Spis treści ISSN X HODOWLA ROŚLIN I NASIENNICTWO. NR 3 i 4 /2011 KWARTALNIK POLSKIEJ IZBY NASIENNEJ

Transkrypt

1 HODOWLA ROŚLIN I NASIENNICTWO NR 3 i 4 /2011 KWARTALNIK POLSKIEJ IZBY NASIENNEJ Spis treści Redaguje zespół: Karol Duczmal - redaktor naczelny Eugeniusz Piątek Andrzej Szymański Adres redakcji: Poznań ul. Kochanowskiego 7/603 tel/fax pin.poznan@post.pl Skład i druk: PRODRUK Poznań, ul. Błażeja 3 tel Zasady zgłaszania artykułów: Artykuły prosimy nadsyłać do sekretariatu Redakcji w jednym egzemplarzu wraz z dyskietką lub pocztą ową, z podaniem imienia, nazwiska autora, dokładnego adresu i nr telefonu oraz nazwy zakładu pracy. Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie prawo skrótów tekstów, ograniczenia liczby rysunków, tabel i wykresów w ramach opracowania redakcyjnego. Hodowla i nasiennictwo roślin rolniczych i ogrodniczych w spółkach ANR...2 Rynkowa konkurencyjność krajowego nasiennictwa zbóż w świetle konsolidacji spółek hodowli roślin Agencji Nieruchomości Rolnych...7 Możliwości prawne wykorzystania roślinnych zasobów genowych i wynalazków biotechnologicznych we współczesnych programach hodowlanych...14 SekweNcjonowanie genomów dla hodowli roślin?...21 Czego należy spodziewać się w nowej ustawie o nasiennictwie?...25 RYNEK NASION...31 Hodowla roślin jednorocznych na potrzeby produkcji energii odnawialnej...37 Wady w wyrównaniu odmian jęczmienia w badaniach odrębności, wyrównania i trwałości (OWT) prowadzonych przez COBORU...42 Jubileusz 60-lecia Stacji Doświadczalnych Oceny Odmian oraz 45-lecia powołania Centralnego Ośrodka Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) w Słupi Wielkiej...48 Charakterystyka odmian roślin rolniczych wpiasnych do Krajowego Rejestru w 2011 r...50 Z życia PIN...69 Za treść artykułów odpowiedzialni są autorzy. Poglądy przez nich wyrażone nie muszą być zgodne z poglądami Redakcji. Tytuł indeksowany przez AGRO - LIBREX Nakład 300 szt. ISSN X Zamówienia na prenumeratę prosimy kierować do biura Redakcji w formie pisemnej lub przekazu pieniężnego. Przedruk w całości lub w części dozwolony tylko za zgodą redakcji. Cena 1 numeru: 15 zł (VAT zw.)

2 Barbara Andrzejczak, Mirosław Helta Zespół Nadzoru Właścicielskiego Agencji Nieruchomości Rolnych w Warszawie Hodowla i nasiennictwo roślin rolniczych i ogrodniczych w spółkach ANR W 2010 r. Agencja Nieruchomości Rolnych wykonywała prawo własności względem 9 spółek hodowlano-nasiennych roślin rolniczych i ogrodniczych oraz 21 spółek hodowli zwierząt, a także względem 21 spółek hodowli koni i stad ogierów, wyszczególnionych w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 11 kwietnia 2003 r. (Dz. U. nr 80 z 2003 roku poz. 726 z późn. zmianami). Są to spółki o szczególnym znaczeniu dla gospodarki narodowej. W latach , zgodnie z Programem restrukturyzacji spółek hodowli roślin Agencji Nieruchomości Rolnych, zatwierdzonym przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, przeprowadzona została restrukturyzacja, która obejmowała procesy łączenia 5 grup spółek: 1. przyłączono spółkę Hodowla Roślin Rolniczych Nasiona Kobierzyc do spółki: Małopolska Hodowla Roślin HBP; 2. przyłączono spółki Grupy Szelejewo: Hodowla Roślin Szelejewo, Stacja Hodowli Roślin Modzurów oraz Piast Hodowla Roślin Łagiewniki do spółki: DANKO Hodowla Roślin; 3. przyłączono spółkę Hodowla Roślin w Szyldaku do Pomorsko-Mazowieckiej Hodowli Ziemniaka w Strzekęcinie w wyniku połączenia powstała spółka pod firmą: Pomorsko- Mazurska Hodowla Ziemniaka; 4. przyłączono spółkę Hodowla Roślin Bronisze do PlantiCo Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Zielonki; 5. przyłączono spółkę Produkcja i Hodowla Roślin Ogrodniczych w Krzeszowicach do Krakowskiej Hodowli i Nasiennictwa Ogrodniczego Polan. W wyniku procesu restrukturyzacji nastąpiła zdecydowana koncentracja hodowli i na dzień 31 grudnia 2010 r. z 15 spółek pozostało 8 realizujących programy hodowli roślin. Podstawowym celem działalności spółek strategicznych ANR jest prowadzenie hodowli twórczej i zachowawczej roślin uprawnych oraz właściwa realizacja programów hodowlanych. Hodowlą w spółkach rolniczych objętych jest 45 gatunków (taksonów) roślin, w tym hodowlą twórczą 25 gatunków. W spółkach ogrodniczych hodowla dotyczy 39 gatunków warzyw, w tym hodowla twórcza 15 gatunków. W przypadku roślin ozdobnych prowadzona jest prawie wyłącznie hodowla zachowawcza. Poszczególne spółki zajmują się hodowlą odmian następujących gatunków lub grup gatunków roślin: 2

3 Lp. Nazwa spółki Hodowane grupy gatunków Rośliny rolnicze 1. HR DANKO Choryń zboża, trawy, strączkowe, motylkowate 2. MHR HBP Kraków 3. KHBC Kutno burak cukrowy 4. PMHZ Strzekęcin ziemniak zboża, trawy, motylkowe, buraki pastewne, kukurydza pastewna i cukrowa 5. PHR Tulce zboża, trawy, strączkowe, motylkowate Rośliny ogrodnicze 1. KHiNO POLAN Kraków warzywa, rośliny ozdobne 2. Spójnia HiNO Nochowo warzywa 3. PlantiCo Zielonki warzywa, rośliny ozdobne Własnością spółek w 2010 r. były ogółem 322 odmiany roślin rolniczych oraz 384 odmiany roślin warzywnych. W ubiegłym roku do Rejestru Odmian wpisano 23 nowe odmiany roślin rolniczych i 15 odmian roślin warzywnych. Obecnie w badaniach przedrejestrowych są 104 odmiany roślin rolniczych i 19 odmian roślin warzywnych. Spółki Agencji niezmiennie odgrywają znaczącą rolę w hodowli roślin w Polsce. Udział odmian spółek ANR wśród odmian roślin rolniczych pochodzących z krajowej hodowli, wpisanych do Rejestru Odmian wynosi 50,8%, zaś wśród odmian roślin warzywnych 60,5%. Udział odmian spółek ANR we wszystkich odmianach wpisanych do Rejestru Odmian wynosi 34% (rośliny rolnicze 24,9% i warzywne 44,0%). Według stanu na koniec 2010 r., za granicą zarejestrowane były 72 odmiany roślin rolniczych w 22 krajach świata i 121 odmian roślin warzywnych w 5 krajach. Są to odmiany zarejestrowane w krajowych rejestrach odmian, których sprzedaż licencji lub nasion do tych krajów miała miejsce w ostatnich pięciu latach. Łącznie w spółkach ANR, w działach roślin zatrudnionych jest 353 pracowników, w tym 188 pracowników inżynieryjno-technicznych, z tego 110 z wyższym wykształceniem. Koszty hodowli w spółkach wyniosły w 2010 r. 28,7 mln zł i w ciągu ostatnich 3 lat utrzymywały się na podobnym poziomie. Od 2008 r., po zaprzestaniu dotowania hodowli z budżetu państwa, głównymi źródłami finansowania hodowli w spółkach są opłaty hodowlane i licencyjne oraz opłaty od rozmnożeń własnych. Polski rynek nasienny nie dostarcza jednak wystarczających środków finansowych do pokrycia kosztów prowadzonej hodowli. W 2010 r. wpływy z opłat hodowlanych i licencyjnych i od rozmnożeń własnych pokryły w 43,7% koszty hodowli. Pozostałe 56,3% kosztów hodowli spółki pokryły z własnych środków. Podobna struktura finansowania kosztów utrzymuje się w Spółkach w ciągu 3 ostatnich lat. Produkcja nasienna w spółkach ANR prowadzona jest na powierzchni blisko 15,2 tys. ha. Około 60% powierzchni upraw nasiennych przypada na grunty użytkowane przez spółki. Reszta nasion produkowana jest poza spółkami, w ramach kontraktacji. Prawie 60% powierzchni upraw nasiennych spółek rolniczych stanowią zboża, prawie 15% rośliny strączkowe, zaś 14% motylkowate i trawy. 68% powierzchni upraw nasiennych roślin ogrodniczych stanowią rośliny warzywne, 30,5% rośliny rolnicze, zaś 1,5% rośliny ozdobne. W porównaniu do poprzednich lat, w poszczególnych gatunkach różnice udziału w uprawach nasiennych są niewielkie. Wartość sprzedanego materiału siewnego w spółkach hodowli roślin rolniczych i ogrodniczych w 2010 r. wyniosła ogółem 152,7 mln zł. W porównaniu z ostatnimi latami wartość ta wykazuje tendencję wzrostową. W spółkach rolniczych prawie 70% wpływów ze sprzedaży przypada na zboża, burak cukrowy i buraki pastewne. W spółkach rolniczych 52% sprzedanego materiału siewnego wyprodukowano na gruntach własnych, 43% w kontraktacji, a 5% pochodziło z zakupu. W spółkach ogrodniczych 23,4% sprzedanego materiału siewnego wyprodukowano na gruntach własnych, 50,0% w kontraktacji, a 26,6% pochodziło z zakupu. Główne kierunki sprzedaży materiału siewnego w spółkach rolniczych to: firmy nasienne (ponad 32% wartości sprzedaży), sprzedaż bezpośrednia (prawie 16%) i hurtownie (ponad 13%), zaś w spółkach ogrodniczych: hurtownie (63% wartości sprzedaży) i sprzedaż bezpośrednia (prawie 21%). W 2010 r. spółki wyeksportowały materiał siewny o wartości blisko 22,8 mln zł, co stanowi prawie 15% wartości sprzedaży materiału siewnego ogółem. Rolnicze spółki oferują obecnie nasiona 319 własnych odmian 45 gatunków i form: zbóż ozimych i jarych (99 odmian), kukurydzy (7), roślin strączkowych (34) i motylkowatych (15), ziemnia- 3

