pomiankiewicz Międzynarodowe Kolokwium Stosowanie tymczasowego aresztowania zorganizowane przez Międzynarodową Fundację Prawa Karnego i Penitencjarystyki w Kapsztadzie w dniach lutego 2010 r

8

9 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 67-68, Warszawa 2010 Piotr Stępniak Indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności w systemach penitencjarnych w Polsce i we Francji Jednym z podstawowych, europejskich standardów wykonywania kary pozbawienia wolności jest zróżnicowanie oddziaływań polegające na dostosowaniu ich do osobowości skazanego oraz celów wykonania kary pozbawienia wolności. Aczkolwiek konieczność takiego zróżnicowania, co do zasady, jest powszechnie akceptowana w krajach Unii Europejskiej, to jednak problem ten rozwiązuje się w różnych krajach odmiennie. Powodem tego są specyficzne dla każdego kraju uwarunkowania historyczne, kulturowe i ekonomiczne, a także odmienność ukształtowanych w ich wyniku systemów prawnych. Ponieważ sposób wykonania kary pozbawienia wolności jest jednym z elementów unijnej polityki karnej, zaś indywidualizacja penitencjarna stanowi ważną jego zasadę, celowym jest porównywanie różnych rozwiązań krajowych w tym zakresie. Wychodząc z takiego założenia, w artykule tym podjęta zostanie próba porównania rozwiązań polskich i francuskich. Za zestawieniem tych dwóch krajów przemawia ich członkowstwo w Unii Europejskiej, bliskość kulturowa, podobne problemy kryminalne, jakie zmuszone są rozwiązywać, a także atrakcyjność wielu rozwiązań francuskich w zakresie instrumentarium kary pozbawienia wolności. Dorobek francuskiej myśli prawniczej w zakresie kary jest wyjątkowo bogaty i wyróżnia się na tle innych krajów. Rozwiązania ustawowe cechują się oryginalnością. Należą do nich regulacje dotyczące indywidualizacji wykonania kary pozbawienia wolności. Jej konsekwencją jest sformułowanie oryginalnych zasad i celów postępowania wykonawczego, a także skonstruowanie jego rozbudowanego instrumentarium. Warto dodać, że za porównaniem ustawodawstwa Polski i Francji przemawia także bliskość aksjologicznych podstaw tego instrumentarium. Opierają się one bowiem na wartościach ogólnoludzkich, powszechnie przyjętych w cywilizowanym świecie, szczególnie zaś prawach człowieka, 9

10 Piotr Stępniak ujętych w takich dokumentach międzynarodowych, jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Reguły Minimum, Europejskie Reguły Penitencjarne, a także w filozofii prawa natury, systemach religijnych i innych systemach wartości. Do podstawowych wartości wynikających z wymienionych źródeł należą przede wszystkim: poszanowanie praw ludzkich skazanych, humanitarne, godne, sprawiedliwe i zindywidualizowane ich traktowanie, ochrona społeczeństwa przed przestępczością, współdziałanie w realizacji zadań polityki karnej, minimalizacja społecznych kosztów wykonywania kar. 1 Francuska doktryna prawa karnego nie odwołuje się jednak do systemów religijnych, bowiem zgodnie z Konstytucją z roku 1958 Republika Francuska jest państwem świeckim 2. Prezentowaną w niniejszym artykule próbę porównania polskiego i francuskiego instrumentarium wykonywania kary pozbawienia wolności opieram na analizie polskich i francuskich aktów prawnych, w szczególności kodeksie karnym wykonawczym z roku 1997, regulaminie wykonania kary pozbawienia wolności 3 oraz Code de la Procedure Penale z roku Wykorzystuję ponadto szereg dokumentów wewnętrznych Dyrekcji Administracji Penitencjarnej w Paryżu, wśród nich Administration Penitentiaire se presente. Mission et structures. Paris 2008; Le service penitentiaire d insertion et de probation. Direction de l Administration Penitentiaire 5. Z kolei dla analizy poglądów wyrażanych w doktrynie francuskiej i polskiej wykorzystuję obszerne opracowanie M. Herzog-Evans pt. Droit de l execution des peines (Ed. Dalloz, Paris 2007), podręcznik opracowany przez zespół wykładowców Krajowej Szkoły Sędziów pt. Nouveau Memento de l