PRAGMATYKA ZAWODOWA POLSKIEGO NAUCZYCIELA W PORÓWNANIU Z KRAJAMI UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 PRAGMATYKA ZAWODOWA POLSKIEGO NAUCZYCIELA W PORÓWNANIU Z KRAJAMI UNII EUROPEJSKIEJ Autorzy pracy Mirosława Marszałek Katarzyna Olejniczak

2 Spis treści: Wstęp Kwalifikacje i kompetencje nauczycieli Kompetencje zawodowe nauczycieli w Unii Europejskiej w świetle wspólnej polityki edukacyjnej Pragmatyka zawodowa nauczycieli w Polsce Sytuacja zawodowa nauczycieli w krajach Unii Europejskiej Awans zawodowy nauczycieli w wybranych krajach Unii Europejskiej Podsumowanie Bibliografia

3 Wstęp W ostatnim dwudziestoleciu w krajach europejskich zaszły poważne zmiany we wszystkich obszarach życia, także w dziedzinie edukacji. Wraz ze zmianami w całych systemach edukacyjnych, które starają się dopasowywać do potrzeb społeczeństwa wiedzy, zaszły także zmiany w zakresie obowiązków powierzanych nauczycielom. Zawód nauczyciela bardzo się zmienił, co widać nie tylko w zakresie wymaganych kwalifikacji i kompetencji nauczycielskich, ale także w ich udziale w tworzeniu programów nauczania i konieczności podejmowania nowych obowiązków. W Unii Europejskiej nie obowiązuje jednolity system edukacyjny, kompetencje w tym zakresie w znacznej mierze należą do państw członkowskich. Jednak ze względu na zniesienie granic, tworzenie jednolitego rynku i swobodnego przepływu osób, towarów i kapitału Unia Europejska postanowiła wyznaczyć pewne ramy dla systemów edukacyjnych. Powodem tego była także chęć ułatwienia uznawania dyplomów szkolnych w innych państwach członkowskich, możliwość poszerzania kwalifikacji zawodowych poprzez staże i praktyki w innych krajach unijnych. Oprócz wyznaczenia pewnych ram dla systemów edukacyjnych Unia Europejska, by usprawnić realizację Strategii Lizbońskiej, wyznaczyła także pewne kluczowe kompetencje dla zawodu nauczyciela. Współczesna Europa potrzebuje wysoko wykwalifikowanej kadry pedagogicznej, która posiada odpowiednią motywację do pracy i predyspozycje do wykonywania zawodu nauczyciela. Tylko taka kadra pozwoli na efektywne kształcenie dzieci i młodzieży. Z tego względu od wielu lat w Unii Europejskiej toczy się debata dotycząca zawodu nauczyciela, głównie w kontekście zapewnienia wysokiej jakości jego kształcenia i doskonalenia zawodowego. Systemy edukacyjne w poszczególnych krajach Unii Europejskiej różnią się pod wieloma względami, co wynika z odmiennych tradycji nauczania. Różne są także prawa i obowiązki zawodowe nauczycieli, wymagane kwalifikacje, czas pracy, system wynagrodzeń, a także prawodawstwo dotyczące zawodu nauczyciela. Celem naszej pracy jest porównanie pragmatyki zawodowej nauczycieli w Polsce z pragmatyką zawodową w innych krajach unijnych. Chcemy sprawdzić, w jakim stopniu różni się sytuacja zawodowa nauczycieli w Polsce od sytuacji nauczycieli w innych krajach 3

4 europejskich, m.in. poprzez porównanie kształcenia nauczycieli, wymaganego czasu pracy, obowiązku doskonalenia zawodowego, a także sposobów awansu zawodowego. W pierwszej części naszej pracy przedstawiona zostanie charakterystyka zawodu nauczyciela pod względem kwalifikacji i kompetencji pedagogicznych. Zaprezentowane zostaną także wytyczne dla kompetencji nauczycieli w Unii Europejskiej, zaproponowane przez Komisję Europejską. W dalszej części pracy przedstawiona zostanie pragmatyka zawodowa nauczycieli w Polsce oraz sytuacja zawodowa nauczycieli w krajach unijnych, głównie w zakresie kompetencji, autonomii, czasu pracy i wynagrodzeń. W ostatniej części pracy przedstawiony zostanie awans zawodowy w poszczególnych krajach europejskich, m.in. w Wielkiej Brytanii, Bułgarii i Łotwie. 4

