Błażej Nadobnik. Nowoczesna wieś: po pierwsze. edukacja. (x- 2)= pre ss. en te r

Transkrypt

1 Błażej Nadobnik Nowoczesna wieś: po pierwsze edukacja (x- 2)= pre ss en te r

2 Błażej Nadobnik ekspert zajmujący się problemami obszarów wiejskich, były wicedyrektor Agencji Nieruchomości Rolnych Oddział Terenowy w Poznaniu, administrator Gospodarstw Rolnych Skarbu Państwa. Obecnie pracownik spółki rolnej Skarbu Państwa Gałopol, radny Rady Miasta i Gminy Rakoniewice. 2

3 ...raport...analiza...opinie...raport...analiza Błażej Nadobnik Nowoczesna wieś: po pierwsze edukacja Instytut Obywatelski Warszawa

4 Copyright by Instytut Obywatelski Wydanie 2 poprawione Publikacja dostępna na stronie: Projekt graficzny: Hanna Milanowicz Druk: Drukarnia Efekt 4

5 W ieś, ściślej obszary wiejskie, to złożony organizm gospodarczy, społeczny, kulturowy i przyrodniczy. Na wsi mieszka 39% Polaków, którzy tutaj zajmują się produkcją, świadczą i rozwijają usługi, a także zarządzają przedsiębiorstwami. Od zawsze na polskiej wsi żyło się trudniej niż w mieście. Cięższa była praca, trudniejszy dostęp do dóbr kultury i nauki. Wieś oddzielała od miasta cywilizacyjna przepaść połączona z ubóstwem. Wieś i jej mieszkańcy zawsze byli gorsi. Wstąpienie do Unii Europejskiej i fundusze strukturalne stworzyły możliwość podniesienia poziomu życia na wsi. Mamy niepowtarzalną szansę, aby jakość życia na obszarach wiejskich uległa poprawie. Nie chodzi tylko o rozkwit tych obszarów, na których rozwija się produkcja, ale o całą przestrzeń wiejską. Każdy mieszkaniec wsi ma otrzymać szansę na rozwój. Nieważne, czy chodzi o wieś przemysłową, wieś z rozwiniętą agroturystyką, a może o wieś rolniczą z dobrze prosperującymi gospodarstwami, osadę czy przysiółek. Każdy ma prawo do równych szans. Polityka rządu powinna być prowadzona tak, aby mieszkaniec wsi czuł się bezpieczny i szczęśliwy. Program dla wsi został opracowany w pięciu modułach, które stanowią integralną całość: poprawa jakości życia mieszkańców wsi; rozwój regionalny i lokalny polityka regionalna; reforma instytucji wspierających rolnictwo; zwiększenie dochodów rolników; zielona wieś: troska o środowisko naturalne. 5

6 1. Poprawa jakości życia mieszkańców wsi W świetle badań CBOS z 2007 roku, sytuacja materialna rolników i mieszkańców wsi uległa poprawie. W większym stopniu dotyczy to rodzin nieutrzymujących się z prowadzenia gospodarstw rolnych. Wzrósł poziom optymizmu rolników, którzy po akcesji do Unii Europejskiej uwierzyli w swoją przyszłość i stabilność europejskiej polityki rolnej. Nastąpił ogólny wzrost zamożności wszystkich mieszkańców wsi, lecz w największym stopniu wiejskiej elity, złożonej z kadry kierowniczej i pracowników administracji. Poprawa sytuacji jest najlepiej widoczna w gospodarstwach rolnych o powierzchni zbliżonej do średniej krajowej, która wynosi 10,15 ha, a także w gospodarstwach najmniejszych, jeśli ich właściciele czerpią dochody z pracy poza rolnictwem. Zmniejszył się zasięg biedy. Jednak w świetle tych badań, na polskiej wsi najbardziej zmieniły się nastroje. Przed akcesją do Unii Europejskiej niezadowolonych z poziomu życia było 30% mieszkańców obszarów wiejskich i 35% rolników, zaś po akcesji odpowiednio 24% i 27%. Ten optymizm należałoby wzmacniać poprzez inwestowanie w edukację i kapitał społeczny. 6