Application des Peines pod red. Ch. Basse Cathalinat et E. Dunand-Fouillade (bez daty wydania), wreszcie wskazaną w przypisach literaturę polską, a także pracę J. Larguiera, Criminologie et sciences penitenctiaires (Dalloz, Paris 2005). Należy się jeszcze uwaga, że sposób prowadzenia analizy porównawczej opieram na zaleceniach i wskazówkach metodologicznych M. Ancela 6, tj. na metodzie analizy prawa w działaniu. Metoda ta zaleca badanie 1 Por. Projekt Kodeksu karnego wykonawczego wraz z uzasadnieniem. Wkładka do zeszytu 7-8/1994 Państwa i Prawa, Warszawa 1994, s D. Bibal-Sery, Prison et Droits de l Homme, Direction de l Administration Penitentiaire, Paris 1995, s Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 12 sierpnia 1998 r., Dz. U. Nr 111, poz Ed. Dalloz, Paris Bardziej szczegółowe wyliczenie zmuszony jestem tu pominąć z uwagi na brak miejsca. 6 A. Ancel, Znaczenie i metody prawa porównawczego, Warszawa

11 Indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności w systemach penitencjarnych w Polsce i we Francji sposobu rozwiązywania przez porównywane ustawodawstwa podobnych problemów społecznych i prawnych, przy czym punktem wyjścia do badań nie są poszczególne normy, czy też instytucje prawne, a właśnie te problemy. Przechodząc do analizy porównawczej polskiego i francuskiego instrumentarium wykonywania kary pozbawienia wolności, należy na wstępie podać, że już pobieżny przegląd wskazanych wyżej aktów prawnych prowadzi do wniosku, że pomimo tego, iż oba ustawodawstwa stają przed podobnym problemem, jakim jest indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności, to jednak rozwiązują go w sposób wyraźnie odmienny. I tak, z punktu widzenia legislacji, problematyka indywidualizacji penitencjarnej została ujęta w ustawodawstwie francuskim odmiennie niż w polskim, które dysponuje kodeksem karnym wykonawczym, w odpowiedniej części kodeksu postępowania karnego (Code de la Procedure Penale). Brak osobnej ustawy wykonawczej nie świadczy jednak o tym, że problematyka wykonawcza ma niższą rangę niż w prawie polskim, względnie pominięto w niej jakieś zagadnienia. Jak wskazuje się we francuskiej doktrynie prawa karnego, pomimo że zawarto ją w Kodeksie postępowania karnego, jest ona jego ważnym, integralnym, a także bardzo rozbudowanym elementem. Etapy procesu karnego są wg M. Herzog-Evans tak ściśle ze sobą powiązane, że uzasadnia to zawarcie regulujących je norm w ciągłości jednej ustawy 7. Pomimo wyraźnie odmiennego sposobu, a także techniki legislacyjnej, wspólną cechą porównywanych aktów prawnych jest jednak to, że normują podobny katalog problemów wykonawczych, związanych z koniecznością zindywidualizowania procesu wykonania kar. Wychodząc zatem od tych problemów można porównywać sposoby ich rozwiązania. Pierwszym z nich jest zdefiniowanie specyficznych zasad postępowania wykonawczego, pozwalających na taką indywidualizację. Jak zauważają polscy komentatorzy prawa karnego wykonawczego (S. Pawela, Z. Hołda, K. Postulski i in. 8 ), problematyka tych zasad jest dość słabo rozwinięta w polskim Kodeksie karnym wykonawczym. Z. Hołda stwierdza, że przyczyną tego jest brak opracowania zasad postępowania wykonawczego przez naukę prawa karanego wykonawczego 9. W konsekwencji 7 M. Herzog-Evans, Droit de l execution des peines. Dalloz, Paris 2007, s. 8 S. Pawela, Prawo karne wykonawcze, Zakamycze 2004, s. 79; J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne wykonawcze, Zakamycze 2004, s J. Hołda, Z. Hołda, op. cit., s