5 1. Kwalifikacje i kompetencje nauczycieli Nauczycielem, według Słownika pedagogicznego, jest osoba, która posiada kwalifikacje do nauczania i wychowywania, dzieci, młodzieży i dorosłych. Nauczyciel kształci, wychowuje i wspomaga rozwój znajdujących się pod jego opieką uczniów. Efekt jego pracy jest uzależniony od uczniów, systemu edukacji, ale przede wszystkim od niego samego. 1 Podobną definicję nauczyciela podają B. Milerski i B. Śliwierski, według nich nauczycielem jest odpowiednio przygotowany specjalista do pracy dydaktyczno-wychowawczej w instytucjach oświatowo-publicznych i niepublicznych. 2 Nauczyciel odgrywa kluczową rolę w procesie edukacji, największe znaczenie ma jego osobowość, przygotowanie, kwalifikacje zawodowe, autorytet i postawa ideowomoralna. Jest on organizatorem, kierownikiem i opiekunem procesu kształcenia uczniów, dlatego też od niego zależą efekty tego procesu. 3 Zawód nauczyciela jest odmienny od innych zawodów, według J. Mirskiego tym, co wyróżnia zawód nauczyciela od innych jest jego funkcja wychowawcza, która jest ściśle połączona z jego osobowością. 4 Nauczyciel, oprócz odpowiedniej osobowości i postawy ideowo-moralnej, powinien posiadać kwalifikacje, które pozwolą mu na skuteczną pracę z uczniem. Kwalifikacje zawodowe są stosunkowo nowym pojęciem i ogólnie ujmując określają zakres i jakość przygotowania niezbędnego do wykonywania jakiegoś zawodu. Składają się na nie takie czynniki, jak: wykształcenie, wiedza zawodowa, umiejętności zawodowe, a zwłaszcza stopień wprawy oraz umiejętności organizowania i usprawniania pracy, uzdolnienia i zainteresowania zawodowe. 5 Według T.W. Nowackiego współcześnie kwalifikacje zawodowe można określić jako układ postaw, warunków zdrowotno-fizycznych, struktur umiejętności sensomotorycznych, praktycznych i umysłowych, pozwalających na rozwiązywanie zadań na stanowisku 1 W. Okoń Słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1987 r., s B. Milerski, B. Śliwierski (red.) Leksykon Pedagogika, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000 r., s W. Okoń Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1996 r., s J. Mirski Projekt nauki o nauczycielu, czyli pedeutologii [w:] H. Kwiatkowska Pedeutologia, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008 r., s W. Okoń Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1996 r., s

6 pracy, przeznaczonych dla określonego rodzaju czynności, których całość tworzy zawód. 6 W odniesieniu do zawodu nauczyciela definicja kwalifikacji zawodowych najczęściej koncentruje się na układach umiejętności i wiedzy, które dają nauczycielom możliwość kierowania procesami przemian u jego podopiecznych z różnych szczebli edukacji. Cz. Plewka definiuje kwalifikacje zawodowe nauczycieli jako układy postaw, warunków psychofizycznych oraz struktur sensomotorycznych praktycznych i umysłowych, umożliwiających skuteczne rozwiązywanie zadań zawodowych wynikających z wykonywania zawodu nauczyciela-wychowawcy, a także troski o własny zawodowy rozwój. 7 Według B. Kwiatkowskiej-Kowal kwalifikacje pedagogiczne nauczycieli oznaczają poziom i jakość przygotowania zawodowego organizatorów i realizatorów procesu edukacyjnego do świadomej i celowej pracy dydaktyczno-wychowawczej ukierunkowanej na rozwijanie i doskonalenie osobowości wychowanków w trzech sferach: poznawczej oczekiwania wobec świata, czynnościowej sposób zachowania wobec osób i samego siebie oraz wobec sytuacji i przedmiotów, motywacyjnej potrzeby, wartości i cele życiowe. 8 Obok kwalifikacji nauczycieli bardzo często w literaturze pojawia się pojęcie kompetencji zawodowych, które obejmują szersze aspekty zawodu nauczyciela poza aspektem zadaniowym i działaniowym zwracają także uwagę na sferę osobowościową i psychologiczno-pedagogiczną nauczyciela. Kompetencje w pedagogice, według W. Okonia, można zdefiniować jako zdolność do osobistej samorealizacji stanowiącą podstawowy warunek procesu dydaktyczno- 6 T.W. Nowacki Leksykon pedagogiki pracy [w:] Cz. Plewka Uwarunkowania zawodowego rozwoju nauczycieli, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2009 r., s Cz. Plewka Uwarunkowania zawodowego rozwoju nauczycieli, op. cit., s B. Kwiatkowska Kowal Koncepcja zadaniowa kształcenia nauczycieli w uniwersytetach [w:] H. Kwiatkowska, A. Kotusiewicz (red.) Nauczyciele nauczycieli. Z teorii i praktyki kształcenia nauczycieli, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź 1992 r., s