4 ka (41), buraka cukrowego (11), buraka pastewnego (11), traw pastewnych (69) i trawnikowych (35) oraz innych roślin jak np. facelia błękitna, esparceta, gryka, marchew pastewna w tym: 1. DANKO Hodowla Roślin Sp. z o.o. w ofercie ma łącznie 109 własnych odmian roślin rolniczych w 25 gatunkach. Składają się na to: 68 odmian zbóż, 15 odmian roślin strączkowych, 24 odmiany traw pastewnych, a także odmiany lucerny mieszańcowej oraz kostrzewy owczej do użytkowania trawnikowego. Spośród licznych odmian hodowli DANKO wiele cieszy się szczególnym uznaniem rodzimych i zagranicznych producentów. W gatunku pszenżyto ozime: najnowsze FREDRO i ELPASO przeznaczone dla rolników gospodarujących na słabszych glebach, LEONTINO o wysokiej plenności i dużej przydatności na cele paszowe, GRE- NADO krótkie, najszerzej uprawiane w Polsce i w Europie, ALGOSO w czołówce najplenniejszych odmian w Polsce, GRINGO, BALTIKO i ALEKTO o skróconej słomie; pszenżyto jare: DUBLET, LEGALO o rewelacyjnej plenności i NAGANO o podwyższonej zawartości białka; pszenica ozima: najnowsza BANDEROLA (B) o grubym ziarnie, krótkiej słomie i nadzwyczajnej plenności, JANTARKA (B) na słabe gleby, MU- SZELKA (B) jedna z najplenniejszych pszenic w kraju, bardzo krótka, BOGATKA (B) o pięknym grubym ziarnie; pszenica jara: KANDELA (A), WALUTA (A) i KATODA (A) jakościowe, BRAWURA (A) bardzo wczesna; żyto ozime: nowość na rynku DAŃKOWSKIE AMBER o doskonałej odporności na wyleganie i bardzo dobrej jakości ziarna, DAŃKOWSKIE DIAMENT bardzo plenne i zdrowe, AMILO o bardzo dobrych parametrach jakościowych ziarna; owies: BRETON odmiana wczesna o niskiej zawartości łuski, GNIADY pierwsza w Polsce odmiana o brunatnej łusce, wyjątkowej wartości odżywczej, ZUCH bardzo plenny, na słabsze gleby. Wśród traw na uwagę zasługują: odmiana mieszańca międzyrodzajowego festulolium: SULINO dostarczająca wysokoproduktywnej paszy dla zwierząt; życica trwała SOLEN szeroko uprawiana; odmiany życicy trwałej: GAGAT i AKWAMARYN charakteryzujące się wysokim plonem zielonej i suchej masy; odmiany życicy wielokwiatowej: TURTETRA i MITOS nadające się do produkcji paszy w postaci zielonek, kiszonek i siana oraz do produkcji biogazu; kostrzewa murawowa: TENIS trawa gazonowa. W roślinach strączkowych: nowa odmiana wąsolistna grochu siewnego: BA- TUTA z przeznaczeniem na konsumpcję i paszę oraz odmiana grochu pastewnego (peluszki) HUBAL do wykorzystania na cele paszowe. Na uwagę zasługują również odmiany bobiku: OPTI- MAL odmiana samokończąca oraz BOBAS; natomiast odmiany wyki siewnej INA samokończąca, KWARTA i JAGA nadające się do uprawy w poplonie ścierniskowym i objęte programami rolno-środowiskowymi. Więcej informacji na temat oferty odmianowej firmy DANKO można znaleźć na stronie internetowej: 2. Poznańska Hodowla Roślin Spółka z o.o. z siedzibą w Tulcach w ofercie ma aktualnie 66 własnych odmian roślin rolniczych, w tym: 12 odmian zbóż (pszenicy: 4 ozimej i 1 jarej, żyta ozimego: 2 populacyjnego i 1 mieszańcowego, jęczmienia jarego 4), 19 odmian roślin strączkowych (grochu siewnego 10, łubinu żółtego 5, wąskolistnego 3, wyki kosmatej -1) 5 odmian motylkowatych drobnonasiennych (4 koniczyny białej i 1 seradeli), 28 odmian traw pastewnych (kostrzewy czerwonej -7, kostrzewy łąkowej 4, kupkówki pospolitej 5, życicy: trwałej 8, mieszańcowej 3, stokłosy uniolowatej 1) oraz 2 odmiany facelii błękitnej. Niektóre spośród licznych odmian zasługują na szczególną uwagę. Ze zbóż: jakościowe pszenice ozime: NARIDANA i cechująca się dodatkowo dużą mrozoodpornością LEGENDA, z jęczmion wysoko plonujące i odporne na choroby odmiany jare pastewne: NAGRADOWICKI i NADEK oraz odmiany żyta: nie ustępująca zagranicznym odmianom polska odmiana żyta mieszańcowego GRADAN i ciesząca się obecnie dużą popularnością, doskonała do produkcji biomasy, zielonkowa odmiana PASTAR. W tradycyjnie już, licznej palecie roślin strączkowych są odmiany grochu siewnego pastewnego zarówno tradycyjnego (ROCH, EUREKA, GWAREK, KLIF, WIATO), jak i wąsolistnego (TURNIA, SOKOLIK, POMORSKA), odmiany łubinu wąskolistnego, w tym wciąż bardzo popularna wśród rolników samokończąca odmiana SONET oraz tradycyjna KADRYL, odmiany łubinu żółtego: BARYT, TAPER, TALAR, DUKAT oraz bardzo dobra, będąca wciąż wzorcem antraknozowym odmiana MISTER. Wśród odmian traw pastewnych są bardzo cenione przez rolników: ARETA kostrzewy czerwonej, WANDA kostrzewy łąkowej, NAKI, MAJA oraz najnowsze MALOWANA i ARTEMIS życicy trwałej. 4

5 3. Małopolska Hodowla Roślin HBP Sp. z o.o. oferta obejmuje obecnie 92 odmiany, 24 gatunki roślin rolniczych, a mianowicie: zbóż pszenica ozima (7 odmian), pszenica jara (5), jęczmień jary (2), owies (5), kukurydza pastewna (5), kukurydza cukrowa (2), gryka (2); buraka pastewnego (11); marchwi pastewnej (1); traw pastewnych kostrzewa łąkowa (5), tymotka łąkowa (5), wiechlina łąkowa (4), życica wielokwiatowa (1) i życica westerwoldzka (2); traw trawnikowych kostrzewa czerwona (6), kostrzewa owcza (3), życica trwała (7), wiechlina łąkowa (2), wiechlina gajowa (1) i mietlica pospolita (3); koniczyny łąkowej (9), a ponadto po jednej odmianie koniczyny krwistoczerwonej, esparcety, komonicy różkowej i gorczycy białej. Ukształtowana od lat specjalność firmy to hodowla buraka pastewnego, zbóż, traw pastewnych i trawnikowych oraz koniczyny łąkowej. Zwracamy jednak uwagę producentów na szczególną przydatność odmian pszenicy ozimej NATULA, KOHE- LIA, TURNIA, MUZA; pszenicy jarej ŁAGWA, HEWILLA, PARABOLA; jęczmienia jarego ATICO; owsa bezłuskowego SIWEK, kukurydzy: ziarnowo-kiszonkowe CYRKON, ziarnowe bardzo wczesne KB 1903, kiszonkowe KB Ponadto z naszej bogatej oferty polecamy odmiany: buraka pastewnego jednokiełkowego SOLIDAR, KACPER, NEPTUN, KRAKUS, SYRIUSZ; buraka pastewnego wielokiełkowego URSUS POLY, ZENTAUR POLY, REKORD POLY; koniczyny łąkowej NIKE, KRYNIA, NINIWA, DAJANA, traw pastewnych: wiechlina łąkowa HARFA i TĘCZA, kostrzewa łąkowa SKRA, MEWA, FANTAZJA; tymotka łąkowa SKALA, SKAUT, SECESJA; życica westerwoldzka MOWESTER; traw trawnikowych: kostrzewa czerwona NIM- BA, ADIO, NAWOJKA, życica trwała NIRA, NIGA, KINGA i kostrzewa owcza NONI. 4. Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka Sp. z o.o. z siedzibą w Strzekęcinie aktualna oferta to 41 odmian, 21 jadalnych i 20 skrobiowych. Odmiany jadalne to odmiany o wysokich walorach smakowych, zdrowotnościowych i plonotwórczych. Wzorcowymi w kraju pod względem smakowym są: odmiana BRYZA o żółtym miąższu, zarejestrowana w 1976 r. oraz odmiana IRGA o białym miąższu, od 24 lat w Rejestrze. Na szczególną uwagę zasługują również odmiany jadalne zarejestrowane w ostatnich latach wczesne: OWACJA i CYPRIAN (bardzo plenne o wysokich walorach smakowych) oraz ALTESSE (odmiana sałatkowa); średnio wczesne: TAJFUN (tolerancyjny na suszę), PROMYK, JUTRZEN- KA, AMETYST, CEKIN i CYPRIAN (wszystkie o wysokim plonie i dobrym smaku) oraz średnio późne: SYRENA i SOPLICA. W 2010 r. zarejestrowano cztery nowe odmiany, w tym trzy średnio wczesne: BURSZTYN (bardzo smaczna odmiana o białym miąższu), JUTRZENKA (bardzo wysoki plon, zalecana do uprawy ekologicznej) i GAWIN (odmiana przydatna do produkcji frytek). Odmiany skrobiowe charakteryzują się wysokim, technologicznym plonem skrobi oraz odpornością na wirusy i zarazę ziemniaka. Szczególnie popularne odmiany to: PASAT, RUMPEL, HARPUN, IKAR, HINGA, INWESTOR, GLADA, SONDA i ADAM. W 2011 r. zarejestrowano nową, średnio wczesną odmianę skrobiową JUBILAT, o bardzo wysokim plonie ogólnym i zawartości skrobi ok. 20%, co przy tej wczesności jest szczególnie cenne. 5. Kutnowska Hodowla Buraka Cukrowego Sp. z o.o. oferuje najwyższej jakości otoczkowane nasiona buraka cukrowego, aktualnie po zarejestrowaniu w 2011 r. dwóch nowych odmian, posiada 11 odmian mieszańcowych buraka cukrowego. Cechują się one wysokim technologicznym plonem cukru, dobrą wartością przetwórczą oraz zdrowotnością. W doborze posiada 7 odmian odpornych na rizomanię, z których odmiany JANO- SIK, JAGUSIA i JANKA oparte są na obu komponentach rodzicielskich KHBC. W ofercie spółki znajduje się również zarejestrowana w 2011 r. odmiana FINEZJA, która cechuje się odpornością na rizomanię oraz podwyższoną tolerancją na chwościk buraka. Firma, oprócz działalności hodowlano-nasiennej buraka cukrowego, oferuje również usługi w zakresie otoczkowania i inkrustowania nasion innych roślin, prowadzi sprzedaż nasion sorga pastewnego (RONA-1), prosa Gierczyckiego, a także brykietu ze słomy. Natomiast oferta nasienna firm ogrodniczych obecnie obejmuje łącznie 656 własnych odmian, w tym 382 odmiany warzyw (39 gatunków) do uprawy polowej i pod osłonami oraz 274 odmiany kwiatów, głównie jednorocznych polowych (15 gatunków) w tym: 1. Spójnia Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Sp. z o.o. w ofercie ma 108 własnych odmian warzyw. Największe dokonania hodowlane dotyczą: ogórka polowego (12), szklarniowego (4) i pod osłony (5), grochu łuskowego (13), marchwi (11 w tym dwie mieszańcowe) i buraka ćwikło- 5