12 Piotr Stępniak S. Pawela, omawiając problematykę zasad prawa karanego wykonawczego, odwołuje się przede wszystkim do zasad wspólnych dla postępowania karnego oraz prawa karnego wykonawczego (humanizmu, praworządności, sprawiedliwości, prawdy materialnej, kontradyktoryjności, współdziałania ze społeczeństwem). Tym niemniej wskazuje także na zasady swoiste dla prawa karnego wykonawczego (realizacji celów i funkcji kary, modyfikowania kar i środków, podporządkowania sądowi procesu wykonania orzeczeń) 10. Zwrócić jednak należy uwagę, że stopień wykorzystania tych zasad dla rozbudowania ustawowego instrumentarium wykonawczego kary pozbawienia wolności jest stosunkowo skromny. Przykładem może tu być, mająca szczególne znaczenie dla indywidualizacji procesu wykonawczego, zasada modyfikacji kar i środków, która tak naprawdę możliwości tej modyfikacji daje niewielkie 11. Wreszcie, wskazywane zasady mają charakter ogólny i odnoszą się do całości Kodeksu karnego wykonawczego, tj. do wykonywania wszystkich kar i środków karnych. Mówiąc inaczej, mają charakter transcendentny. Zasady specyficzne dla procesu wykonywania kary pozbawienia wolności w ostatnim czasie w miarę pełny sposób opracował T. Szymanowski 12. W porównaniu z zasadami wskazanymi powyżej, doktrynie francuskiej znane są nie tylko zasady o charakterze ogólnym, lecz zasady specyficzne dla tego procesu 13. Analizując tę doktrynę, J. Larguier podkreśla, że jako ogólną zasadę postępowania wykonawczego wskazuje ona zasadę unikania więzienia. Można to osiągnąć bądź poprzez takie urządzenie kary pozbawienia wolności (amenegement de la peine de private de la liberte), aby pozwoliło ono na jej wykonanie poza terenem zakładu karnego, bądź też poprzez zamianę tej kary na karę alternatywną. Chociaż nie jest ona wyartykułowana wprost w kodeksie procedury karnej, to jednak wyraz ustawowej jej realizacji stanowi szereg instytucji wykonawczych unormowanych w tym kodeksie, pozwalających na indywidualizację instrumentarium wykonywania kary pozbawienia wolności, widoczną w dostosowaniu różnych jego instrumentów do potrzeb i specyfiki każdego przypadku 14. Są to: możliwość całkowitego zawieszenia wykonania 10 Określenie wg S. Paweli. Por., op. cit., s Problem ten omawiam szerzej w art. Francuski system redukcji kary, Państwo i Prawo, nr T. Szymanowski, Polityka penitencjarna w Polsce współczesnej [w:] System prawa karnego pod red. A. Marka, Warszawa 2010, ss Warto ponadto wskazać, że sąd orzekający jest zobowiązany do specjalnego uzasadnienia wyroku skazującego na karę bezwzględną. Por. Larquier, Criminologie et sciences penitentiaire, Paris, Dalloz 2005, s J. Larguier, op.cit., s

13 Indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności w systemach penitencjarnych w Polsce i we Francji kary pozbawienia wolności, zamiany na kary alternatywne, umieszczenia skazanego na zewnątrz zakładu karnego, poddania pod dozór elektroniczny itd. Takiej zasady w polskim ustawodawstwie wykonawczym brak 15. Jeśli jednak pozbawienie wolności jest konieczne, to przy jego wykonaniu powinny być przestrzegane zasady, które J. Larguier ujmuje w sposób następujący 16 : 1. Uwięzienia elastycznego (assouplir l incarceration) poprzez zróżnicowanie. 2. Warunków i sposobów urządzenia kary (amenagement de la peine) Popierania szybszego zwolnienia (favoriser la liberation plus rapide) Ułatwiania readaptacji społecznej po odbyciu kary (faciliter la reinsertion) 19. Powyższe zasady wiążą się z celami postępowania wykonawczego. Ich analiza prowadzi do wniosku, że w tym zakresie różnice pomiędzy ustawodawstwami polskim i francuskim są jednak niewielkie. Tak więc art. 707 Code de la Procedure Penale stanowi, że wykonanie kar ma sprzyjać, w poszanowaniu interesu społecznego i praw ofiar, readaptacji społecznej skazanych, jak również zapobieganiu recydywie. Jak zatem widać, wyeksponowany tu został cel szczególno prewencyjny. Z kolei, zgodnie z treścią art polskiego Kodeksu karnego wykonawczego wykonanie kary ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. W bardziej syntetycznym ujęciu chodzi tu o poprawę skazanego, a więc również o cel szczególnoprewencyjny (art kkw). Uzupełnieniem tego przepisu jest artykuł 73 1 kkw, który wskazuje na ochronę społeczeństwa. Redakcja porównywanych przepisów jest więc in meriti pozornie dość podobna. Tym niemniej przy dokładniejszej analizie zauważyć można 15 Nie jest jej odpowiednikiem zasada ultima ratio kary pozbawienia wolności ujęta w art Kodeksu karnego. Pomijając to, że jest ona zasadą prawa materialnego, stanowi dyrektywę wymiaru kary, którą kieruje się sąd orzekający, przy jej wymierzaniu, nie zaś w procesie jej wykonania. Szerzej na ten temat m.in. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2005, s. 16 Ibidem, s System półwolnościowy (semi liberte), umieszczenie na zewnątrz (placement a l exterieur) oraz przepustki (permisssion de sortir). 18 Służą temu m.in. kredyt i redukcja kary (credit et reduction de peine), zwolnienie warunkowe (liberation conditionnelle). 19 Instrumentem tego jest m.in. system pomocy przy zwalnianiu, zatarcie skazania. 13

14 Piotr Stępniak istotne różnice. Pierwsza z nich polega na odmiennym rozumieniu istoty celu szczególnoprewencyjnego. Tym celem wg ustawodawstwa francuskiego jest readaptacja społeczna oraz przeciwdziałanie recydywie. Nie wspomina się natomiast o kształtowaniu społecznie pożądanych postaw skazanych, a więc wkraczaniu w sferę ich osobowości. Wskazuje się za to na interes społeczny, jakim jest zabezpieczenie społeczeństwa przed przestępczością, a więc na cel ogólnoprewencyjny, podobny do celu określonego w art kkw. 20 Warto także zwrócić uwagę na wyeksponowanie w redakcji francuskiej praw ofiar, których polski kodeks karny wykonawczy w artykule 67 nie dostrzega 21. Nasuwa się ponadto wniosek, że analizowana redakcja art. 707 Code de Procedure Penale, wskazująca cele wykonywania kary pozbawienia wolności, nawiązuje do celów samej kary, sformułowanych w oryginalny sposób przez francuską doktrynę prawa karnego materialnego. Ponieważ cele te są określone odmiennie niż w doktrynie polskiej, warto je w tym miejscu omówić. Ich specyficzna treść rzutuje bowiem na organizację francuskiego systemu penitencjarnego, w szczególności zaś na odmienny od polskiego podział zakładów karnych, a więc odmienną koncepcję indywidualizacji penitencjarnej. W doktrynie francuskiej podkreśla się przeto, że kara musi spełniać trzy zasadnicze cele. Są to: odstraszanie (intimidation), eliminacja (elimination) oraz włączenie skazanego do społeczeństwa (reinsertion). J. C. Soyer podkreśla, że triada ta łączy cele wykonania kary, z celami samej kary. Tak więc ochronę społeczeństwa z odstraszaniem i eliminacją, włączenie społeczne z zapobieganiem recydywie 22. Jest to uzasadnione tym, że na etapie wykonywania kary dochodzą cele specyficzne, wskazane powyżej 23. Efektem tego związku jest zróżnicowanie francuskich postaci kary pozbawienia wolności na kryminalne (criminelles) i poprawcze (correctionnelles). Jego konsekwencją jest zróżnicowanie rodzajów zakładów karnych, jednak nie według kryterium indywidualizacji penitencjarnej, polegającej na takim doborze środków i metod oddziaływania na skazanych, który zapewnia ich dostosowanie do osobowości skazanego i celu 20 Jest to cel wykonywania kary. Należy go zatem odróżnić od celu kary, jakim jest prewencja ogólna. Por. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2005, s O prawach ofiar mowa jest w art kkw jednak nie wprost, a pośrednio. Można je wyinterpretować ze sformułowania ugoda zawarta w wyniku mediacji. Wspomina o nich także art. 168a kkw wskazując na zawiadomienie pokrzywdzonego o warunkowym zwolnieniu sprawcy. 22 Nie oznacza to jednak jedności celów kary i celów wykonania kary, na którą w swoim czasie w doktrynie polskiej wskazywali m.in. J.Bafia i A. Tobis. 23 J. C. Soyer, Droit penal et procedure penale, Paris 2004, s