7 wychowawczego. 9 Kompetencje nauczycieli uznawane są także za złożoną dyspozycję, która stanowi wypadkową wiedzy, umiejętności, postaw, motywacji, emocji i wartościowania. K. Stech przedstawia charakterystykę właściwości kompetencji uznając, że one: są kategorią podmiotową, mają ograniczony zasięg przedmiotowy i społeczny oraz wskazują na to, czego dotyczą i wobec kogo są przejawiane, należą do dyspozycji wyuczonych, które jednostka może nabyć w procesie edukacji, a także poprzez doświadczenie życiowe, nabywane są zawsze w określonym kontekście, odbywają się w konkretnym układzie sytuacji typowych dla danej instytucji lub środowiska, posiadają dynamiczny charakter, podlegający przeobrażeniom w toku życia człowieka, charakteryzują się generatywnością i transferowalnością, czyli możliwością przenoszenia się na inne dziedziny aktywności jednostki i tworzenia się nowych kompetencji. 10 Ze względu na fakt, że nauczyciele pracują w różnych typach szkół i placówek oświatowych, mają różne specjalności i wykonują różne zadania zawodowe niemożliwe jest opisanie wszystkich kompetencji niezbędnych do tego, by stać się dobrym nauczycielem. Klasyfikacje kompetencji nauczycielskich najczęściej są podporządkowane cechom charakteryzującym określoną specjalność nauczyciela lub zadaniom, które wykonuje nauczyciel. Najprostszą kwalifikację kompetencji nauczycieli przedstawia M. Taraszkiewicz, wyróżniając trzy grupy kompetencji: kompetencje merytoryczne, odnoszące się do treści realizowanych zadań, kompetencje dydaktyczno-merytoryczne, dotyczące metod i technik stosowanych przez nauczyciela w swojej pracy, 9 W. Okoń Nowy słownik pedagogiczny, op. cit., s K. Szorc Kompetencje nauczyciela na miarę XXI wieku [w:] P. Waśko, M. Wrońska, A. Zduniak (red.) Polski system edukacji po reformie 1999 roku, Wydawnictwo Elipsa, Poznań Warszawa 2005 r., s

8 kompetencje wychowawcze, odnoszące się do różnych sposobów interakcji nauczyciela z uczniem, m.in. kompetencje komunikacyjne, nawiązywanie kontaktów. 11 Prostą i przejrzystą klasyfikację kompetencji nauczycielskich przedstawia także R. Kwaśnica. Wyróżnia on dwie grupy tych kompetencji, do pierwszej z nich należą kompetencje praktyczno-moralne, na które składają się: kompetencje interpretacyjne, czyli zdolności rozumiejącego odnoszenia się do świata jest on rozumiany jako rzeczywistość wymagająca ciągłej interpretacji i bezustannego wydobywania sensu, kompetencje moralne, czyli zdolność prowadzenia refleksji moralnej, kompetencje komunikacyjne, czyli zdolność do dialogowego sposobu bycia w dialogu z inna osobą i samym sobą. Drugą grupą kompetencji są kompetencje techniczne, czyli umiejętności, od których zależy efektywność działania i które mają określony zakres zastosowań. Na kompetencje techniczne nauczycieli składają się: kompetencje postulacyjne (normatywne), czyli umiejętność opowiadania się za instrumentalnie pojętymi celami i identyfikowanie się z nimi, kompetencje metodyczne, czyli umiejętność działania według reguł określających optymalny porządek czynności, kompetencje realizacyjne, czyli umiejętność doboru środków i tworzenia warunków sprzyjających osiąganiu zamierzonych celów. 12 Kompetencje i kwalifikacje nauczycieli mają kluczowe znaczenie w procesie edukacji, ponieważ dzięki odpowiednim kwalifikacjom i kompetencjom nauczyciel jest w stanie skutecznie zrealizować zadania szkoły. 13 Wraz z rozwojem społeczeństwa nauczyciel musi dopasowywać się do zmieniających warunków i metod nauczania, 11 Cz. Plewka Uwarunkowania zawodowego rozwoju nauczycieli, op. cit., s R. Kwaśnica Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu [w:] Cz. Plewka Uwarunkowania zawodowego rozwoju nauczycieli, op. cit., s Z.B. Gaś Doskonalący się nauczyciel, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, Lublin 2001 r., s. 9 8

9 wykorzystując swoje kompetencje i kwalifikacje. Z tego powodu bardzo istotne staje się kształcenie ustawiczne nauczycieli i ich doskonalenie zawodowe. W toku kształcenia formalnego nauczyciel zdobywa niepełne kwalifikacje, które nie wystarczają do optymalnego wykonywania zadań w przeciągu całej kariery zawodowej. Dlatego też rozmaite modele systemów edukacyjnych w Europie dużą wagę przywiązują do ciągłego kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli. Współcześnie kadra pedagogiczna ma możliwość podnoszenia swoich umiejętności w trakcie kariery zawodowej, a jej awans zawodowy jest uzależniony od chęci rozwoju zawodowego. W różnych krajach europejskich kwestie awansu zawodowego są rozwiązywane w rozmaity sposób, ale wszystkie mają na celu podnoszenie kwalifikacji nauczycielskich i osiąganie profesjonalizmu zawodowego Kompetencje zawodowe nauczycieli w Unii Europejskiej w świetle wspólnej polityki edukacyjnej Unia Europejska przewiduje głównie integrację na poziomie gospodarczym, jednak ze względu na funkcjonowanie jednolitego rynku europejskiego wprowadza także pewne ramy dla polityki edukacyjnej. Wspólnota nie ma na celu tworzenia jednolitego systemu edukacji, wprowadza jedynie cele, ramy i kierunki dla tego systemu pozostawiając większość kompetencji krajom członkowskim. Przez wiele lat funkcjonowania Unia Europejska nie interesowała się kwestiami edukacji. Fundamentalne zmiany w tym obszarze nastąpiły z przyjęciem Traktatu z Maastricht, który wprowadził osobny rozdział: Edukacja, szkolenia zawodowe i młodzież. Zgodnie z zasadą pomocniczości kraje Unii Europejskiej zobowiązane zostały do współpracy i wspierania działań w wybranych obszarach edukacji. W Traktacie zaznaczono, że odmienności kulturowe, językowe, a także w zakresie systemów oświatowych, które mają bardzo zróżnicowany charakter, pozostają jedynie w gestii krajów członkowskich. W art. 126 znalazły się jedynie zagadnienia wspierania europejskiego wymiaru edukacji, nauki języków obcych, wymiany międzynarodowej 14 U. Ordon Nauczyciel w przestrzeni edukacyjnej jednoczącej się Europy, Wydawnictwo Akademii im. Jana Długosza, Częstochowa 2007 r., s