7 Edukacja Jest dziedziną życia, w której najsilniej uaktywniły się aspiracje rodzin wiejskich i rolniczych. Rodzice pragną, by ich dzieci zdobyły wyższe wykształcenie. Aspiracje te przedstawiają się podobnie jak aspiracje wszystkich Polaków i w 2007 roku kształtowały się następująco: 82,8% Polaków marzy, by ich dzieci zdobyły wyższe wykształcenie, pragnienia te podziela 76,5% mieszkańców wsi i 79% rolników. Boom edukacyjny, rozpoczęty reformą oświatową w 1999 roku, trwa do dziś. Coraz więcej młodzieży na wsi ma wykształcenie średnie i wyższe. W 1996 roku tylko 2% społeczności wiejskiej mogło poszczycić się wykształceniem wyższym, w 2007 roku miało je już 8,6%. Dla porównania, odsetek osób z wykształceniem średnim w analizowanym okresie wzrósł na wsi z 15,4% do 30,1%. Pomimo tak wielkiego skoku edukacyjnego, dysonans między wykształceniem mieszkańców wsi i pozostałych mieszkańców Polski pozostaje znaczący. Ponad połowa Polaków posiada wyższe wykształcenie (51,9% dane CBOS z 2007 roku), gdy tymczasem na wsi ma je jedynie 8,6% zatem co drugi mieszkaniec miasta i zaledwie co dwunasty mieszkaniec wsi posiada wyższe wykształcenie. Młodzież wiejska podejmująca studia częściej wybiera naukę niestacjonarną i studiuje na uczelniach prywatnych. Rzadko też kształci się na prestiżowych uczelniach i zdobywa zawody cieszące się dużym zaufaniem społecznym czy umożliwiające awans społeczny. Dzieje 7

8 się tak między innymi dlatego, że młodzież wiejska ma ograniczony dostęp do korepetycji, płatnych kursów językowych, zajęć artystycznych, komputerowych czy sportowych. Dotyczy to zwłaszcza dzieci z rodzin chłopskich. 2% dzieci rolników poszerza znajomość języków obcych, podczas gdy w mieście robi to 28% dzieci. Aspiracje rodziców co do jakości wykształcenia są podobne, lecz formy wspierania różne. Status materialny często nie pozwala dzieciom z rodzin rolniczych na uczestniczenie w płatnych formach dokształcania. Niezbędne wydaje się więc wsparcie państwa w stworzeniu warunków, które umożliwią młodzieży z terenów wiejskich konkurowanie z rówieśnikami z miast o miejsca na prestiżowych studiach, by dysproporcje między liczbą studentów z miast i ze wsi nie były tak znaczące. Młodzież z terenów wiejskich powinna mieć szansę na dodatkowe lekcje języków obcych czy korepetycje z innych przedmiotów. Dla rozwijania umiejętności niezbędna jest też baza dydaktyczna. Odpowiednio wyposażone pracownie pozwalają uatrakcyjnić zajęcia lekcyjne, bezpośrednio włączyć dzieci w proces edukacyjny. Aktywne formy nauczania mogą podnieść jego walory, pod warunkiem że zostanie stworzona baza dla takich form kształcenia. Przy szkołach należy zorganizować dodatkowe kursy nauki języków, obsługi komputera czy zajęcia sportowe. Państwo powinno wspierać finansowo wiejskie szkoły i przeznaczyć więcej środków na zajęcia dodatkowe rozszerzające wiadomości i umiejętności. 8

9 Należy też zadbać o rozwój bibliotek szkolnych. W tym celu trzeba je wyposażyć w komputery z dostępem do Internetu. Ponadto należy wzbogacić biblioteki w zestawy podręczników dla każdej klasy w liczbie po kilka kompletów na dany oddział. Konieczne jest doposażenie bibliotek nowymi pozycjami książkowymi. Program zakładający rozpoczęcie nauki szkolnej przez sześciolatki, który wzbudził wiele kontrowersji, nie był do końca przygotowany. Nowa podstawa programowa wymuszała stworzenie dla pierwszoklasistów nowych pomieszczeń, których brakowało w małych wiejskich szkołach. Dobrym pomysłem jest natomiast objęcie pięciolatków obowiązkowym nauczaniem przedszkolnym. W wielu wsiach nie ma przedszkoli i dzieci w wieku 3-5 lat są pozbawione nauczania przedszkolnego. Na tym etapie rozwoju dochodzi do wykształcenia się różnic między dziećmi miejskimi a wiejskimi. Okres, w którym dzieci nawiązują pierwsze przyjaźnie, uczą się wzajemnie sobie pomagać, jest niezwykle ważny dla rozwoju osobowości młodego człowieka. Dzieci miejskie mają zajęcia z języków obcych, rytmiki, wyjeżdżają na wycieczki, gdy tymczasem spora część dzieci wiejskich tego nie doświadcza. Przedszkole w każdej gminie, w każdej wsi powinno stanowić wyzwanie dla polityków, tak aby cała populacja dzieci wiejskich mogła być objęta nauczaniem przedszkolnym. 9