6 wego (7). Ma także liczne odmiany cebuli (9 w tym jeden mieszaniec), zielono- i żółtostrąkowej fasoli szparagowej (13), rzodkiewki (8), sałaty (5) i grochu cukrowego (3). W ofercie posiada ponadto własne odmiany fasoli wielokwiatowej (2), pietruszki (4), szczypiorku (2), kalarepy (1), bobu (3), kopru (2), soczewicy (2), lędźwianu (2). Z licznych odmian hodowli spółki, na szczególną uwagę zasługują m.in. paleta odmian ogórka gruntowego, w tym partenokarpiczne odmiany BURSZTYN F1, LAZURYT F1, AMETYST F1 oraz ogórek pod osłony przeznaczony do wczesnego kiszenia RUBIN F1, bardzo szeroka gama odmian dla przemysłu owocowo-warzywnego grochu łuskowego, poszukiwane i uznane na polskim rynku odmiany cebuli zimującej AGRA i ALGIDA, odmiany buraka ćwikłowego o wysokiej zawartości betaniny okrągłe: NOCHOWSKI i CHROBRY oraz cylindryczny TYTUS; bardzo plenne, idealne do zbioru mechanicznego odmiany fasoli szparagowej żółtostrąkowa UNDIRA, UNIWERSA i zielonostrąkowa ARKANA, PAULINERA. 2. Krakowska Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Polan Sp. z o.o. posiada w ofercie nasiona 105 własnych odmian warzyw w 21 gatunkach oraz 147 własnych odmian roślin ozdobnych w 17 gatunkach. W warzywach główny przedmiot zaangażowania hodowlanego stanowią: ogórek polowy (19 odmian), fasola zwykła (17) szparagowa, zielono- i zółtostrąkowa oraz na suche nasiona, marchew (15) i kapusta głowiasta biała (6). Nie dużo mniejszą uwagą hodowlaną cieszy się: cebula (7), burak ćwikłowy (4), pietruszka korzeniowa (3), czosnek (5), którego firma jest jedynym hodowcą krajowym, rzodkiewka (5) i papryka (6). Oferta przedsiębiorstwa zawiera dodatkowo własne odmiany: pomidora polowego (2), sałaty siewnej (5), kapusty głowiastej czerwonej (2), kapusty włoskiej (2), kalarepy (2) i po jednej odmianie dyni zwyczajnej, cukinii, rzodkwi, kopru, fasoli zwykłej tycznej, fasoli wielokwiatowej i bobu. Główne zainteresowanie w hodowli kwiatów stanowią: aster chiński (51 odmian), petunia ogrodowa (20), lwia paszcza (20), pelargonia (10), aksamitka (7) oraz rośliny wieloletnie lilia (9). Z bogatego asortymentu, szczególnie warte polecenia są odmiany: ogórka konserwowego KRAK F 1, SANDER F 1, POLAN F 1, KMICIC F 1 oraz JUNAK F 1 (nowość), sałatkowego ASTON F 1 (nowość), kwaszeniakowego JULIAN F 1, ANDRUS F 1, oraz korniszonowego TYTUS F 1, GROT F 1 ; fasoli szparagowej o ciemnozielonym strąku, do mrożenia SY- RENKA, DELFINA, AMELIA oraz żółtostrąkowej BASTA, LUCYNA, TARA, ERLA (nowość); marchwi dla producentów wielkotowarowych SALSA F 1 i SAMBA F 1, ASKONA F 1, RUMBA F 1 ; kapusty głowiastej białej o długo przechowujących się główkach ULA F 1 i KALINA F 1 ; cebuli przeznaczonej do długotrwałego przechowywania POLANOW- SKA, CYMES oraz PETRA F 1 (nowość) i POLA- NA F 1 (nowość); buraka ćwikłowego o doskonałych walorach przetwórczych ASTAR F 1, POLGLOB F 1 i najnowszej odmiany rzodkiewki do uprawy pod osłonami, pierwszego polskiego mieszańca FRIDA F 1, a także pietruszki korzeniowej KINGA i VISTU- LA, oraz nowej odmiany bobu BARTEK. 3. PlantiCo Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Zielonki Sp. z o.o. oferta nasienna obejmuje obecnie ponad 800 pozycji, z czego w Rejestrze Odmian znajduje się 169 odmian własnych w 25 gatunkach warzyw i 127 odmian własnych w 15 gatunkach kwiatów. Warzywa, w których hodowlę jesteśmy szczególnie zaangażowani to: cebula (16 odmian), groch łuskowy (10), fasola zwykła, szparagowa, zielono- i żółtostrąkowa i na suche nasiona (16), marchew (14), pomidor gruntowy (18), papryka do uprawy w polu i w tunelach foliowych (11). Przedmiot zainteresowania hodowlanego stanowi także: bób (2), burak ćwikłowy (3), kapusta głowiasta (8), koper (3), ogórek gruntowy i szklarniowy (18), pietruszka korzeniowa i naciowa (5), por (3), rzodkiewka (9), sałata polowa i pod osłony (19), szpinak (3) oraz kalafior (2), brokuł (1). Jako jedyni z rodzimych firm posiadamy odmiany selera korzeniowego (3) i naciowego (1) oraz szalotkę i cebulę siedmiolatkę. W hodowli kwiatów liczące się dokonania dotyczą: astra chińskiego (20), aksamitki (5), lewkonii letniej (20), lwiej paszczy (8) i pelargonii (19). Z licznych odmian hodowli spółki na wyróżnienie zasługują odmiany: cebuli BILA (do długotrwałego przechowywania), MAJKA (wczesna), CY- KLOP (nowa odmiana do przechowywania); pełna oferta grochów łuskowych dla przetwórstwa od wczesnych do późnych, posiadających genetyczną odporność na wirusy WALOR, BIZNES, KILER; marchwi wiążące małą ilość azotanów KORUND F 1 i NORTON F 1 ; ogórka gruntowego CEZAR F 1 (popularna odmiana konserwowa), HUGON F 1 (nowa i wczesna), SOPLICA F 1 (wyróżniający się kwaszeniak); papryki CARYCA F 1 (o wyjątkowo grubej ściance), MERCEDES (odporna na suszę); pomidora AWIZO F 1 (sprawdzona na przetwory), SOKAL F 1 i BATROY F 1 (dla przemysłu), MIESZ- KO F 1 i FRODO (nowe do kombajnowego zbioru). 6

7 Michał A. Jerzak 1, Wojciech Mikulski 2 1 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Rynkowa konkurencyjność krajowego nasiennictwa zbóż w świetle konsolidacji spółek hodowli roślin Agencji Nieruchomości Rolnych Synopsis W artykule przedstawiono problem konkurencyjności działania, jak i pozycji na rynku nasion polskich spółek hodowli roślin. Dokonano identyfikacji sytuacji w zakresie udziału polskich odmian na rynku nasiennym zbóż, a także podjęto próbę określenia przyczyn utrwalania się niekorzystnej dla polskiej hodowli zbóż tendencji rynkowej. Stwierdzono, że utrzymująca się konkurencja między krajowymi spółkami hodowli roślin oraz firmami nasiennymi, prowadzi do eliminacji polskich odmian z krajowego rynku, a tym samym zmniejszenia wpływów finansowych z licencji własnych odmian. Powoduje to również niewydolność w konkurowaniu z firmami zagranicznymi oraz coraz częstsze poddawanie się tej konkurencji, a także stopniowe przekształcanie się spółek ANR w promotorów odmian zagranicznych hodowców. Słowa kluczowe: hodowla roślin, nasiennictwo, opłacalność, rynek, konkurencja Wstęp Zapoczątkowane w ostatniej dekadzie XX w. przemiany polityczne w Polsce zaowocowały transformacją i dostosowywaniem się gospodarki do warunków rynkowych. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw przemysłowych, jak i większości dawnych PGR, które zostały sprzedane lub też na wiele lat wydzierżawione. Obserwowane w ostatnim dwudziestoleciu przemiany zmierzały do dostosowania zarówno struktury organizacyjnej, jak i produkcji do efektywnego działania w warunkach rynku konkurencyjnego. Dawne przedsiębiorstwa hodowli roślin przekształcone w spółki hodowli roślin ze 100% udziałem ANR Warszawie, korzystały jednak w tym okresie ze szczególnego statusu, który uprawniał je do pobierania finansowych dotacji na hodowlę roślin oraz na cele inwestycyjne. Zapewniało to z jednej strony bezpieczeństwo finansowe, z drugiej jednak strony hamowało proces dostosowywania się tych podmiotów do działania w warunkach rynku konkurencyjnego. Niemniej, 7