10 uczniów, studentów i nauczycieli oraz wymiany informacji pomiędzy ośrodkami naukowymi i badawczymi. Traktat z Maastricht poruszał jeszcze kwestię uznawalności dyplomów i zaliczenia pobytu studentów na uczelniach państw Unii Europejskiej w poczet normalnego toku studiów (m.in. wprowadzenie Europejskiego Systemu Punktów Transferowych ECTS). 15 W późniejszych latach wprowadzonych zostało wiele merytorycznych modyfikacji dotyczących obszaru edukacji. Obecnie, zgodnie z art. 149 Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, zadania Unii Europejskiej w obszarze edukacji dotyczą rozwoju edukacji wysokiej jakości, głównie poprzez zachęcanie do współpracy pomiędzy krajami członkowskimi oraz, jeżeli jest to niezbędne, poprzez wspieranie i uzupełnianie ich działalności, w pełni szanując odpowiedzialność poszczególnych państw za treść nauczania i organizację systemów edukacyjnych. Działania Unii Europejskiej w zakresie edukacji zmierzają do: rozwoju wymiaru europejskiego w edukacji, głównie poprzez nauczanie i upowszechnianie języków państw członkowskich, sprzyjania mobilności studentów i nauczycieli, głównie poprzez zachęcanie do akademickiego uznawania dyplomów i okresów studiów, promowania współpracy pomiędzy instytucjami edukacyjnymi, rozwoju wymiany informacji i doświadczeń w kwestiach wspólnych dla systemów edukacyjnych państw członkowskich, sprzyjania rozwojowi wymiany młodzieży i wymiany instruktorów społecznooświatowych, popierania rozwoju kształcenia na odległość. 16 Unia Europejska, ze względu na swobodne przemieszczanie się ludzi, kapitału i towarów, rozpoczęła także dyskusję nad kompetencjami i kwalifikacjami nauczycieli. Nie wprowadziła ona jednoznacznej definicji pojęcia kompetencji, głównie ze względu 15 J. Mierzwa Podstawy traktatowe polityki edukacyjnej Unii Europejskiej ich ewolucja i perspektywy, Zeszyty Naukowe Zakładu Europeistyki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Nr 1(1) Z 2006 r., s A. Zygierewicz Polityka edukacyjna Unii Europejskiej, Biuro Analiz Sejmowych Nr 15 (40) z 2010 r., s. 2 10

11 na fakt, że znaczna część krajów członkowskich posiada taką definicję w swoich głównych dokumentach dotyczących systemów nauczania. Wprowadziła jednak kompetencje kluczowe, które powinny uwzględniać potencjalne korzyści dla całego społeczeństwa i odpowiadać potrzebom całej społeczności niezależnie od płci, rasy, pozycji społecznej, pochodzenia, kultury i języka. W 1996 roku, na sympozjum w szwajcarskim Bernie, przyjęte zostały kompetencje kluczowe dla absolwentów szkół średnich w Europie. W 2005 roku, ze względu na Strategię Lizbońską, stworzony został opis kompetencji wymaganych od europejskiego nauczyciela. Podzielone zostały one na kompetencje związane z procesem uczenia się (nauczania) i kształtowania postaw uczniowskich, W zakresie uczenia się do kompetencji nauczyciela w Unii Europejskiej należą: umiejętność pracy w wielokulturowej i zróżnicowanej społecznie klasie, umiejętność stworzenia dogodnych warunków do uczenia się - w tym zakresie do obowiązków nauczyciela należy: organizowanie procesu uczenia się, czynienie ze swoich uczniów badaczy, tworzenie programów nauczania, stałe szkolenie i doskonalenie, usprawnianie swojej pracy oraz działalność w różnego rodzaju stowarzyszeniach i organizacjach, bycie animatorem życia społeczno-kulturalnego w regionie, umiejętność włączenia technologii informacyjno-komunikacyjnej do codziennego funkcjonowania uczniów, umiejętność pracy w różnych zespołach bezpośrednio zaangażowanych w uczenie się tej samej grupy uczniów umiejętność współpracy przy tworzeniu programów nauczania, organizacji procesu kształcenia i oceniania, umiejętność współpracy z osobami ze środowiska lokalnego i z rodzicami, umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów, 11