10 Tworzenie małych przedszkoli czy punktów przedszkolnych jest działaniem w dobrym kierunku. W okresie wakacyjnym, gdy rodzice są zajęci pracą w gospodarstwie, potrzebują pomocy w opiece nad małymi dziećmi. W ostatnich latach dużym zainteresowaniem cieszą się zielone przedszkola. Pod względem opieki przedszkolnej odstajemy od większości krajów Unii Europejskiej, w których 80% dzieci w wieku 3-5 lat objętych jest nauczaniem przedszkolnym. W Polsce wskaźnik ten wynosi według Ministerstwa Edukacji Narodowej 44%, zaś według ekspertów Unii Europejskiej zaledwie 28%. Utrzymanie przedszkoli leży w gestii samorządów terytorialnych. Na wsi często pokutuje przeświadczenie, że ważniejsze od inwestycji w przedszkola są drogi i infrastruktura wodno-kanalizacyjna. PODSUMOWANIE Aby wieś stała się atrakcyjna dla mieszkańców w sferze edukacji, należy wyrównać szanse poprzez: 1. Budowę przedszkoli w każdej miejscowości i objęcie opieką przedszkolną wszystkich dzieci w wieku 3-5 lat. Przedszkole w każdej wsi. 2. Wykorzystanie entuzjazmu i aspiracji rodziców oraz dzieci do nauki, ponieważ kształtują się one na podobnym poziomie jak w mieście. 3. Uruchomienie w szkołach wiejskich dodatkowych zajęć z języków obcych, zajęć sportowych i obsługi komputera 10

11 oraz stworzenie możliwości bezpłatnych korepetycji. Dzieci wiejskie tego potrzebują, bo ich rodziców nie stać na finansowanie dowozów ani na samodzielne dowożenie dzieci do miasta. Korepetycje i bezpłatne zajęcia dodatkowe dla każdego dziecka. 4. Biblioteki szkolne powinny dysponować kilkoma zestawami podręczników do każdej klasy, aby szkoła mogła zapewnić dzieciom z rodzin o niskich dochodach możliwość nieodpłatnego korzystania z podręczników, które po zakończeniu roku byłyby zwracane do szkoły. finansowanie Uruchomienie bezpłatnych korepetycji, zajęć sportowych, zajęć z wykorzystaniem komputera można sfinansować ze środków unijnych z Europejskiego Funduszu Społecznego działanie: rozwój oświaty i szkolnictwa wyższego. Budowę przedszkoli należy powierzyć gminom, które wraz ze społecznością lokalną wybiorą optymalną drogę ich finansowania. Są różne sposoby finansowania: przez gminę lub przez partnerstwo publiczno-prywatne, przez podmioty prywatne, stowarzyszenia na rzecz mieszkańców danej wsi. Wyposażenie bibliotek w zestawy podręczników oraz doposażenie w interesujące pozycje również można sfinansować ze środków EFS. 11

12 Żłobek w każdej gminie Na terenach wiejskich i w małych miasteczkach powinny powstawać żłobki, w których będą mogły przebywać dzieci w wieku 1-3 lat. W Polsce tylko 2% dzieci uczęszcza do żłobków. Ich budowa powinna stać się programem narodowym. Najlepiej byłoby, aby powstawały przy zakładach pracy, wówczas młode matki byłyby bardziej aktywne zawodowo. W sytuacji, gdy rynek pracy jest rynkiem pracodawcy, kobiety często rezygnują z macierzyństwa lub z następnego dziecka. Państwowe i prywatne żłobki są kilkakrotnie tańsze niż niania. Młodego małżeństwa często nie stać na opłacenie opiekunki, dlatego matka nie mając innego wyjścia rezygnuje z pracy. Młodym kobietom należy dać wybór, czy przez trzy lata pozostaną w domu, czy zdecydują się na oddanie dziecka do żłobka. Dlatego w każdej gminie powinien być przynaj mniej jeden żłobek. To hasło nie na wyrost. Wiejskie kobiety też pragną być aktywne, odnosić sukcesy, należy więc dać im szansę. PODSUMOWANIE 1. Należy stworzyć przynajmniej po jednym żłobku w każdej gminie, aby młode kobiety miały wybór kontynuować pracę czy wychowywać dzieci. Żłobek w każdej gminie. 12