8 Tab. 1. Liczba odmian zbóż w ROO zarejestrowanych w latach wg gatunków oraz powierzchnia uprawy i częstotliwość wymiany materiału siewnego w latach Gatunek Liczba odmian w ROO Udział odmian zagranicznych w % Powierzchnia w mln. ha./ wymiana w latach Pszenica oz ,00 / 8 Pszenica jara ,40 / 8 Jęczmień oz ,16 / 8 Jęczmień jary ,05 / 8 Owies ,50 / Pszenżyto oz ,30 / Żyto oz. populacyjne ,50 / 25 Żyto oz. heterozyjne ,14 / 1 Źródło: opracowanie na podstawie danych COBORU, PIORIN, (Wicki L. 2009) wszechobecna w Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX w. atmosfera zmian udzieliła się również tej branży. Brak jednak bezwzględnego przymusu zarabiania na siebie sprawił, że hodowla roślin w Polsce poddawana była nieustannym przekształceniom organizacyjnym, które nie uwzględniały specyfiki tej branży. Na początku lat 90-tych ubiegłego wieku wielozakładowe przedsiębiorstwa państwowe hodowli roślin przekształcono w mniejsze spółki z 100% udziałem własnościowym Agencji Nieruchomości Rolnych w Warszawie. Panowała wówczas opinia, że docelowo spółki te będą prywatyzowane, a łatwiej będzie można ten proces przeprowadzić na organizacyjnie mniejszych podmiotach. Po krótkim upływie czasu Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej wyodrębniło tzw. spółki strategiczne, które ze względu na szczególne znaczenie dla gospodarki wyłączono z procesu prywatyzacji. Hodowlę roślin zaliczono do tej właśnie grupy. W konsekwencji zaczęto konsolidować programy hodowli roślin, a ostatecznie łączyć mniejsze spółki z większymi. Żadne z tych działań nie przyniosły wymiernych efektów w rozwoju polskiej hodowli roślin, ani też nie polepszały jej pozycji na rynku nasion. Dodatkowo, rynkowa słabość tych podmiotów ujawniła się szczególnie po wejściu Polski do struktur UE i zaniechania bezpośredniego dotowania hodowli roślin przez rząd. Ostatecznie występująca ułomność rynkowa, przy braku zewnętrznego finansowania, doprowadziła polskie spółki hodowli roślin do szczególnie trudnej sytuacji zarówno organizacyjnej jak i na rynku nasion. Stąd też w dalszej części niniejszego artykułu podjęto problem oceny obecnego położenia polskich spółek hodowli roślin, zarówno z punktu widzenia konkurencyjności ich działania, jak i pozycji rynkowej. Dokonano identyfikacji sytuacji w zakresie udziału polskich odmian na rynku nasiennym zbóż, a także podjęto próbę określenia przyczyn utrwalania się niekorzystnej dla polskiej hodowli zbóż tendencji rynkowej w aspekcie konsolidacji obszarowej i organizacyjnej spółek hodowli roślin należących do Agencji Nieruchomości Rolnych w Warszawie. Udział krajowych odmian w Rejestrze Odmian Oryginalnych Odpowiedzią rynku na dokonywane w ostatnich piętnastu latach przekształcenia organizacyjne spółek zajmujących się hodowlą roślin był zmniejszający się udział krajowych odmian w Rejestrze Odmian Oryginalnych (ROO) i w krajowym rynku nasion w stosunku do prywatnych hodowców zagranicznych (tab. 1, rys. 1). Jak wynika z zaprezentowanych w tabeli 1 danych, tylko w pszenżycie ozimym i owsie dominują jeszcze w rejestrze odmiany krajowe, ale w tych dwóch gatunkach zakup materiału siewnego odbywa się raz na lat, co w znacznym stop- 8

9 Rys. 1. Udział w (%) odmian polskiej hodowli w reprodukcji nasion w Polsce w latach Źródło: opracowanie na podstawie danych PIORIN niu ogranicza dochody hodowców. W pozostałych gatunkach zbóż w ROO udział odmian zagranicznych przekroczył znacznie 60%. Ze względów ekonomicznych dla hodowcy szczególnie interesujące są te gatunki zbóż, które uprawia się na znacznych powierzchniach, a plantatorzy częściej kupują kwalifikowany materiał siewny. W tych właśnie gatunkach zbóż dominują odmiany zagraniczne: pszenica ozima 65%, jęczmień jary 75%, żyto heterozyjne 77%. Konsekwencją zmniejszającego się udziału krajowych odmian większości gatunków zbóż w rejestrze jest systematyczna utrata krajowego rynku nasion na rzecz hodowców zagranicznych (rys.1). Jak wynika z zaprezentowanych na wykresie (rys. 1) danych, polska hodowla roślin dominuje w rozmnożeniach odmian pszenżyta i owsa. Rynek nasienny w pozostałych gatunkach zbóż został opanowany przez prywatnych hodowców zagranicznych w ponad 70% w przypadku odmian jęczmienia oraz w około 50% żyta i pszenicy ozimej. Diagnoza przyczyn niekorzystnej dla polskiej hodowli zbóż tendencji rynkowej Zasadniczo przyczynę wciąż postępującej utraty rynku nasion przez krajowych hodowców można upatrywać bądź to w gorszej wartości gospodarczej oferowanych odmian lub też w niesprawnej organizacji ich sprzedaży oraz niskiej rynkowej konkurencyjności. Syntezy doświadczeń COBO- RU za lata 2010, 2009, 2008, 2007 wskazują, że przeciętna odmiana zboża ozimego plonuje na poziomie około 10 t/ha, natomiast średni plon w praktyce rolniczej nie przekracza 4,5 t/ha (Rocznik Statystyczny GUS 2010, 2009, 2008, 2007). Wynika stąd, że dla przeciętnego plantatora zbóż ozimych nie ma znaczenia czy uprawia drogą odmianę ze szczytu tabeli rankingowej, czy też odmianę przeciętną. Odmiana dla hodowcy (spółki hodowlano-nasiennej) jest ostatecznym produktem jego pracy, który podlega sprzedaży, a tym samym generuje przychody pokrywające koszty jej wytworzenia oraz zyski, które winny być przeznaczone na dalsze prace hodowlane. Wcześniejsze badania w tym zakresie udowodniły, że o dochodach firmy hodowlanej czerpanych z odmian w znacznym stopniu decyduje organizacja rynku. Wykazano, że sprzedaż nasion w stopniu PB spółce marketingowej, to z ekonomicznego punktu widzenia najbardziej optymalny moment, a dalej firma winna czerpać dochody z renty wynikającej z praw intelektualnych hodowcy. Dalsze rozmnażanie odmiany przez hodowcę powoduje wzrost nakładów inwestycyjnych i masy towaru, którą należy na rynku sprzedać, by uzyskać zwrot kosztów hodowli. Tezę tę potwierdza efektywność systemu sprzedaży wysokich stopni odsiewu nasion, charakterystyczny np. dla niemieckich firm hodowlanych, który jest 9

10 ukierunkowany na zarabianie na zaawansowanych technologiach ( Wielkoobszarowa firma, w której hodowla roślin jest jednym z kierunków działania, sprzedaje zarówno nasiona w stopniu B C, jak również ziarno na konsumpcję, co generuje rosnące nakłady inwestycyjne na zbiór, czyszczenie i zaprawianie oraz koszty pracy. Aby udźwignąć koszty tak rozbudowanych inwestycji, firma potrzebuje dostępu do możliwie taniego zewnętrznego źródła finansowania w postaci kredytu lub dotacji. Tylko bowiem wtedy, z uwagi na niską rentowność sprzedaży nasion niskich stopni odsiewu, może realizować program inwestycyjny i konkurować na rynku niższą ceną. Jednocześnie, sprzedaż przez hodowcę niskich stopni odsiewu powoduje, że wchodzi on w obszar aktywności firm nasiennych, tworząc im konkurencję na rynku dla swoich odmian, co w rezultacie prowadzi do zaniechania współpracy. Wielkoobszarowa firma, w której hodowla roślin jest jednym z kierunków działalności, straty z rynku nasion pokrywa dochodem z produkcji ogólnorolnej, a w konsekwencji nie odczuwa tak wyraźnie presji na sukces rynkowy własnej odmiany, jak w wyspecjalizowanej firmie hodowlanej, gdzie jest to jedyne źródło dochodu. W konsekwencji coraz częściej wielkoobszarowe firmy hodowlane stają się promotorami zagranicznych hodowców swoich dotychczasowych konkurentów. Działalność taka jest bowiem ekonomicznie bardziej uzasadniona niż rozwijanie rodzimej hodowli. Przedstawia to wyżej zamieszczony rachunek (1). 1. Koszt wprowadzenia 1 odmiany zagranicznej zboża do ROO wyliczono na podstawie opłat stosowanych przez COBORU przy założeniu, że testowano 10 odmian w doświadczeniu 4-powtórzeniowym, w 7 miejscowościach przez 2 lata. Do COBORU zgłoszono 3 odmiany, a jedna została po 2 latach wpisana do ROO. 2. Koszt wprowadzenia 1 odmiany zagranicznej z listy UE do uprawy oszacowano na podstawie testowania j.w. z pominięciem zgłoszenia odmian do COBORU. 3. Zwyczajowo w kontraktach na zagraniczne odmiany przyjmuje się, że połowa licencji zostaje u partnera przejmującego odmianę. Jak wynika z przedstawionego rachunku (1), krajowy hodowca po sprzedaży 250 ton nasion C1 odmiany hodowli własnej uzyskuje zwrot poniesionych kosztów ( ,00 zł) w 11%. W przypadku odmiany zagranicznej po zarejestrowaniu w ROO w stosunku do poniesionych kosztów (77.400,00 zł) uzyskuje zwrot nakładów w 27%, natomiast rozmnażając odmianę z listy UE zwrot kosztów (58.000,00 zł) sięga aż 36%. Zatem niekorzystna relacja tempa zwrotu poniesionych nakładów w przypadku odmian rodzimych, skłania hodowców krajowych, a również firmy nasienne do częstszego sięgania po odmiany zagraniczne. Jest to jedną z przyczyn zmniejszającego się udziału polskich odmian w ROO i w krajowym rynku nasion (rys. 1). Podobnie niekorzystny wpływ na udział polskich odmian na rynku nasion ma niska opłacal- 10