12 umiejętność stałego poszerzania swojej wiedzy i doskonalenia swoich umiejętności. 17 W zakresie kształtowania postaw uczniowskich do kompetencji nauczyciela w Unii Europejskiej należą: umiejętność wykształcenia w uczniach postawy obywatelskiej i społecznej, umiejętność promowania takiego rozwoju kompetencji uczniowskich, które pozwolą im, jako pełnoprawnym obywatelom danego państwa, na funkcjonowanie w społeczeństwie wiedzy; do tych kompetencji uczniowskich należą: motywacja do nauki, nie tylko formalnej objętej obowiązkiem szkolnym, nauczanie uczenia się, krytyczne przetwarzanie informacji, posługiwanie się komputerem i korzystanie z wszelkich urządzeń cyfrowych, twórczość i innowacyjność, rozwiązywanie problemów, przedsiębiorczość, współpraca z innymi, łatwość w komunikacji z innymi, umiejętność poruszania się w kulturze wizualnej, umiejętność łączenia kształtowania wymaganych kompetencji z nauczaniem/uczeniem się danego przedmiotu. 18 Głównym zadaniem nauczyciela w Unii Europejskiej jest przygotowanie młodych ludzi do uczenia się przez całe życie, zdobywania wiedzy i umiejętności. Duży 17 M. Sielatycki Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej [w:] K. Sujak Lesz (red.) Kształcenie nauczycieli w szkole wyższej. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2008 r., s M. Sielatycki Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej, op. cit., s

13 nacisk położony jest także na umiejętność współpracy nauczycieli z innymi nauczycielami, uczniami nauczyciel nie może być indywidualistą, który uważa, że najważniejszy jest jego przedmiot i jego uczniowie. Poza kompetencjami dla nauczycieli Komisja Europejska zaproponowała także wspólne europejskie zasady odnoszące się do zawodu nauczyciela. Pierwszą zasadą jest uznanie, że jest to zawód wymagający wyższego wykształcenia. Współczesne systemy edukacji wymagają, by wszyscy nauczyciele byli absolwentami szkół wyższych lub ich odpowiedników. Nauczyciel w Europie powinien mieć także szanse kontynuowania studiów do najwyższego poziomu, by móc rozwijać swoje kompetencje pedagogiczne i zwiększać możliwości rozwoju w zawodzie. Kształcenie nauczycieli musi być też wielodziedzinowe, co pozwoli zagwarantować u nauczycieli: wiedzę na temat swojego przedmiotu, wiedzę pedagogiczną, umiejętności i kompetencje potrzebne do ukierunkowania i wspierania uczniów, zrozumienie społecznych i kulturowych wymiarów edukacji. Drugą zasadą odnoszącą się do zawodu nauczyciela jest przyjęcie, że jest to zawód osadzony w kontekście uczenia się przez całe życie. Rozwój zawodowy nauczycieli powinien trwać przez całe jego życie zawodowe i powinien być wspierany przez system doskonalenia na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Europejscy nauczyciele powinni także wspierać proces, w którym młodzi ludzie stają się bardziej autonomiczni w uczeniu się przez całe życie. Trzecią zasadą zawodu nauczyciela w Europie jest zasada mobilności. Edukacja nauczycieli powinna opierać się o ich mobilność, wyjazdy do innych państw europejskich w celu rozwoju zawodowego. Kraj goszczący nauczyciela powinien uznawać jego status, kraj pochodzenia oraz udział w procesie rozwoju. W Europie powinna także istnieć mobilność między różnymi poziomami edukacji i w kierunku różnych zawodów w sektorze edukacji. Czwartą zasadą odnoszącą się do zawodu nauczyciela jest to, że zawód ten powinien opierać się na partnerstwie. Instytucje kształcące nauczycieli muszą współpracować ze szkołami, przemysłem i instytucjami umożliwiającymi odbywanie praktyk. 13

14 Dodatkowo powinny istnieć zachęty do angażowania się nauczycieli w badania naukowe, by mogli dotrzymać kroku rozwijającemu się społeczeństwu wiedzy. 19 Zawód nauczyciela w Unii Europejskiej jest zawodem regulowanym aby nauczyciel z innego państwa mógł uzyskać zgodę na nauczanie w danym państwie musi przejść egzaminy. Unia Europejska zmierza do ujednolicenia podejścia do kształcenia nauczycieli. W projekcie rekomendacji Komisji Europejskiej znalazły się także trzy kluczowe punkty odniesienia dla tego zawodu wobec wiedzy, innego człowieka i społeczeństwa. Europejski nauczyciel powinien umieć: pracować z wiedzą, nowymi technologiami i informacją wykształcenie nauczycieli powinno umożliwiać dotarcie do wiedzy, jej analizowanie, zatwierdzenie, refleksję i przekazywanie przy użyciu najnowszych technologii, pracować z innymi ludźmi zawód nauczyciela wymaga tolerancji i umiejętności rozwijania potencjału każdego ucznia, nauczyciele muszą znać zagadnienia związane z rozwojem człowieka, okazywać pewność siebie w kontaktach z innymi ludźmi, pracować w społeczeństwie i dla społeczeństwa nauczyciele powinni przyczyniać się do przygotowania uczniów do roli obywateli Unii Europejskiej i pomagać zrozumieć im znaczenie uczenia się przez całe życie, powinni również promować mobilność i współpracę w Europie, a także wspierać wzajemny szacunek i rozumienie kultur. Trzy powyższe punkty odniesienia do zawodu nauczyciela są ważnym punktem wyjścia dla projektowania europejskiego kształcenia i doskonalenia nauczycieli. Zawód nauczyciela jest bardzo ważnym zawodem, ponieważ zarządza wiedzą, wspiera rozwój młodych ludzi, pomaga im w stawaniu się obywatelami, a także kreuje ich na Europejczyków, co ma istotne znaczenie dla integracji państw Unii Europejskiej M. Sielatycki Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej, op. cit., s M. Sielatycki Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej, op. cit., s