13 finansowanie Budowa żłobków może być w 100% finansowana przez podmioty gospodarcze, tj. zakłady pracy, lub przy niewielkim współudziale środków samorządowych. Na prowadzenie żłobków zakłady pracy otrzymywałyby od państwa dotacje lub ulgi. W zdrowym ciele zdrowy duch Po wstąpieniu do Unii Europejskiej na polskiej wsi zaczyna rozwijać się rekreacja. Dzięki takim programom jak Odnowa wsi powstaje wiele ogólnodostępnych placów zabaw, gdzie matki z dziećmi mogą spędzać wolny czas. Powstaje też wiele inicjatyw lokalnych, poprzez które stowarzyszenia, Rady Rodziców czy Rady Sołeckie inicjują i wspierają budowę boisk i placów zabaw, których ciągle jest za mało. Niezwykle istotną kwestią są zajęcia ruchowe. Przy szkołach brakuje sal gimnastycznych. W miastach rzadko zdarza się, by uczniowie nie mieli dostępu do sal gimnastycznych, tymczasem na wsi bywają one luksusem nie ma ich wiele podstawówek i gimnazjów. Zdarza się, że czterystu uczniów odbywa lekcje wychowania fizycznego na korytarzach lub na prowizorycznych boiskach przyszkolnych. Program Moje boisko Orlik 2012 zaowocował powstaniem funkcjonalnych boisk, jednak nie zaspokoił wszystkich potrzeb. Przykładowo, dzięki programowi w gminie zbudowano jedno, dwa boiska. Tymczasem w gminie jest dwadzieścia wiosek, więc reszta ma do dyspozycji boiska wybudowane 13

14 w latach siedemdziesiątych lub jest ich pozbawiona. Należy postawić na budowę sal gimnastycznych przy wszystkich wiejskich szkołach podstawowych i gimnazjach. Zdecydowana większość średnich i małych wsi nie posiada żadnej infrastruktury sportowej. Brak możliwości rozwoju fizycznego powoduje powstawanie wad układu ruchu. Z roku na rok coraz młodsze dzieci korzystają z zajęć korekcyjnych, pod warunkiem że w okolicy jest sala gimnastyczna i specjaliści, którzy te zajęcia poprowadzą. Gdyby na obszarach wiejskich było więcej szkół z salami gimnastycznymi, młodzież mogłaby realizować swoje potrzeby rozwojowe zarówno zakresie nauki, jak i zdrowia. Brak oferty spędzania wolnego czasu sprzyja rozwojowi zachowań patologicznych, częstszych kontaktów z używkami czy aktów wandalizmu. Jeśli wieś chce być atrakcyjna dla swoich mieszkańców, musi niezwłocznie nadrobić ogromne zaniedbania w sferze edukacji, sportu i rekreacji takie działania spowodują zahamowanie niebezpiecznego procesu wyludniania polskiej wsi. PODSUMOWANIE 1. Należy zainwestować w budowę nowych sal gimnastycznych, aby przy wszystkich wiejskich szkołach podstawowych i gimnazjach powstały sale gimnastyczne. Przy każdej szkole na wsi sala gimnastyczna. 14

15 finansowanie Kosztami budowy sal gimnastycznych i ich prowadzenia mogą podzielić się po połowie samorządy gminne i Totalizator Sportowy. Finansowanie tych przedsięwzięć mogłoby nastąpić także przy udziale partnerów prywatnych. Internet w każdej wsi, w każdym domu Mieszkańcy wsi potrzebują szybkiego, szerokopasmowego Internetu. Należy jak najszybciej zbudować sieć i wprowadzić nauczanie na odległość. Rolnicy i mieszkańcy wsi średniego pokolenia powinni mieć możliwość nauki obsługi komputera. Bez dostępu do Internetu mieszkańcy wsi nie zbudują Polski obywatelskiej i Polski równych szans. PODSUMOWANIE 1. Należy stworzyć dostęp do szerokopasmowego Internetu na wsi, aby mógł być zainstalowany w każdym domu. Internet w każdym domu. 2. Należy zorganizować kursy obsługi komputera dla dorosłych. finansowanie Dostęp do Internetu można finansować ze środków EFS. 15

16 Permanentne kształcenie rolników Rozwój polskiego rolnictwa, jego restrukturyzacja i unowocześnienie porównywalne z poziomem wspólnotowym wymaga podjęcia różnorakich działań na rzecz ustawicznej edukacji rolników i innych mieszkańców wsi. Nieustanne podnoszenie kwalifikacji wpływa na zwiększenie efektywności transferu wiedzy do praktyki, niezbędnego dla podnoszenia wydajności pracy. Wszelkie plany z tym związane powinny być nakierowane przede wszystkim na organizację szkoleń zawodowych, mających poprawić efektywność zarządzania gospodarstwem, podnieść opłacalność i jakość produkcji rolniczej, wskazywać możliwości zbytu produktów rolnych. Ważną tematyką szkoleń powinno być odniesienie do stosowania kodeksu dobrej praktyki rolniczej, dobrostanu zwierząt, zasad integrowania produkcji i pielęgnacji lasów na gruntach rolnych. Aby sprostać tym wyzwaniom, rolnikom należy przedstawić konkretną ofertę edukacyjną w formie: kursów, seminariów, wystaw, targów rolniczych, pokazów, wyjazdów studyjnych do gospodarstw w krajach Unii Europejskiej, staży specjalistycznych oraz praktyk zawodowych w dobrze prowadzonych gospodarstwach w kraju i za granicą. 16