11 ność sprzedaży, jaką uzyskuje firma nasienna w nić koszt zakupu, nasion w stopniu B. Stanowi przypadku rozmnażania krajowych odmian, co to łącznie 117,10 zł za 1 dt. Za nasiona C1 pszenicy ozimej można było w sezonie 2009/2010 uzy- prezentuje wyżej przedstawiony rachunek (2). Zakładamy, że firma nasienna zakupuje nasiona skać na rynku cenę 120,00 zł za dt, co przekłada w stopniu B u polskiego hodowcy płacąc za 1dt się na zysk dla firmy nasiennej w wysokości 2,90 140,00 zł, następnie rozmnaża je u plantatora, a zł na 1dt. potem wykupuje od niego 1 dt surowca po cenie Niska opłacalność produkcji nasion C1 z materiału siewnego w stopniu B zakupionego u skupu realizowanego przez ARR, powiększonej o 15% premii, co stanowiło w 2009 r. 53,80 zł/dt. polskiego hodowcy, jak i perspektywa późniejszego konkurowania z nim na rynku, wymusza na fir- Aby doprowadzić jakość wyprodukowanych przez plantatora nasion do wymogów materiału siewnego w stopniu C1, firma nasienna musi jeszcze Zmierzają one w kierunku wchodzenia w obszar mach nasiennych poszukiwanie innych rozwiązań. ponieść nakłady na: czyszczenie, zaprawianie, aktywności, na którym winni dominować hodowcy, workowanie, kwalifikacje oraz logistykę, co stanowi czyli rejestrowania odmian zagranicznych i łącznie 40,00 zł na 1dt. Do tego należy doliczyć przejmowania ich na wyłączność. Takie działania koszt licencji dla hodowcy, a także uwzględ- firmy nasiennej z ekonomicznego punktu widzeprzejmowania 11

12 nia są w pełni uzasadnione, co wykazuje wcześniej zamieszczony rachunek (3) dotyczący opłacalności zakupu nasion odmiany zagranicznej hodowli w stopniu PB i rozmnożeniu do stopnia B oraz rachunek (4) prezentujący opłacalność dalszego rozmnażania nasion stopnia B zagranicznej hodowli do stopnia C1. Rachunek korzyści dla firmy nasiennej rejestrującej odmianę i dalej z zakupionego materiału siewnego w stopniu PB prowadzącej rozmnożenie uzyskując nasiona w stopniu B (rachunek 3) i C1 (rachunek 4) przeprowadzono według tej samej metodyki, jak w przypadku rachunku (2) z tą jednak różnicą, że w rachunku (3) koszt skupu surowca B powiększono o 30% premii dla gospodarstwa rozmnażającego te nasiona. Wynik tej kalkulacji wskazuje, że gdyby firma nasienna zdecydowała się na sprzedaż nasion w stopniu odsiewu B, wówczas jej zysk wynosiłby 14,50 zł/dt. Do dalszych obliczeń przyjęto jednak założenie, że nasiona w stopniu B firma przeznacza tylko dla własnych rozmnożeń na produkcję nasion C1. W rachunku (4) prezentującym kalkulację opłacalności dalszego rozmnażania nasion stopnia B do odsiewu w stopniu C1 koszt nasion B przyjęto na poziomie 125,00 zł/dt. Koszt licencji obniżono natomiast o 50%, zgodnie z praktyką przyjętą przy przejmowaniu na wyłączność obcych odmian. Wyliczony przy zmianie tych parametrów zysk dla firmy nasiennej przypadający na 1 dt. nasion w stopniu C1 wynosi 12,05 zł wobec 2,90 zł w przypadku, gdy firma nasienna zakupiła nasiona w stopniu B u polskiego hodowcy. Celem uzyskania pełnego obrazu opłacalności sprzedaży nasion w stopniu C1 zyski przedstawione w rachunku (4) należy pomniejszyć o koszty wprowadzenia odmiany na rynek po wcześniejszym wpisie do ROO (77.400,00 zł), albo w przypadku sprzedaży odmiany z listy UE ocenionej na podstawie doświadczeń własnych (58 000,00 zł). Prezentuje to tabela 2. Jak wynika z tabeli 2 zyski ze sprzedaży dt. nasion w stopniu C1 pszenicy ozimej są podobne w przypadku, gdy materiał bazowy został zakupiony w stopniu B w polskiej hodowli (33.300,00 zł), jak i w przypadku zakupu nasion w stopniu PB w zagranicznej hodowli z uwzględnieniem oczywiście kosztów zarejestrowania odmiany (31.050,00 zł). Wyraźnie bardziej opłacalne, przy wielkości sprzedaży dt., jest wprowadzenie do obrotu odmiany z listy UE bowiem uzyskujemy wówczas ,00 zł zysku. Po przekroczeniu progu sprzedaży nasion na poziomie dt konkurencyjność polskich odmian na rynku zdecydowanie maleje. Oznacza to, że dla firmy sprzedającej nasiona C1 pszenicy ozimej na poziomie ilościowym dt opłaca się bardziej rejestrować odmiany zagraniczne i wprowadzać je na rynek, niż współpracować z krajowym hodowcą. Jeszcze korzystniejszą opłacalność (62.500,00 zł) firma nasienna uzyskuje przy wprowadzaniu do obrotu nasion C1 odmia- 12

13 Tab. 2. Zyski firmy nasiennej ze sprzedaży nasion C1 w zależności od źródła zakupu nasion bazowych pszenicy ozimej (zł) Wielkość sprzedaży nasion C1 Zakup nasion B w polskiej hodowli Wprowadzenie odmiany do ROO i zakup nasion PB Wprowadzenie odmiany z listy UE i zakup nasion PB 1dt ,05 12, dt , , ,00 = , , ,00 = , dt , , ,00 = , , ,00 = ,00 Źródło: opracowanie własne Tab. 3. Potencjalne dochody hodowców polskich i zagranicznych z tytułu opłat licencyjnych od sprzedaży nasion zbóż, w latach (opłatę licencyjną od 1 tony nasion zbóż C1 przyjęto za 150,00 zł) Rok Sprzedaż nasion (tys. ton) Wartość opłat licencyjnych (mln. zł.) % odmian zagranicznych w R.O.O. Udział w opłatach licencyjnych firm zagranicznych polskich (mln zł) ,4 27, ,9 22, ,6 11, ,6 10,4 Źródło: opracowanie własne ny pszenicy ozimej z listy UE bez polskiego statusu rejestrowego. Dotychczasowa analiza pokazała zatem, że firma hodowlano-nasienna, jak i nasienna sprzedająca nasiona C1 najmniejszą opłacalność uzyskuje wprowadzając do obrotu odmiany nasion pszenicy polskiej hodowli. Wyjaśnia to przyczynę sukcesywnie zwiększającego się w poszczególnych latach udziału w krajowym rynku nasion zbóż odmian zagranicznych. Konsekwencją takiej sytuacji jest zmniejszanie się dochodów z rynku nasion spółek polskiej hodowli roślin (tabela 3) i jednocześnie ograniczanie krajowych programów hodowlanych oraz zwalnianie pracowników. Dane tabeli 3 wskazują, że w ostatnich 10 latach sprzedaż kwalifikowanego materiału siewnego zbóż spadła w kraju z 200 tys. ton w roku 2000 do 125 tys. ton w roku 2010, przy jednoczesnym zwiększeniu się udziału w rozmnożeniach nasion odmian zagranicznych (rys. 1). W konsekwencji doprowadziło to do przejęcia znaczącej części dochodów z krajowego rynku nasion przez zagraniczną konkurencję. Nieudaną próbą zaradzenia tej wciąż pogarszającej się sytuacji było podjęcie w ostatnich latach kolejnych działań reorganizacyjnych i dokonanie kolejnego łączenia krajowych spółek hodowli roślin. Działania te jednak nie zmieniły sytuacji znikających już z rynku odmian polskiej hodowli zbóż, co pokazują dane z ostatnich lat (rys. 1) i w żaden sposób nie doprowadziły do większego popytu na polskie odmiany zbóż. Wnioski 1. Tendencja wypierania polskich odmian zbóż z krajowego rynku nasion utrzymuje się w coraz większym natężeniu. Działania konsolidacyjne spółek hodowli roślin ANR nie powstrzymały tego procesu ani też nie spowolniły. 2. Utrzymująca się niezdrowa konkurencja między krajowymi spółkami hodowli roślin oraz firmami nasiennymi prowadzi do ubożenia zarówno intelektualnego, jak i finansowego zasobu polskiej hodowli roślin. Powoduje to niewydolność w konkurowaniu z firmami zagranicznymi, a coraz częściej poddawanie się tej konkurencji. Zapraszamy do dyskusji nad tezami tego artykułu, szczególnie wobec dających się słyszeć rozmów kuluarowych. Wszystkie nadesłane głosy chętnie opublikujemy w następnych numerach. Redakcja 13