15 3. Pragmatyka zawodowa nauczycieli w Polsce Pragmatyka zawodowa jest pojęciem, które określa kompetencje, zasady hierarchii służbowej, prawa i obowiązki pracowników administracji publicznej. Jest ona regulowana przez akty prawne dotyczące określonego zawodu. W odniesieniu do nauczycieli pragmatyka zawodowa określa nie tylko wymagane kwalifikacje, ale także czas pracy, wynagrodzenia i inne świadczenia socjalne. W Polsce podstawowym aktem prawnym regulującym status zawodowy nauczycieli oraz ich warunki pracy jest ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela. Przepisy zawarte w Karcie Nauczyciela doprecyzowuje szereg rozporządzeń Ministra Edukacji Narodowej, m.in. w sprawie tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć, wynagradzania nauczycieli, zasady i trybu dokonywania oceny pracy nauczycieli, zadań nauczycieli zajmujących stanowiska kierownicze. 21 Zgodnie z Kartą Nauczyciela stanowisko nauczyciela może objąć osoba, która posiada wykształcenie wyższe z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli. 22 Edukacja nauczycieli może zatem być realizowana w dwóch systemach: szkolnictwa wyższego i w systemie oświaty. W ramach kształcenia w systemie szkolnictwa wyższego do instytucji przygotowujących nauczycieli do wykonywania zawodu należą: wyższe szkoły pedagogiczne zbliżone strukturą do uniwersytetów, przygotowują one nauczycieli do pracy w przedszkolach, szkołach podstawowych, średnich oraz innych placówkach oświatowo-wychowawczych, uniwersytety, szkoły niepaństwowe, kształcące nauczycieli i umożliwiające uzyskanie tytułu zawodowego licencjata i magistra, szkoły techniczne przygotowujące nauczycieli wychowania technicznego, akademie wychowania fizycznego przygotowujące nauczycieli wychowania fizycznego, 21 Organizacja systemu edukacji w Polsce 2009/2010, raport Eurydice, Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego, Warszawa 2010 r., s Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela Dz. U. z 2009 r. Nr 219, poz

16 uczelnie wyższe o innym charakterze, obejmujące wyższe szkoły artystyczne, rolnicze, ekonomiczne, kształcące studentów, którzy chcą uzyskać uprawnienia do pracy w szkolnictwie. 23 Do instytucji z systemu oświaty przygotowujących nauczycieli do pracy zawodowej należą: kolegia nauczycielskie, kolegia językowe. Kolegia nauczycielskie i językowe funkcjonują od 1991 roku i mają status wyższych szkół zawodowych. Przygotowują nauczycieli do pracy w szkole podstawowej oraz do nauczania jeżyków obcych. W szkołach tego typu duża uwaga jest przywiązywana do edukacji praktycznej, prowadzone są zajęcia warsztatowe realizowane w małych grupach. 24 Absolwent szkoły wyższej posiadający przygotowanie pedagogiczne albo absolwent kolegium uznawany jest na wstępie za wykwalifikowanego nauczyciela w zakresie ukończonej specjalności. Rozpoczynając pracę nauczyciel odbywa roczny staż w celu uzyskania stopnia awansu zawodowego nauczyciela kontraktowego, kolejny awans zawodowy realizowany jest po spełnieniu warunków określonych w Karcie Nauczyciela. Kandydat na nauczyciela musi spełniać określone wymagania zdrowotne, rekrutacja na stanowisko nauczyciela w danej placówce odbywa się w drodze naboru otwartego. 25 Status zawodowy nauczyciela jest zależny od stopnia awansu zawodowego. Nauczyciele posiadający dwa niższe stopnie awansu (stażyści i nauczyciele kontraktowi) są zatrudniani na podstawie umowy o pracę w oparciu o przepisy zawarte w Karcie Nauczyciela. Nauczyciele mianowani i dyplomowani mogą być zatrudniani na podstawie mianowania, także w oparciu o przepisy zawarte w Karcie Nauczyciela. Pracodawcą dla nauczycieli zatrudnionych w danej szkole jest dyrektor szkoły. Nauczyciele zatrudnieni na podstawie mianowania nie podlegają podporządkowaniu 23 U. Ordon Nauczyciel w przestrzeni edukacyjnej jednoczącej się Europy, op. cit., s U. Ordon Nauczyciel w przestrzeni edukacyjnej jednoczącej się Europy, op. cit., s Organizacja systemu edukacji w Polsce 2009/2010, op. cit., s