15 Indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności w systemach penitencjarnych w Polsce i we Francji wykonania kary pozbawienia wolności, jak określa to nauka polska 24, lecz wykonywanej w nich konkretnej formy tej kary. Wskazana koncepcja jest zatem odmienna od zasad wypracowanych przez doktrynę i ustawodawstwo polskie. Przy odstraszaniu chodzi o wyeksponowanie tych elementów kary, które budzą lęk przed ukaraniem, a więc represji, dolegliwości. Realizacji tego celu służyć mają kryminalne formy pozbawienia wolności, tj. czasowe i dożywotnie osadzenie w więzieniu (detension criminelle a temps precis; a perpetuite). Z kolei osiągnięcie celu eliminacyjnego polega na czasowym lub trwałym wyeliminowaniu ze społeczeństwa tych przestępców, którzy są dla niego szczególnie niebezpieczni. Jest on realizowany poprzez stosowanie kryminalnego, czasowego albo dożywotniego odosobnienia w więzieniu (reclusion criminelle à temps precis; à perpetuite). W doktrynie francuskiej podaje się niekiedy, że te formy pozbawienia wolności są rodzajem śmierci cywilnej 25. Chodzi tu zwłaszcza o odosobnienie dożywotnie bez możliwości wcześniejszego zwolnienia, nawet w drodze ułaskawienia przez Prezydenta Republiki. Podkreślić trzeba, że wg francuskiej doktryny prawa karnego cele odstraszania i eliminacji mogą być osiągane jako same w sobie, tj. bez konieczności łączenia ich z celami poprawczymi, które przy kryminalnych formach pozbawienia wolności schodzą na plan dalszy. Należy to ocenić jako wyraz pragmatyzmu, wynikającego z przeświadczenia, że poprawa wszystkich przestępców jest niemożliwa albo też niecelowa. Sprawcy zbrodni osadzani są w zakładach karnych o podwyższonym stopniu bezpieczeństwa (maisons centrales), przypominających polskie zakłady karne typu zamkniętego o wzmocnionym zabezpieczeniu, zaś skazani za występki w tzw. centrach osadzenia (centres de detension), zbliżonych w swoim charakterze do zakładów karnych typu zamkniętego, jednak bez podwyższonego poziomu zabezpieczenia. Zasadniczą funkcją zakładów pierwszego rodzaju, w których wykonuje się różne formy tzw. kryminalnego pozbawienia wolności jest zabezpieczenie społeczeństwa przed szczególnie groźnymi przestępcami (np. terrorystami, ekstremistami muzułmańskimi) poprzez ich wyeliminowanie z życia na wolności (elimination), bądź też odstraszanie ich potencjalnych naśladowców od chęci dokonania przestępstwa (intimidation). W zakładach tego typu w zasadzie nie podejmuje się oddziaływań mających na celu readaptację społeczną skazanych. 24 P. Wierzbicki, Indywidualizacja, s J. Larguier, Procedure penal, Paris 1995, s

16 Piotr Stępniak Z kolei funkcją zakładów karnych drugiego rodzaju jest takie zorganizowanie i prowadzenie procesu wykonania kary, aby umożliwił on readaptację społeczną skazanych po jej wykonaniu (insertion social). Osiągnięciu tego celu służyć ma układanie Indywidualnych Programów Pracy z konkretnymi skazanymi, którzy wyrażą wolę współuczestniczenia w nich. Przypominają one programy układane w ramach systemu programowanego oddziaływania znanego polskiemu kodeksowi karnemu wykonawczemu. Nie są one jednak programami systemowymi, tak jak w polskiej praktyce penitencjarnej, lecz układa się je z pojedynczymi skazanymi, którzy są tym zainteresowani i wyrażą na to każdorazowo zgodę. Readaptacja społeczna skazanego ma zatem być ukoronowaniem prewencji indywidualnej, osiąganej w ramach tzw. poprawczych form pozbawienia wolności (uwięzienie w przedziałach do 10 lat, bez dolnej granicy ustawowego zagrożenia). Stosuje się je za występki. Komentując ten cel, J. Larguier zauważa, że nie jest istotne, jakim skazany jest osadzonym, ważniejsze jest jakim będzie on zwalnianym. Mówiąc inaczej, celem indywidualizacji oddziaływań w ramach form poprawczych, ma być nie tyle poprawa skazanego, ile wyposażenie go w umiejętności społeczne, a także zapewnienie mu warunków wykorzystania tych umiejętności (np. wyrobienie nawyku pracy oraz pomoc w podjęciu konkretnego zatrudnienia po opuszczeniu zakładu karnego) 26. Wyraźnie więc widać, że problem celów wykonywania kary pozbawienia wolności jest przez ustawodawstwo francuskie rozwiązany w sposób odmienny od polskiego (por. art kkw) 27. W konsekwencji należy przyjąć, że istotą francuskich standardów indywidualizacji nie jest osiągnięcie celów związanych z oddziaływaniem na