14 Edward S. Gacek Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej Możliwości prawne wykorzystania roślinnych zasobów genowych i wynalazków biotechnologicznych we współczesnych programach hodowlanych Wprowadzenie Nowe odmiany roślin uprawnych stanowią podstawę ustawicznego wzrostu wysokości i jakości plonów roślin, przyczyniając się do zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego i zrównoważonego rozwoju społeczeństw, w tym także do ochrony środowiska naturalnego. Hodowla roślin jest procesem długotrwałym i kosztownym, prowadzonym w różnych środowiskach agro-ekologicznych tak, aby wytwarzane odmiany były dobrze dostosowywane do docelowych warunków uprawy i gospodarowania oraz oczekiwań społecznych. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat dokonywano ustawicznych modyfikacji i innowacji procesu hodowlanego, ostatnio poprzez stosowanie technik biologii molekularnej. Techniki i metody molekularne są coraz szerzej stosowane na etapie tworzenia zmienności genetycznej i selekcji pożądanych genotypów roślin. Wymienione metody podlegają patentowaniu. Charakterystyka współczesnego sektora hodowlano-nasiennego Cały łańcuch innowacyjny, w którym hodowla roślin stanowi element, składa się z następujących ogniw: biologiczne badania podstawowe i aplikacyjne; badania i wynalazki biotechnologiczne, hodowla roślin, wytwarzania nasion i/lub materiału rozmnożeniowego, marketing i sprzedaż materiału siewnego i/lub rozmnożeniowego. 14

15 Analiza firm zajmujących się obecnie hodowlą roślin wskazuje na kilka modeli ich funkcjonowania. A mianowicie, niektóre firmy koncentrują się na jednym ogniwie wspomnianego wcześniej łańcucha innowacyjnego, podczas gdy inne posiadają w swej strukturze kilka ogniw. Biorąc powyższe pod uwagę, można wyróżnić następujące podstawowe kategorie firm hodowlanych. Grupę pierwszą i najliczniejszą stanowią jednostki hodowlane prowadzące tradycyjną działalność hodowlaną w połączeniu z wytwarzaniem nasion i/lub materiału rozmnożeniowego, w tym także marketing i sprzedaż nasion. W takich firmach, głównym źródłem generowania przychodów jest sprzedaż nasion i/lub materiału rozmnożeniowego. Drugą kategorię tworzą dotychczasowe, konwencjonalne firmy hodowlane, które w coraz większym stopniu stosują biotechnologię w ramach swoich programów hodowlanych. W obrębie tej kategorii znajdują się firmy, które dzięki rozmaitym przejęciom i fuzjom poszerzyły spektrum działalności hodowlanej i zwiększyły swój udział na rynku nasiennym. Głównym źródłem ich dochodów jest sprzedaż nasion i/lub materiału rozmnożeniowego i w pewnym zakresie przychody z udzielania licencji na swoje wynalazki biotechnologiczne chronione patentami. Z kolei, do trzeciej kategorii można zaliczyć firmy biotechnologiczne, które prowadzą badania w formie kontraktów na rzecz firm hodowlanych lub osiągają przychody pochodzące z licencji na swoje odkrycia na podstawie prawa patentowego. Dotyczy to w szczególności patentów na techniki stosowane w ramach tzw. hodowli molekularnej (np. Keygene ) lub patentów na różne właściwości roślin (np. traits BASF Croplife). Wreszcie, firmy w obrębie kategorii czwartej, łączą w swojej działalności duży potencjał biotechnologiczny z prowadzeniem konwencjonalnej hodowli roślin, wytwarzaniem, marketingiem i sprzedażą nasion i/lub materiału rozmnożeniowego. Ważnym źródłem przychodów tych jednostek jest licencjonowanie wynalazków biotechnologicznych dla innych firm hodowlanych. Do tej kategorii można zaliczyć większość międzynarodowych korporacji operujących w sektorze nasiennym, które często są dodatkowo aktywne w obszarach agrochemicznych i/lub farmaceutycznych, jak również mniejsze tradycyjne firmy hodowlane, ze znacznym potencjałem biotechnologicznym (np. Rijk Zwaan, KWS-Lochow i in.). Reasumując należy stwierdzić, że obecnie mamy do czynienia z różnymi modelami organizacyjnymi firm hodowlanych w zakresie prowadzonej przez nie działalności komercyjnej. Taka różnorodność organizacyjna, w tym także zróżnicowanie w zakresie źródeł przychodów poszczególnych jednostek hodowlanych na wspólnotowym i międzynarodowym rynku nasiennym, przyczynia się do znaczącego zwiększenia rangi ochrony własności intelektualnej, a w szczególności prawa hodowców do odmian roślin i patentów na wynalazki biotechnologiczne oraz koegzystencji pomiędzy tymi formami ochrony własności intelektualnej, z którymi mamy do czynienia w hodowli roślin i w nasiennictwie. Prawne aspekty dostępu do roślinnych zasobów genowych Międzynarodowe i krajowe regulacje prawne w zakresie własności intelektualnej uwzględniają problematykę ochrony bioróżnorodności i jej wykorzystania dla rozwoju hodowli roślin i biotechnologii, a w szczególności: zasad ochrony bioróżnorodności, zachowania bioróżnorodności ( in situ i/lub ex situ ), dostęp do różnorodności biologicznej i występującej na jej temat wiedzy lokalnej i podziału korzyści materialnych wynikających z ich stosowania w biotechnologii i hodowli nowych odmian roślin (Wielostronny System Dostępu i Podziału Korzyści tzw. MLS) i Standardowe Porozumienie Transferu Materiałów (SMTA) w ramach ITPGRFA, zasady transferu technologii do różnych krajów, w kontekście stosowanych form własności intelektualnej w krajach rozwiniętych, ewolucji międzynarodowych i krajowych przepisów prawnych w zakresie własności intelektualnej w obszarach bioróżnorodności. Podstawowymi regulacjami prawnymi w tych obszarach są Konwencja o Różnorodności Biologicznej (CBD) i Międzynarodowy Traktat ds. Zasobów Genetycznych dla Wyżywienia i Rolnictwa (ITPGRFA) oraz stosowne ustawodawstwa państw członkowskich. 15

16 Formy ochrony własności intelektualnej hodowli roślin Ochrona własności intelektualnej w hodowli roślin jest złożona, obejmująca swym obszarem dostęp do zasobów genowych, patentów na wynalazki w biotechnologii i wyłączne prawo hodowców do odmian roślin. Prawa hodowców do odmian Wyłączne prawo jest przyznawane hodowcom zgodnie z Konwencją UPOV. Konwencja UPOV jest unikatowym systemem prawnym, wprowadzonym specjalnie do ochrony prawnej odmian roślin. Na koniec 2011 r. system prawny typu sui Generis UPOV obowiązuje już w 70 krajach świata. Polska jest członkiem UPOV od 1989 r., a najnowszy Akt Konwencji z 1991 r. jest implementowany w krajowej Ustawie o ochronie prawnej odmian z 26 czerwca 2003 (Dz.U. nr 137/2003, poz z późn. zmianami). Administrowaniem całokształtu spraw związanych z przyznawaniem wyłącznego prawa na obszarze Polski zajmuje się Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej. Od 1995 r. na terytorium UE, obok krajowych systemów ochrony prawnej odmian, obowiązuje wspólnotowy system ochrony prawnej odmian, administrowany przez Wspólnotowy Urząd Odmian Roślin (CPVO), z siedzibą w Angers, Francja. Prawo wspólnotowe przyznane hodowcy do określonej odmiany ma charakter nadrzędny, w stosunku do przyznanego krajowego prawa do tej odmiany. W Europie, prawo hodowców do odmian zapewnia, zależnie od grupy roślin ich ochronę prawną przez lat. Jest to wystarczająco długi okres, ponieważ czasokres, w jakim odmiana zwykle odnosi sukces rynkowy, to 5-7 lat. Odstępstwa od wyłącznego prawa do odmian Konwencja UPOV i wywodzące się z niej wspólnotowe i krajowe przepisy prawne przewidują odstępstwa w korzystaniu z odmian chronionych, bez potrzeby autoryzacji ze strony ich właścicieli. Są to tzw. odstępstwa obligatoryjne i fakultatywne. Do odstępstw obligatoryjnych zaliczamy: własne, niezarobkowe potrzeby, cele badawcze/doświadczalne, hodowla nowych odmian roślin (tzw. przywilej hodowcy), z wyjątkiem odmian pochodnych, odmian nie różniących się wyraźnie (nieodrębnych) od odmian chronionych, składników odmian mieszańcowych. Odstępstwem fakultatywnym jest tzw. przywilej rolnika (odstępstwo rolne). Przywilej rolnika odnosi się do kilkunastu najważniejszych gospodarczo gatunków roślin rolniczych i nie dotyczy producentów roślin ogrodniczych. Daje rolnikom prawo do używania w ograniczonych prawem ilościach, tzw. materiału ze zbioru, jako materiału siewnego, wyłącznie we własnym gospodarstwie. Jednakże rolnicy mają obowiązek odprowadzania odpłatności na rzecz hodowcy za stosowanie materiału ze zbioru do siewu, która zwykle jest o 50% niższa od opłaty licencyjnej. Mimo dostępnych instrumentów prawnych dotyczących ochrony wyłącznego prawa hodowców do odmian roślin, okazuje się, że nadal muszą oni bronić swojej własności intelektualnej. Nieprzestrzeganie prawa hodowców jest zjawiskiem powszechnym o rozmiarze międzynarodowym. Egzekwowane prawa do odmian, głównie leży w gestii hodowców. Ochrona prawna wynalazków biotechnologicznych Od początku lat osiemdziesiątych ub. stulecia, ochrona wynalazków biotechnologicznych w formie patentów nabiera coraz większego znaczenia dla dalszego rozwoju sektora hodowlano-nasiennego. Obecnie, obserwujemy szybki wzrost znaczenia dla prowadzonych prac hodowlanych, drugiej z możliwych form ochrony własności intelektualnej, jaką jest patentowanie wynalazków w formie technik i/lub właściwości roślin, nie będących odmianami. Warunkiem przyznania patentu na wynalazek jest kryterium nowości, odpowiedni poziom wynalazczy i przydatność do przemysłowego stosowania. Wynalazek nie może być ograniczony do jednej odmiany. W przeciwieństwie do prawa hodowców do odmian roślin (ochrony prawnej odmian), gdzie ochronie podlega tylko jedna odmiana, spełniająca kryteria definicji odmiany, zgodnie z Konwencją UPOV, przedmiotem ochrony w przypadku patentów jest określona przez wnioskodawcę istota wynalazku. Natomiast zakresem przedmiotowym wynalazku podlegającemu opatentowaniu jest opisane przez wnioskodawcę zastrzeżenie patentowe. Przez uzyskanie patentu 16