17 służbowemu określonemu w innych przepisach prawnych dla mianowanych funkcjonariuszy państwowych. W związku z pełnieniem obowiązków służbowych nauczyciel korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych. W procesie nauczania nauczyciel ma prawo do stosowania takich metod dydaktycznych, jakie uzna za najwłaściwsze spośród uznanych przez współczesne nauki pedagogiczne. Ma także możliwość swobodnego doboru podręczników i pomocy naukowych zatwierdzonych do użytku szkolnego. Do obowiązków nauczyciela należy podnoszenie swojej wiedzy, korzystając z prawa pierwszeństwa do uczestnictwa we wszystkich formach doskonalenia zawodowego. 26 Zgodnie z przepisami Karty Nauczyciela praca zawodowa nauczyciela, z wyjątkiem nauczyciela stażysty, podlega ocenie. Może być ona dokonana w każdym czasie, jednak nie wcześniej niż po upływie roku od dokonania poprzedniej oceny lub oceny dorobku zawodowego. Ocena pracy nauczyciela jest dokonywana z inicjatywy dyrektora szkoły lub na wniosek: nauczyciela, organu sprawującego nadzór pedagogiczny, organu prowadzącego szkołę, rady pedagogicznej, rady rodziców. Ocena pracy nauczyciela ma charakter opisowy i jest zakończona stwierdzeniem uogólniającym: oceną wyróżniającą, oceną dobra lub oceną negatywną. 27 Do awansu zawodowego nauczyciela wymagana jest ocena dorobku zawodowego nauczyciela. Ustala ją dyrektor szkoły na podstawie stopnia realizacji planu rozwoju zawodowego nauczyciela. Ocena dorobku zawodowego może być pozytywna lub negatywna, od negatywnej przysługuje odwołanie do kuratorium oświaty ciągu 14 dni od jej otrzymania. Ocena ustalona przez kuratorium jest ostateczna, a ponowna ocena może odbyć się nie wcześniej niż po upływie 9 miesięcy Ibidem, s Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela Dz. U. z 2009 r. Nr 219, poz Organizacja systemu edukacji w Polsce 2009/2010, op. cit., s

18 Doskonalenie zawodowe nauczycieli w Polsce nie jest obowiązkowe, jednak jest niezbędne z punktu widzenia awansu zawodowego. Prowadzone jest dwutorowo, jako dokształcanie i jako doskonalenie zawodowe. Dokształcanie obejmuje takie formy, które dają nauczycielowi możliwość zdobycia wyższego wykształcenia lub dodatkowych kwalifikacji, a doskonalenie zawodowe obejmuje te formy, które pozwalają na wzbogacenie warsztatu nauczycieli w ramach już posiadanych kwalifikacji. Finansowanie doskonalenie i dokształcania zawodowego, zgodnie z Kartą Nauczyciela, leży w kompetencjach organów prowadzących, które wyodrębniają na ten cel 1% planowanych rocznych środków na wynagrodzenia osobowe nauczycieli. Dokształcanie nauczycieli jest prowadzone przez szkoły wyższe i kolegia, w systemie wieczorowych, zaocznych i stacjonarnych. Z kolei doskonalenie zawodowe nauczycieli prowadzą szkoły wyższe na studiach podyplomowych lub kolegia nauczycielskie na kursach. Doskonalenie zawodowe jednak jest domeną placówek doskonalenia zawodowego dla nauczycieli. 29 Kwestię wynagrodzeń nauczycieli także reguluje Karta Nauczyciela, a także rozporządzenia ministra właściwego do spraw edukacji. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie wynagrodzeń nauczycieli obejmuje nauczycieli wszystkich szczebli i typów szkół, pracowników placówek oświaty i kuratoriów oraz departamentów Ministerstwa Edukacji Narodowej zatrudnionych na stanowiskach pedagogicznych. Wynagrodzenie nauczycieli w Polsce składa się z: wynagrodzenia zasadniczego, dodatków: za wysługę lat, motywacyjnego, funkcyjnego oraz za warunki pracy, wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw, nagród, innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy za wyjątkiem świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych i dodatków socjalnych. Wysokość wynagrodzenia nauczycieli jest uzależniona od stopnia awansu zawodowego, posiadanych kwalifikacji oraz wymiaru zajęć obowiązkowych. Wysokość dodatków 29 Ibidem, s

19 zależy od okresu zatrudnienia, jakości świadczonej pracy, wykonywania dodatkowych zadań lub zajęć, powierzonego stanowiska lub trudnych lub szkodliwych dla zdrowia warunków pracy. 30 W 2009 roku, po nowelizacji przepisów Karty Nauczyciela wzrosło średnie wynagrodzenie dla nauczycieli i w zależności od stopnia awansu zawodowego stanowi odsetek od kwoty bazowej, określanej corocznie w ustawie budżetowej: dla nauczyciela stażysty 100% kwoty bazowej, dla nauczyciela kontraktowego 111% kwoty bazowej, dla nauczyciela mianowanego 144% kwoty bazowej, dla nauczyciela dyplomowanego 184% kwoty bazowej. 31 W 2010 roku ponownie wzrosło wynagrodzenie nauczycieli o 7% więcej od kwot obowiązujących od 1 września 2009 roku. 32 Czas pracy nauczyciela w Polsce zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin nie może przekraczać 40 godzin tygodniowo. W czasie pracy nauczyciel realizuje zajęcia dydaktyczne lub opiekuńcze, także przygotowuje się do zajęć, sprawdza prace pisemne oraz wykonuje inne czynności wynikające z zadań statutowych szkoły. Do czasu pracy nauczyciela zalicza się również czas poświęcony na samokształcenie i doskonalenie zawodowe. Obowiązkowy tygodniowy wymiar zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych prowadzonych bezpośrednio z uczniami jest zróżnicowany i zależy od typu szkoły i wykonywanych zajęć: dla nauczycieli przedszkoli wynosi 25 godzin tygodniowo, dla nauczycieli przedszkoli specjalnych, szkół podstawowych i liceów ogólnokształcących wynosi 18 godzin tygodniowo, 30 Organizacja systemu edukacji w Polsce 2009/2010, op. cit., s Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 marca 2009 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagrodzenia za pracę w dniu wolnym od pracy Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lipca 2010 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagrodzenia za pracę w dniu wolnym od pracy Dz. U. z 2010 r. Nr 131, poz