17 Edukacja rolników powinna być upowszechniana jako kształcenie na odległość, czyli e-learning. Transfer wiedzy do praktyki powinny realizować instytucje zajmujące się działalnością oświatową, a więc szkoły rolnicze na różnych poziomach, Centra Kształcenia Ustawicznego i Centra Kształcenia Praktycznego, Ośrodki Doradztwa Rolniczego, stowarzyszenia branżowe, a także fundacje czy osoby prawne i fizyczne. Do 2004 roku prawie połowa osób prowadzących gospodarstwa indywidualne nie posiadała wykształcenia rolniczego, 30% ukończyło kurs rolniczy, średnie wykształcenie zawodowe posiadało 6,4% rolników. W czasach wolnego rynku i konkurencji, gdy należy dbać o opłacalność produkcji, niezbędny jest dopływ nowoczesnej wiedzy z zakresu funkcjonowania rolnictwa w gospodarce rynkowej. Praktyka gospodarowania przekazywana przez pokolenia, nawet bardzo dobra, nie wystarczy do osiągnięcia takich efektów, jakie zdobywa się, stosując nowe technologie i nową wiedzę płynącą z dokształcania. Należy zmienić system kształcenia szkolnego i pozaszkolnego dla rolników. Szkoły rolnicze powinny podlegać Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi, choćby dlatego, że samorządy powiatowe ze względu na brak środków nie są w stanie inwestować w park maszynowy. Baza ćwiczeniowa w szkołach rolniczych charakteryzuje się zdekapitalizowanym majątkiem, pochodzącym często z lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Niezbędne jest 17

18 wyposażenie szkół rolniczych w nowoczesne maszyny rolnicze, aby młodzież mogła poznawać nowe technologie uprawy roślin czy hodowli zwierząt. Niezbędne jest również nieustanne kształcenie nauczy cieli przedmiotów zawodowych, gdyż ich wiedza i umiejętności często są nieaktualne. Nadzór nad szkołami powinny sprawować Izby Rolnicze, a nie Kuratoria Oświaty, gdyż w tych ostatnich brakuje kompetentnych urzędników. Rolnicy powinni mieć dostęp do nauki przez Internet, a szkoły rolnicze, jako centra kształcenia ustawicznego, winny otwierać się na organizowanie kursów dla rolników. Z pomocą w kształceniu rolników powinny przyjść ODR-y. Szczególny nacisk należy położyć na kształcenie rolników w zakresie zarządzania, rachunkowości rolnej i marketingu. Większość rolników średniego i starszego pokolenia nie zna podstaw ekonomii rynkowej. Nikt ich tego nie uczył, więc decyzje podejmują często kierując się wyłącznie intuicją. Potrzebna jest pomoc państwa, aby przygotować rolników do prowadzenia rachunkowości rolniczej w swoich gospodarstwach, a tym samym, by mogli być objęci podatkiem VAT na zasadach ogólnych. Mieszkańcy wsi powinni mieć dostęp do nauki języków obcych. Pokolenie czterdziestolatków (a tym bardziej starsze) nie zna żadnego języka zachodniego, dlatego istnieje potrzeba organizowania kursów nauki języków obcych dla dorosłych, zwłaszcza dla osób, które wyjeżdżają do pracy za granicę. 18

19 Niezbędne staje się zatem wdrożenie ustawicznego systemu dokształcania rolników. Rolnik, oprócz wiedzy fachowej z zakresu produkcji rolnej, musi wykazać się edukacją holistyczną. Niejednokrotnie bywa mechanikiem, ekonomistą, zootechnikiem itd. Dlatego tak istotne jest zdobywanie coraz nowych umiejętności. Dotychczas rolnicy przeważnie nie mogli liczyć na niczyje wsparcie przy zdobywaniu fachowej wiedzy. Instytucje do tego powołane powinny zaoferować polskim rolnikom ogólnodostępne szkolenia z różnych dziedzin. Powinien skończyć się marazm edukacyjny, a polscy rolnicy w najbliższym czasie bezwzględnie muszą zacząć korzystać z osiągnięć nauki w zakresie rolnictwa. Swoista rewolucja edukacyjna powinna mieć ważne konsekwencje dla odrzucenia stereotypów i tradycyjnej nieufności rolników i mieszkańców wsi. Dzięki temu łatwiej przyswajalne będą próby reformowania chłopskiej mentalności i wprowadzenia nowoczesnych technologii gospodarowania oraz zmian w stosunkach międzyludzkich. Polski rolnik powinien być nie chłopem, stosującym tradycyjne i często nieefektywne metody uprawy czy zarządzania, lecz kreatywnym menedżerem, otwartym na nowe technologie i sposoby prowadzenia gospodarstwa. Inwestycje w edukację będą w tym procesie kluczowe bez nich nie nastąpią żadne znaczące zmiany w tej kwestii. Chociaż dystans społeczny między wsią a miastem nadal jest widoczny wynika to przede wszystkim z zaszłości historycznych to różnice stopniowo 19