osobowość, a wzmocnienie społeczne skazanego. W analizowanych przepisach Code de Procedure Penale nie tylko nie używa się pojęcia resocjalizacja, lecz także nawet w pośredni sposób nie nawiązuje się do jej elementów, co może sugerować takie sformułowanie, jak kształtowanie społecznie pożądanych postaw 26 Oddziaływania penitencjarne realizujące ten cel nazwać więc można praca penitencjarno uspołeczniającą. Szeroko na ten temat piszę w artykule Praca socjalna ze skazanymi, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 4/ Pojęcia takiego jednak art Kodeksu karnego wykonawczego nie używa. Mowa jest w nim jedynie o wzbudzaniu w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego. Jak pokazała bowiem praktyka, resocjalizacja wszystkich skazanych jest zadaniem nierealnym, a wobec części sprawców, którzy nie wymagają resocjalizacji, pomimo że znaleźli się w zakładzie karnym, nieuzasadnionym. 16

17 Indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności w systemach penitencjarnych w Polsce i we Francji wskazywane w art Kodeksu karnego wykonawczego 28. Zamiast tego francuskie ustawodawstwo używa pojęć insertion et reinsertion. Ich sens, a także wymiar aksjologiczno-funkcjonalny wskazuje, że chodzi tu o inny, niż oddziaływanie na osobowość ( kształtowanie postaw ), sposób rozwiązania tego samego problemu, jakim jest przeciwdziałanie recydywie. Według założeń francuskich polega on na włączeniu społecznym osoby zwalnianej z zakładu karnego poprzez wyposażenie jej w określone umiejętności społeczne, np. pracy (insertion par l economique) 29. Powodem odmiennej filozofii w pracy penitencjarnej jest wyrażane w doktrynie francuskiej przeświadczenie o ograniczonych możliwościach poprawy przestępców. Według jej przedstawicieli niektórzy przestępcy nigdy nie będą wprowadzeni do społeczeństwa. Analizując to zagadnienie, cytowany już J. Larguier ocenia jako zbyt barwne moralnie używane przez niektórych autorów terminy takie, jak: ulepszanie, zmiana, poprawa a nawet reedukacja. Termin włączenie społeczne wydaje się jemu jednak zbyt mechaniczny i utylitarny 30. Tym niemniej, należy zwrócić uwagę na inny jeszcze aspekt sposobu rozwiązania analizowanego problemu w porównywanych ustawodawstwach. Jest nim wyraźna różnica w sposobie oceny możliwości poprawczych zakładu karnego. I tak, jak twierdzi S. Pawela, aby zakład karny mógł wzbudzić pozytywną motywację do działalności społecznie użytecznej i zmiany dotychczasowego wadliwego modelu życia, musi zapewnić skazanemu warunki do rozwijania form aktywności ważnych i potrzebnych po jego opuszczeniu, musi także stworzyć atmosferę normalnego środowiska społecznego 31. Środkiem do osiągnięcia tego celu ma być właśnie analizowana indywidualizacja oddziaływań penitencjarnych (różne rodzaje i typy zakładów karnych, klasyfikacja skazanych, system progresji, a także dopuszczalność modyfikowania kar i środków w sądowym postępowaniu wykonawczym). Wynika z tego, że co do zasady możliwe jest stworzenie takiego środowiska, przy czym od jego stworzenia zależy racjonalność resocjalizacji penitencjarnej. 28 Pojęcia resocjalizacja nie używa w zasadzie także nauka francuska. Ostatni podręcznik, z tej dziedziny, jaki udało mi się uzyskać, wydano w roku Por.: Manuel de la resocialisation. Paris Polskie koncepcje resocjalizacji penitencjarnej omawia najszerzej H. Machel w swoim studium: Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej. Casus polski, Kraków M. Ferstermann, Guide pratique du travail social, Milhouse 1993, s. 199; Także: Prise en charge medico psycho sociale, Le Comite Medical Pour les Exiles, Guide pratique destine aux professionnels, Paris Saint Denis, s J. Larguier, op. cit., s S. Pawela, op, cit., s