17 nabywa się prawo wyłącznego korzystania z wynalazku, w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, lub Europy w przypadku patentu europejskiego. Zakres przedmiotowy patentu określają zastrzeżenia patentowe, zawarte w opisie patentowym. Czas trwania patentu wynosi 20 lat od daty dokonania zgłoszenia wynalazku w Urzędzie Patentowym. Podstawowym uprawnieniem wynikającym z patentu jest możliwość zakazania osobom trzecim zawodowego lub zarobkowego korzystania z patentu. Uprawniony z patentu może z wynalazku korzystać osobiście i zabronić korzystania z tego wynalazku innym osobom. Innowacje będące przedmiotem patentów nie mogą być stosowane w hodowli roślin, bez zgody (licencji) ze strony właściciela patentu. Wyłączność korzystania z wynalazku ograniczona jest do sfery korzystania zarobkowego i zawodowego, nie obejmuje ona korzystania z wynalazku dla celów osobistych i korzystania w celach pozazawodowych, które nie są nastawione na osiągnięcie zysku (zarobku). Zakres przedmiotowy patentu określają zastrzeżenia patentowe, zawarte w opisie patentowym. Wyłączność uprawnionego z patentu nie dotyczy więc całości ujawnionego wynalazku (istoty wynalazku), ale tylko jego zakresu, jaki wynika z zastrzeżeń patentowych. Ustawodawca rozróżnia następujące rodzaje patentów: patent na wynalazek, którego przedmiotem jest produkt lub patent na wynalazek, którym jest sposób. Oznacza to, że przedmiotem patentu może być zarówno wynalazek, który jest produktem, jak i wynalazek, który jest pewnym sposobem. O tym, czy w konkretnym wypadku mamy do czynienia z patentem na produkt, czy z patentem na sposób rozstrzyga treść zastrzeżeń patentowych, określonych w aplikacji wnioskodawcy. W przypadku patentu na wynalazek, będący produktem, uprawniony z patentu może zakazać osobie trzeciej, nie mającej jego zgody, do korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy, polegający na wytwarzaniu, używaniu, oferowaniu, wprowadzaniu do obrotu, lub importowaniu dla tych celów, produktu będącego przedmiotem wynalazku, niezależnie w jaki sposób ten produkt został wytworzony. W przypadku natomiast patentu na wynalazek będący procesem, uprawniony z patentu może zakazać osobie trzeciej, nie mającej jego zgody, korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy polegający na stosowaniu będącego przedmiotem wynalazku procesu, jak też używaniu, oferowaniu, wprowadzaniu do obrotu lub importowaniu dla tych celów produktów otrzymanych bezpośrednio takim sposobem. Uprawniony z patentu może w drodze umowy udzielić innej osobie upoważnienia (licencji) do korzystania z jego wynalazku (umowa licencyjna). Do naruszenia patentu dojdzie każdorazowo przy dokonaniu w sposób zarobkowy lub zawodowy, choćby jednej z czynności wymienionych w art. 66 ust. 1 pkt 1 prawa własności przemysłowej, odnośnie do wynalazku-produktu, albo w art. 66 ust. 1 pkt 2 prawa własności przemysłowej, w odniesieniu do wynalazku-sposobu. Właściciel wynalazku, który poszukuje zabezpieczenia przed nielegalnym wykorzystaniem jego wynalazku ma do dyspozycji dwa instrumenty prawne. Po pierwsze, krajową ochronę patentową, uregulowaną prawnie w prawie własności przemysłowej. Krajowe prawo patentowe ma charakter terytorialny, mające skutki prawne wyłącznie w kraju, w którym został przyznany. Po drugie, wnioskodawca może złożyć wniosek o przyznanie tzw. patentu europejskiego, który jest aktualnie ważny w 38 krajach, włączając wszystkie kraje członkowskie UE. Europejskie prawo patentowe opiera się na Europejskiej Konwencji Patentowej (EPC), z 1973 r., na podstawie którego funkcjonuje Europejskie Biuro Patentowe (EPO) z siedzibą w Monachium. Krajowe przepisy patentowe, zawarte w ustawie: prawo własności przemysłowej, także implementują do prawodawstwa krajowego przepisy Dyrektywy 98/44/WE, Parlamentu Europejskiego i Rady z 6 lipca 1998, w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych (OJ L. 213), zwanej dalej Dyrektywą 98/44/WE. Dyrektywa 98/44/WE to pierwszy akt prawny traktujący ochronę osiągnięć z dziedziny biotechnologii w sposób kompleksowy, obejmujący kwestie dotyczące patentowania materiału biologicznego, rozróżnienia pomiędzy wynalazkami biotechnologicznymi a odkryciami, oraz wyjątków nie podlegających ochronie patentowej, w tym także zakresu ochrony patentowej wynalazków biotechnologicznych. Zastosowanie i pełne wykorzystanie zasad zawartych w dyrektywie winno ułatwić firmom europejskim nawiązanie pełnej konkurencji z Japonią i USA. 17

18 W Polsce, nowelizacja i wprowadzenie szczegółowych regulacji w zakresie wynalazków z dziedziny biotechnologii zawiera Rozdział 9, Działu II, prawa własności przemysłowej. Art. 93 pkt 1 definiuje wynalazek biotechnologiczny, którym jest wytwór składający się z materiału biologicznego lub zawierającego taki materiał albo sposobu, za pomocą którego materiał biologiczny jest wytwarzany, przetwarzany lub wykorzystywany, przy czym musi on spełniać ogólne kryteria art. 24 prawa własności przemysłowej, zgodnie z którym patenty są udzielane bez względu na dziedzinę techniki na wynalazki, które są i nowe, posiadają poziom wynalazczy oraz nadają się do przemysłowego stosowania. Art. 93 pkt 2 prawa własności przemysłowej definiuje materiał biologiczny, który oznacza materiał zawierający informację genetyczną i zdolny jest do samoreprodukcji, albo nadaje się do reprodukcji w systemie biologicznym. Istotnym jest, że nie jest określony sposób jego wytwarzania, przetwarzania, ani wykorzystania, co oznacza, że ochronie może podlegać materiał jako taki, niezależnie od sposobu jego wytworzenia. Zgodnie z art. 93 prawa własności przemysłowej, typowymi przykładami wynalazków biotechnologicznych są: 1) produkty, np. polipeptydy (enzymy, przeciwciała), kwasy nukleinowe (primery, sekwencje kodujące, wektory), mikroorganizmy, linie komórkowe, zestawy (np. diagnostyczne), kompozycje (np. leki, szczepionki), 2) sposoby, np.: sposoby otrzymywania produktów (biofermentacje, metody izolacji i oczyszczania), metody testowe i diagnostyczne in vitro, metody laboratoryjne. Zgodnie z prawem własności przemysłowej decydującym kryterium, czy mamy do czynienia z wynalazkiem, czy z odkryciem jest stopień, w jaki człowiek ingeruje za pomocą techniki w substancję już istniejącą w naturze. Opatentowanie odkrycia żywego mikroorganizmu, występującego w naturze nie jest możliwe (np. odkrycie nowego szczepu bakterii), jednakże możliwe jest uzyskanie ochrony patentowej na metody izolowania (wyodrębniania ze środowiska naturalnego) takiego mikroorganizmu albo sposobu wykorzystującego taki mikroorganizm (np. wyizolowanie tego szczepu i wykorzystanie go do wytwarzania leku). Podobnie w preambule Dyrektywy 98/44/WE, jednoznacznie wskazane jest rozróżnienie wynalazku od odkrycia. Ze względu na to, że wynalazki biotechnologiczne są szczególną kategorią wynalazków, materiał biologiczny może być uznany za mający zdolność patentową, nawet, jeżeli już występował w naturze. Europejski Urząd Patentowy (EPO) uważa, że znalezienie substancji występującej w naturze jest tylko niepodlegającym opatentowaniu odkryciem, natomiast w sytuacji, gdy substancja występująca w naturze musi być najpierw wyizolowana ze swego otoczenia i w tym celu zostaje opracowany sposób jej uzyskania, to sposób ten podlega opatentowaniu. Wynalazki biotechnologiczne dotyczące roślin będą miały zdolność patentową, jeżeli możliwości techniczne ich stosowania nie ograniczają się do szczególnej odmiany, która spełnia kryteria definicji UPOV. W sytuacji, w której odmiana określonego gatunku roślin nie jest indywidualnie zastrzegana, ponieważ nie spełnia kryterium definicji odmiany, to takie rośliny nie są wyłączone spod opatentowania. Zgodnie z polskim i europejskim prawem patentowym nie ma możliwości opatentowania konkretnej odmiany, spełniającej kryteria definicji odmiany, ponieważ odmiany nie podlegają patentowaniu. Natomiast określona cecha (właściwość) w danej odmianie (np. odporność na omacnicę prosowiankę), posiada zdolność patentową. Odstępstwa od ochrony patentowej Zgodnie z prawodawstwem UE, w tym także poszczególnych krajów członkowskich, istnieje możliwość stosowania opatentowanych odkryć biotechnologicznych do celów badawczych. Wynalazki takie zgodnie z postulatami organizacji i związków hodowców i firm nasiennych powinny być również dostępne dla innych hodowców w pracach hodowlanych w formie tzw. przywileju hodowcy. W praktyce, tylko niektóre kraje (Holandia, Francja i Niemcy) wprowadziły stosowne zapisy w krajowych prawach patentowych, umożliwiające ograniczone stosowanie przywileju hodowcy, w odniesieniu do patentów na odkrycia biotechnologiczne. W krajowej ustawie prawo własności przemysłowej takiej możliwości nie ma. Powszechnie uznaje się, że odstępstwo od ochrony patentowej powinno być ograniczone do etapu prac hodowlanych, a nie do komercyjnej eksploatacji odmian, zawierających opatentowane elementy. 18