20 zanikają. Wielka w tym zasługa optymizmu edukacyjnego mieszkańców wsi. Różnice na bazie oczekiwań edukacyjnych mieszkańców wsi i mieszkańców miast zmalały z 10% w 1996 roku do 2% w 2009 roku. Postęp, choć ogromny, jest jednak wciąż niewystarczający. Wzrost aspiracji edukacyjnych i ich realizacja to jedyny sposób na poprawę warunków życia, postępu kulturalnego i cywilizacyjnego. Wzrost wykształcenia mieszkańców wsi jest wprost proporcjonalny do poprawy nastrojów na polskich obszarach wiejskich i wiary w przyszłość. PODSUMOWANIE 1. Należy zmienić system kształcenia szkolnego rolników. Szkoły rolnicze powinny podlegać MRiRW, a nadzór nad nimi powinny przejąć Izby Rolnicze. 2. Szczególny nacisk należy położyć na kształcenie nauczycieli przedmiotów zawodowych. Obecnie nikt się tym nie zajmuje. 3. Należy dokapitalizować parki maszynowe w szkołach rolniczych. 4. Należy wprowadzić ustawiczne kształcenie rolników w zakresie zarządzania, rachunkowości i marketingu, by poznali zasady gospodarki rynkowej i oswoili się z nimi. Powinni się tym zająć nauczyciele i pracownicy ODR-ów. 5. Centra kształcenia ustawicznego i szkoły rolnicze powinny organizować z niezbędną 20

21 częstotliwością kursy z zakresu nowych technologii w rolnictwie czy dobrej praktyki rolniczej. 6. Izby Rolnicze powinny stworzyć rolnikom możliwość wyjazdów zagranicznych, odbywania stażów, praktyk, brania udziału w seminariach. 7. Należy zorganizować kursy nauki języków obcych dla dorosłych mieszkańców wsi. finansowanie Środki finansowe na prowadzenie szkół rolniczych powinny pochodzić z MRiRW. Szkoły mogą tworzyć nowe parki maszynowe, wyposażając je w maszyny przekazane przez producentów. Środki na kształcenie kadry nauczycielskiej mogą pochodzić z EFS. Wyjazdy zagraniczne i staże powinny być finansowane przez Izby Rolnicze lub z programu LEADER. Budowanie kapitału społecznego Zdaniem Francisa Fukuyamy, najlepsza droga do dobrobytu wiedzie przez budowanie kapitału społecznego, czyli wzrostu poziomu zaufania w społeczeństwie. Polityka państwa może wzmacniać istniejący kapitał społeczny i pomóc w jego zwiększaniu, ale skala i skute czność tej interwencji zależy od kultury i struktury społeczeństwa. Ogólnopolskie sondaże przeprowadzone przez CBOS w latach 2002 i 2004 potwierdzają dane o niskim poziomie 21

22 zaufania społecznego Polaków oraz mniejszym od średniej krajowej zaufaniu, jakim wszystkich ludzi darzą rolnicy. Przyczyny tak niskiego poziomu zaufania społecznego polskiej wsi tkwią w represyjnej polityce państwa wobec rolników. Najpierw reforma rolna i związana z nią parcelacja ziemi bez odszkodowań, później przymus kolektywizacji, obowiązkowe dostawy, wreszcie łagodne restrykcje stawiające nowe bariery dla rozwoju gospodarstw indywidualnych spowodowały nieufność rolników wobec pojęcia spółdzielnia. Poziom zaufania społecznego jest zróżnicowany, ale kiedy zapyta się mieszkańców wsi o zaufanie do sąsiadów, jest ono bardzo wysokie przekracza 70%. Podobne wyni ki odnotowuje się wśród rolników. Zaufanie do władz gminy kształtuje się na poziomie 70% i nie odbiega od średniej krajowej, wynoszącej około 68%. Mieszkańcy wsi nie ufają natomiast partiom politycznym poziom zaufania wynosi, według badań Barbary Fedyszak- -Radziejowskiej, od 1% do 4%, przy średniej krajowej 15%. W latach zaszły zaskakujące zmiany w poziomie zaufania. Być może jest to konsekwencja akcesji do Unii Europejskiej. W 2008 roku rolnicy deklarowali czterokrotnie wyższe zaufanie wobec innych ludzi niż dwa lata wcześniej. W 2006 roku 5% rolników ufało innym ludziom, a w 2008 roku już 20%. Na przestrzeni lat największy wzrost poziomu zaufania do różnych instytucji nastąpił w stosunku do Unii Europejskiej: średnio u Polaków o 27%, a u rolników wzrósł 22