18 Piotr Stępniak We francuskiej nauce prawa karnego, jak również kryminologii, dominuje jednak stanowisko odmienne od stanowiska S. Paweli. Zgodnie z nim zakład karny, nawet taki, z którego można wychodzić (np. na przepustki), nigdy nie będzie normalnym środowiskiem społecznym (milieu social ordinaire). Niektórzy autorzy podkreślają nawet, że pobyt w nim bardziej wyłącza niż włącza do społeczeństwa (il desinsere plus qu il ne reinsere) 32. W tym kontekście należy wskazać na treść art. D. 460 Code de la Procedure Penale, w którym mówi się wprost i bez hipokryzji właściwej polskim koncepcjom resocjalizacyjnym o efektach desocjalizujących więzienia 33. Dowodzi to większego realizmu w ocenie możliwości więzienia. W takim stanie rzeczy pytanie o racjonalność indywidualizacji oddziaływań nabiera nowego wymiaru. W niektórych przypadkach indywidualizacja oddziaływań ukierunkowana na poprawę skazanego może tracić sens (le detenu n est pas toujours adaptable) 34. Tego problemu zarówno polskie ustawodawstwo penitencjarne, jak i polska teoretyczna myśl penitencjarna zdają się nie dostrzegać. W Kodeksie karnym wykonawczym podobnego zapisu nie ma, zaś polska nauka, zwłaszcza zaś pedagogika resocjalizacyjna, dość naiwnie nadaje celowi readaptacyjnemu atrybutu ogólnej i bezwzględnej dyrektywy postępowania. Z powyższego omówienia wyraźnie zatem widać, że indywidualizacja penitencjarna w świetle zróżnicowanego określenia celów kary pozbawienia wolności przez doktrynę polską i francuską jest artykułowana odmiennie. Tym niemniej, opiera się ona na wspólnym, europejskim paradygmacie łagodzenia dolegliwości sankcji izolacyjnych, a także dyrektywie takiego ich wykonywania, aby sprzyjało ono względnie szybkiemu powrotowi skazanych do środowiska wolnego. Sposoby, a zwłaszcza stopień łagodzenia tej dolegliwości są jednak wyraźnie zróżnicowane. Krótkiemu zasygnalizowaniu ważniejszych różnic warto zatem poświęcić drugą część artykułu. Różnice te bowiem wynikają z odmiennych sposobów zindywidualizowania instrumentarium wykonawczego kary pozbawienia wolności w obu porównywanych krajach. W ustawodawstwie polskim zasada indywidualizacji została najpełniej wyrażona w art kkw. 32 Szeroko omawia ten problem m.in. P. Combesse w pracy: Sociologie de la prison, Paris Art. D 460 CPP; aupres de chaque etablissement penitentiaire, le service d insertion et de probation a pour mission de participer a la prevention des effets desocialisants de l emprisonnement sur les detenus 34 Trudno porównywać polskie koncepcje z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej z francuskimi, bowiem takiej dziedziny wiedzy naukowej we Francji nie ma. Odpowiednikiem jest po prostu metodyka postępowania ujmowana jednak w sposób bardziej praktyczny. Por. M. Ferstermann, Guide pratiquew du travail social, Milhouse Z tego powodu wskazano tu na kryminologię jako naukę pokrewną. Por. J. Larquier, Criminologie, s

19 Indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności w systemach penitencjarnych w Polsce i we Francji Jest ona realizowana w ramach wyznaczonych przez kodeks karny wykonawczy oraz regulamin wykonania kary pozbawienia wolności. Ramy te wyznaczają przede wszystkim: system wykonania kary (art. 81 kkw), rodzaj zakładu karnego (art. 69 kkw) i typ zakładu karnego (art. 70 kkw). Inaczej problem zróżnicowania oddziaływań penitencjarnych mających umożliwiać realizację celów wykonania kary pozbawienia wolności rozwiązuje doktryna i ustawodawstwo francuskie. Potrzebę takiego zróżnicowania wywodzi bowiem nie z tradycyjnie pojmowanej indywidualizacji, lecz z jej unowocześnianej postaci, tj. personalizacji (M. Herzog-Evans 35, J. Larguier) 36. Zgodnie z nią, zarówno karę jak i proces jej wykonywania należy dostosować do cech i właściwości osobistych przestępcy, uwzględniając zmiany w osobowości skazanego, jakie zaszły w trakcie trwającego nieraz długo postępowania karnego, w tym również postępowania wykonawczego. Często bowiem w skazanym dokonała się ewolucja 37. Z powyższych uwag wynika zatem, że francuskim odpowiednikiem polskiej zasady indywidualizacji w postępowaniu wykonawczym jest zasada indywidualizacji spersonalizowanej. Podstawowa