19 Zdaniem organizacji nasiennych i hodowlanych, odmiany z opatentowanymi elementami genetycznymi, powinny być dostępne do dalszej hodowli roślin w ramach tzw. przywileju hodowcy znanego w Konwencji UPOV. Jednakże komercjalizacja odmian wyhodowanych z użyciem wynalazków biotechnologicznych wymaga autoryzacji (na zasadach licencji) ze strony właścicieli opatentowanych elementów genetycznych. W praktyce oznacza to, że ochrona patentowa odkrycia biotechnologicznego nie wygasa, jeżeli wynalazek ten zostanie wprowadzony do innej nowej odmiany, bez autoryzacji właściciela patentu. Niestety większość systemów prawnych ochrony patentowej w świecie, wyklucza lub znacznie ogranicza przywilej hodowcy, co może mieć poważne reperkusje dla dalszego rozwoju hodowli roślin. Najbardziej restrykcyjnym w tym względzie, wydaje się być system patentowy USA, w którym nie przewiduje się żadnych odstępstw, typu: możliwości korzystania z wynalazków do działalności badawczej i doświadczalnej, do własnych, niezarobkowych potrzeb, patenty roślinne, nie przewidują: przywileju hodowcy (breeder s exemption), przywileju rolnika (farmer s privilage). W Europie prawo patentowe jest mniej restrykcyjne i przewiduje pewne odstępstwa w zakresie ochrony patentowej, a mianowicie: zgodnie z Art. 27 Europejskiej Konwencji Patentowej a także Dyrektywy Biotechnologicznej (EC 98/44), istnieje możliwość: korzystania z wynalazków biotechnologicznych chronionych patentami do własnych i niezarobkowych celów, stosowania opatentowanych innowacji do celów badawczych i doświadczalnych. Reasumując, jeżeli komercyjna odmiana ma opatentowane elementy genetyczne, to zdaniem organizacji nasiennych, powinna być ona dostępna do dalszej hodowli, zgodnie z przywilejem hodowcy. Temat ten jest obecnie przedmiotem szeroko zakrojonej dyskusji na forum wspólnotowym. Koegzystencja pomiędzy prawem hodowców do odmian a patentami na wynalazki biotechnologiczne Problem wzajemnych zależności prawnych i skutków komercyjnych pomiędzy wyłącznym prawem hodowców do odmian a odkryciami w biotechnologii, rozwiązuje częściowo Konwencja UPOV z 1991 r., wprowadzając kategorię odmian pochodnych. Odmiany pochodne wywodzą się od odmian macierzystych. Tworzone są za pomocą rozmaitych technik hodowlanych, w tym także na drodze inżynierii genetycznej i innych metod biotechnologicznych. Odmiany pochodne różnią się od odmian macierzystych (wyjściowych), zazwyczaj pojedynczymi cechami i jednocześnie zachowują pozostałe właściwości odmian macierzystych. Wprowadzenie koncepcji odmian pochodnych ma kluczowe znaczenie dla rozwoju hodowli roślin, produkcji rolniczej i w konsekwencji dobrobytu społeczeństw. Wprowadzenie tej koncepcji pozwala na zachowanie przywileju hodowcy w programach hodowlanych. W praktyce oznacza to, możliwość stosowania w programach krzyżowań odmian chronionych wyłącznym prawem, lub możliwość stosowania przez konwencjonalnych hodowców, odmian z opatentowanymi elementami genetycznymi. Hodowca nowo wytworzonej odmiany pochodnej zawierającej opatentowany wynalazek biotechnologiczny, przed komercyjnym jej wykorzystaniem, wymaga autoryzacji (licencji) ze strony posiadacza patentu na ten wynalazek. W dobie postępującego rozwoju biotechnologii i rozszerzającej się praktyki patentowania rozmaitych odkryć biotechnologicznych, szczególnego znaczenia nabierają wzajemne relacje pomiędzy hodowcami odmian konwencjonalnych i posiadaczami patentów na produkty i procesy biotechnologiczne. Obecnie w różnych gremiach trwa ożywiona dyskusja nad poszukiwaniem optymalnych rozwiązań w zakresie relacji prawnych pomiędzy hodowcami odmian konwencjonalnych i właścicielami patentów na procesy i produkty biotechnologii. W praktyce, problem ten jest najczęściej rozwiązywany poprzez zawieranie stosownych umów licencyjnych, bądź przymusowych umów licencyjnych przez hodowców odmian konwencjonalnych i posiadaczy opatentowanych elementów genetycznych. W przypadku odmian pochodnych, prawo ich hodowców, koegzystuje z prawem hodowcy odmiany wyjściowej i/lub posiadaczem patentu na odkrycie biotechnologiczne. W celu komercyjnego wykorzystania takich odmian, niezbędne jest 19

20 zawarcie stosownych umów licencyjnych pomiędzy zainteresowanymi stronami. W przypadku braku porozumienia pomiędzy stronami, prawodawstwo UE, jak i poszczególnych państw członkowskich, przewiduje możliwość zawierania licencji przymusowych na eksploatację odmian pochodnych i/lub wynalazków biotechnologicznych, mających znaczenie dla gospodarki i rozwoju społeczeństw. Licencje przymusowe przyznaje się, jeżeli zainteresowane strony nie są w stanie zawrzeć umów licencyjnych, a mianowicie: jeżeli hodowca odmiany nie może wykonać posiadanego prawa do odmiany (krajowego, wspólnotowego) bez naruszenia prawa patentowanego, jeżeli posiadacz patentu na odkrycie biotechnologiczne nie może wykonać swojego prawa bez naruszenia prawa hodowcy do odmiany. Zainteresowana strona może wystąpić z wnioskiem do urzędu patentowego i/lub urzędu przyznającego wyłączne prawo do odmiany o przyznanie licencji przymusowej, odpowiednio na niewyłączne stosowanie opatentowanego wynalazku, bądź na niewyłączne stosowanie odmiany chronionej wyłącznym prawem. W obu przypadkach, wnioskujący o przyznanie licencji przymusowych muszą przedstawić dowody na brak możliwości zawarcia umowy licencyjnej i jednocześnie podać informacje, że określony patent lub odmiana chroniona wnoszą istotny postęp technologiczny i mają duże znaczenie ekonomiczne. Podsumowanie Na forum wspólnotowym i międzynarodowym trwa obecnie ożywiona dyskusja nad koegzystencją prawa hodowców do odmian i prawa patentowego na wynalazki biotechnologiczne, a zwłaszcza nad rozszerzeniem odstępstw od prawa patentowego (przywilej hodowcy i przywilej rolnika). Innym tematem jest potrzeba udoskonalenia koncepcji odmian pochodnych i odmian nie różniących się wyraźnie od odmian chronionych, w kontekście tzw. progów minimalnych dystansów, w ramach badań właściwości morfologicznych i molekularnych wymienionych kategorii odmian. W rezultacie ma to przyczynić się do poprawy efektywności ochrony prawnej odmian i dalszego rozwoju hodowli roślin, w tym wykorzystania wynalazków biotechnologicznych. Zagadnienie to ma także zastosowanie w kontekście zabezpieczenia materiałów dowodowych, w przypadkach sporów w trakcie ewentualnego naruszania prawa do odmian roślin i/lub prawa patentowego. Do spełnienia wspomnianych celów, powinny być stosowane urzędowe metody badawcze, wystarczająco precyzyjne i wiarygodne. W ramach UPOV funkcjonuje Grupa Robocza ds. Technik Biochemicznych i Molekularnych oraz Profilowania DNA (Grupa BMT), która ocenia stan rozwoju i możliwości zastosowania technik biochemicznych i molekularnych, w tym analiz DNA w działaniach urzędowych jednostek rejestrowych i inspekcji kontrolnych w obszarze rejestracji i ochrony prawnej odmian. Dotychczas, najbardziej popularnymi, uzupełniającymi technikami laboratoryjnymi, stosowanymi do badań odmian są metoda elektroforezy białek zapasowych, przydatna do wstępnych analiz identyczności odmian, głównie roślin zbożowych oraz metoda elektroforezy izoenzymów w badaniach tożsamości odmian kukurydzy. Obecnie trwają intensywne badania nad możliwością szerszego wprowadzenia wiarygodnych metod analiz DNA do działań urzędowych w obszarze badań i identyfikacji odmian. COBORU bierze udział w pracach organów UPOV, w tym w dyskusjach prowadzonych w ramach Grupy BMT. W organizacjach i instytucjach wspólnotowych oraz w ramach sektora nasiennego prowadzona jest debata nad możliwością dalszego usprawnienia dotychczasowych regulacji cywilnych, karnych, celnych, administracyjno-prawnych oraz sankcji administracyjnych w obszarze ochrony własności intelektualnej. Przedstawiciele naszej jednostki uczestniczą w dyskusjach na wymienione wyżej tematy, prowadzonych na forum Komisji Europejskiej, CPVO i jednostek odpowiedzialnych za administrowanie prawem do odmian w państwach członkowskich UE. 20