23 trzykrotnie z 25% do 76%. Wzrostu zaufania do Unii Europejskiej z tych lat nie da się porównać ze zmianą stosunku do jakiejkolwiek innej instytucji publicznej, od Sejmu i rządu począwszy, na Kościele i samorządach skończywszy. Można przyjąć, że jednym z głównych czynników budujących zaufanie społeczne w Polsce jest nasza obecność w Unii Europejskiej, która wśród mieszkańców wsi i rolników wzmocniła poczucie bezpieczeństwa. PODSUMOWANIE 1. W latach wzrosło zaufanie mieszkańców wsi do samorządów i do Unii Europejskiej, co jest dobrym wskaźnikiem dla budowania kapitału społecznego. 2. Aby utrzymać wysoki poziom zaufania społecznego wśród mieszkańców wsi, należy postawić na szeroką akcję informacyjną dotyczącą funduszy unijnych. Powinny się tym zająć samorządy lokalne. 3. Samorządy terytorialne we współpracy z ARiMR i ODR-ami powinny zapewnić obsługę w zakresie pozyskiwania środków unijnych. Aktywność społeczna Poziom kapitału społecznego mierzy się przede wszystkim aktywnością społeczną Polaków, a szczególnie mieszkańców wsi. 23

24 Gotowość do współdziałania i poczucie wpływu na rzeczywistość społeczną w 2010 roku deklaruje w Polsce 66% obywateli, w tym 60% mieszkańców wsi i 61% rolników. Chęć do współpracy i przekonanie, że działając wspólnie z innymi, można sobie pomóc lub rozwiązać niektóre problemy swojego środowiska, wzrasta. Należy przypomnieć, że taką gotowość według badań CBOS w 2002 roku wykazywało zaledwie 43% mieszkańców wsi. W 2010 roku 33% rolników nadal nie ma przekonania, że nawet działając wspólnie z innymi, są w stanie pomóc potrzebującym lub rozwiązać problemy swojego środowiska. W skali kraju uważa tak średnio co czwarty Polak. Rzeczywiste zaangażowanie w pracę społeczną obrazuje tzw. zbiorczy wskaźnik. Badania CBOS pokazują, że w 2010 roku na wsi był on najwyższy wśród kadry kierowniczej i inteligencji i wynosił 64%, podczas gdy wśród rolników 58%. Najmniej zaangażowane w pracę społeczną były osoby pracujące na własny rachunek 35%. Podsumowując, w pracę społeczną bardziej są zaangażowani mieszkańcy wsi niż miast. To na wsi ludzie jednoczą się i z pasją wykonują prace na rzecz lokalnej społeczności. Organizacją z tradycjami, działającą niemal w każdej wsi, jest Ochotnicza Straż Pożarna. Skupia ona ludzi w różnym wieku i cieszy się ugruntowanym zaufaniem społecznym. Programy unijne, które realizują niektóre jednostki straży, na przykład Aktywny Strażak, podnoszą kwalifikacje ich członków, a także integrują. Na wsi powstaje wiele ruchów społecznych, na przykład 24

25 Mała Szkoła, która przyczyniła się do powstania dwustu placówek. Reaktywowały się też Koła Gospodyń Wiejskich. Ich działalność uległa rozszerzeniu i obecnie jest nakierowana na zaspokajanie potrzeb społecznych. Kobiety nie tylko chcą się spotkać, wymienić doświadczeniami czy pojechać na wspólną wycieczkę, ale też angażują się w prowadzenie letnich dziecińców dla dzieci wiejskich, uczestniczą w konkursach na produkt regionalny, zdobywają nowe kwalifikacje. Przejawem zwiększania się kapitału społecznego na wsi jest organizowanie różnych imprez lokalnych: dożynek, festynów ludowych, zabaw tanecznych, dni pola, cebuli, ziemniaka itp., które cieszą się ogromnym zainteresowaniem mieszkańców wsi i nie tylko. W ostatnich latach, jak przysłowiowe grzyby po deszczu, powstały i powstają różne fundacje i stowarzyszenia. Przy każdej szkole działa rada rodziców, która inicjuje różnorodne przedsięwzięcia, mające na celu m.in. pozyskanie środków przeznaczonych na doposażenie bazy dydaktycznej czy organizowanie imprez dla dzieci. PODSUMOWANIE 1. Aktywność społeczną, czyli gotowość do współdziałania, wykazuje według badań 60% mieszkańców wsi, w tym 61% rolników. 2. Na wsi tworzy się wiele ruchów społecznych, na przykład Mała Szkoła, które prowadzą edukację w małych miejscowościach. Należy je wspierać. 25