różnica, poza treścią in meriti, jaka występuje pomiędzy porównywanymi systemami prawa, polega na innym zakresie podmiotowym stosowania, czy jak kto woli, zasięgu tych zasad. I tak w ustawodawstwie polskim, zasadę indywidualizacji odnosi się do określonych prawem grup skazanych, np. młodocianych, recydywistów penitencjarnych, skazanych objętych programowanym oddziaływaniem, itp. We francuskim postępowaniu wykonawczym natomiast dotyczy ona skazanych oznaczonych indywidualnie. Nie ma zatem charakteru systemowego. Jak wskazywano wyżej, zróżnicowanie rodzajów zakładów karnych we francuskim systemie penitencjarnym opiera się na specyficznym dla tego systemu kryterium rodzaju popełnionego przestępstwa, którego konsekwencją jest osadzenie w zakładzie karnym. Jeśli zatem klasyfikację tę uznać za wyraz indywidualizacji, to indywidualizację taką można by nazwać przedmiotową. Różni się ona wyraźnie swoją zasadą i charakterem od klasyfikacji podmiotowej, której reguły określa art. 82 polskiego Kodeksu karnego. Tym niemniej, raz jeszcze należy podkreślić, 35 M. Herzog-Evans, Droit de l execution des peines, Paris J. Larguier, Criminologie et science penitentiaire, Paris P.V. Tournier, L execution des peines [w:] Crime et securite. L etat de savoirs, Praca zbiorowa pod red. L. Muchelliegi i P. Roberta, Paris 2001, str

20 Piotr Stępniak że odmienność ta wynika z odmienności w formułowaniu celów i funkcji kary przez polski i francuski system prawa karnego. W takiej perspektywie można ocenić, że do istoty oraz zasad indywidualizacji podmiotowej znanej polskiemu kodeksowi karnemu wykonawczemu, zbliżają się istota oraz zasady francuskiego systemu wykonywania kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym (amenegement de la peine). W jego ramach skonstruowano oryginalne formy indywidualizacji wykonania kary pozbawienia wolności, które można stosować wobec skazanych nie wymagających osadzenia w zakładach karnych typu zamkniętego. O konkretnych formach takiego wykonania orzeka zawsze sędzia wykonujący karę (juge d application des peines). Są one zależne od ewolucji osobowości skazanego (evolution de la personalite) oraz jego sytuacji (situation du condamne). Wykonanie kary w takich formach powinno służyć stopniowemu powrotowi skazanego do wolności, przy uniknięciu jakiejkolwiek formy nadzoru sądowego (art. 707 Code de la Procedure Penale). Porównując francuskie formy wykonywania kary poza zakładem karnym, zwłaszcza typu zamkniętego oraz różne systemy wykonywania kary pozbawienia wolności, określone w polskim Kodeksie karnym wykonawczym, jak również różne typy zakładów karnych, można postawić wniosek, że oba te kompleksy rozwiązań służą rozwiązywaniu tego samego problemu, jakim jest łagodzenie stopnia izolacji i tworzenie warunków stopniowego powrotu skazanego do normalnego środowiska społecznego poprzez umożliwienie mu okresowego przebywania poza terenem zakładu karnego. Tym niemniej konkretne formy rozwiązań są i w tym przypadku wyraźnie odmienne. Tak więc ustawodawstwo polskie nie przewiduje możliwości wykonywania kary poza zakładem karnym 38. Różnicuje jedynie zakres praw i obowiązków skazanych oraz stopnień ich swobody na terenie zakładu, bądź też możliwości jego czasowego opuszczania (zakład otwarty). Tymczasem istotą francuskiego systemu penitencjarnego są rozbudowane możliwości 38 Wykonywanie kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym umożliwia jednak ustawa z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego. Dz. U. Nr 172, poz Warto jednak zwrócić uwagę na to, że zgodnie z postanowieniami tej ustawy, wykonywanie dozoru odbywa się w ramach jednocześnie ustanowionego dozoru kuratora sądowego, zaś czynności materialno-techniczne związane z kontrolą skazanego wykonują upoważnione podmioty dozorujące, inne niż służba więzienna. W systemie francuskim zaś nadzór elektroniczny wykonywany jest przez zakład karny i personel penitencjarny. 20