26 3. Organizuje się coraz więcej imprez lokalnych, a ich oferta jest coraz ciekawsza. 4. Należy wspierać klimat aktywności społecznej poprzez upraszczanie procedur związanych z założeniem stowarzyszeń, fundacji. 5. Konieczne wydaje się, aby państwo i agendy ARiMR poręczały kredyty lub prefinansowały rozwój wszelkich form działalności pozarządowej, zwłaszcza gdy realizowane są projekty ze środków unijnych. Program LEADER Dzięki integracji Polski z Unią Europejską mamy możliwość korzystania ze Wspólnej Polityki Rolnej i funduszy strukturalnych. W ramach tych funduszy działa program LEADER, uruchamiający proces samoorganizacji społecznej. LEADER to nowatorska forma finansowania przedsięwzięć na wsi, gdzie partnerami z założenia są trzy podmioty: samorząd terytorialny, sektor pozarządowy (społeczny) i prywatny biznes, które działając na bazie stowarzyszenia w ramach lokalnych grup działania (LGD), posiadają osobowość prawną. Opracowują strategię rozwoju regionu, konsultują ją z mieszkańcami i podejmują decyzje o wydatkowaniu funduszy na poszczególne działania, m.in. na małe projekty, odnowę i rozwój wsi, różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej oraz tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw. 26

27 Szczególne znaczenie dla rozwoju kapitału ludzkiego mają tzw. małe projekty. Realizują je grupy aktywnych mieszkańców wsi Koła Gospodyń Wiejskich, straże pożarne, stowarzyszenia. Programy te wyzwalają aktywność społeczną i ją integrują. LGD wymieniają się doświadczeniami i budują sieć współpracy na terenie kraju i na poziomie międzynarodowym. Program LGD ma w założeniu wzmocnić kapitał ludzki, ale nie zawsze przynosi to oczekiwane efekty. Mimo że podmioty wchodzące w skład LGD są partnerami działającymi na równych prawach, to w początkowym okresie działania zaznacza się dominująca pozycja samorządu terytorialnego, który dysponuje środkami finansowymi; natomiast stowarzyszenia, Koła Gospodyń Wiejskich czy inne nieformalne grupy mają problem z finansowaniem projektów. Małe społeczne podmioty najczęściej nie posiadają środków, by sfinansować cały projekt, a dopiero po jego zakończeniu otrzymać refundację. Należałoby rozstrzygnąć wszelkie problemy co do dalszego funkcjonowania programu. Jego idea jest nowatorska i przyszłościowa, ale powinno się zrewidować dostęp do pozyskiwania środków finansowych na małe projekty realizowane przez lokalne stowarzyszenia i organizacje, a także uprościć procedurę rejestrowania organizacji lokalnych w Krajowym Rejestrze Sądowym lub w pewnych sytuacjach nie wymagać ich rejestrowania. 27

28 PODSUMOWANIE 1. Należy rozszerzać działanie programu LEADER, gdyż integruje on trzy ważne podmioty gospodarcze. 2. Należy uprościć procedurę rejestrowania organizacji lokalnych oraz wypełniania wniosków. 3. Należy przy wsparciu finansowym samorządów terytorialnych realizować małe projekty. Organizacje nie mają środków finansowych, by sfinansować całe przedsięwzięcie, należy więc zwiększyć pulę środków na fundusz sołecki, bo jest on dobrze wykorzystywany. Fundusz sołecki Fundusz sołecki wychodzi naprzeciw oczekiwaniom społeczności wiejskiej. Jego wysokość zależy od liczby mieszkańców danej wsi; obecnie jest to średnio około 10 tysięcy złotych. Należy wykorzystać wszystkie możliwości, aby zwiększyć tę pulę do co naj mniej 20 tysięcy złotych. Środki te są przeznaczone na najważniejsze potrzeby miejscowości: wyposażenie świetlicy, budowę chodników, placów zabaw itp. Cel, na jaki ma być przeznaczony fundusz, ustala sołtys ze społecznością lokalną. Należy podkreślić, że inwestowanie w rozwój kapitału społecznego na wsi powinno być istotne dla polityków; 28