20 dla nauczycieli kolegiów nauczycielskich 15 godzin tygodniowo, dla wychowawców świetlic szkolnych 26 godzin tygodniowo, dla wychowawców internatów 30 godzin tygodniowo. Nauczyciele, których wymiar czasu pracy wynosi 18 godzin tygodniowo mogą po spełnieniu wymogów realizować wymiar do 27 godzin tygodniowo. 33 Nauczyciel zatrudnieni w urzędach są zobowiązani do pracy w wymiarze 40 godzin tygodniowo, w placówkach doskonalenia zawodowego i bibliotekach pedagogicznych w wymiarze 35 godzin tygodniowo. W szkołach zaocznych i placówkach kształcenia na odległość nauczyciele są zobowiązani przepracować 684 godzin rocznie, z kolei nauczyciele zatrudnieni w kolegiach nauczycielskich 450 godzin rocznie, a w kolegiach językowych 360 godzin rocznie. 34 Nauczyciele w Polsce mają prawo do odpłatnego czasu wolnego podczas ferii i świąt państwowych oraz religijnych. Ferie letnie trwają około 2 miesięcy, jednak nauczyciel może być zobowiązany przez dyrektora szkoły do przeprowadzenia w tym czasie egzaminów lub wykonywania pracy związanej z zakończeniem i przygotowaniem nowego roku szkolnego. Nauczyciel, którego staż pracy w zawodzie przekroczył 7 lat ma prawo do płatnego urlopu na okres do 1 roku dla poratowania zdrowia w celu przeprowadzenia zaleconego leczenia. Nauczyciele czynni, którzy podnoszą swoje kwalifikacje na studiach zaocznych i wieczorowych mają zagwarantowane prawo do płatnych urlopów szkoleniowych na udział w obowiązkowych zajęciach oraz przygotowanie się do egzaminów i pisanie pracy magisterskiej. Mogą również otrzymywać krótsze urlopy na udział w konferencjach, seminariach i warsztatach szkoleniowych. 35 Od 6 kwietnia 2000 roku w związku z wejściem w życie znowelizowanej ustawy Karta Nauczyciela, wprowadzona została hierarchia stopni awansu zawodowego. Zastąpiła ona stopnie specjalizacji zawodowej. 36 Zgodnie z obowiązującą Kartą Nauczyciela ustalone są następujące stopnie awansu zawodowego nauczycieli: 33 Organizacja systemu edukacji w Polsce 2009/2010, op. cit., s Ibidem 35 Organizacja systemu edukacji w Polsce 2009/2010, op. cit., s K. Głód Stosunek pracy nauczyciela, Wydawnictwo Innowator, Gliwice 2009 r., s

21 nauczyciel stażysta, nauczyciel kontraktowy, nauczyciel mianowany, nauczyciel dyplomowany. 37 Nauczyciel dyplomowany posiadający co najmniej 20-letni staż pracy w zawodzie nauczyciela, w tym co najmniej 10-letni okres pracy jako nauczyciel dyplomowany oraz potrafiący się wykazać znaczącym dorobkiem zawodowym może uzyskać tytuł Honorowego Profesora Oświaty przyznawanego przez Ministra Edukacji Narodowej. 38 Poza uzyskaniem stopnia nauczyciela kontraktowego awans zawodowy nauczycieli ma charakter obligatoryjny. Uzyskanie przez nauczyciela określonego stopnia awansu zawodowego uwarunkowane jest: posiadaniem odpowiednich kwalifikacji, odbyciem stażu zakończonego pozytywną oceną dorobku zawodowego nauczyciela w okresie stażu (podczas tego stażu nauczyciel realizuje indywidualny plan rozwoju zawodowego), uzyskaniem akceptacji komisji kwalifikującej albo w przypadku nauczyciela kontraktowego zdaniem egzaminu przed komisją egzaminacyjną. 39 Droga do awansu zawodowego jest stosunkowo trudna, nauczyciel poza uzyskaniem kolejnych stopni nauczycielskich i wynikającej z nich zmiany wysokości wynagrodzenia ma małe szanse do dalszego awansu wewnątrz szkoły, w której pracuje. Wynika to głównie z tego, że skala funkcji i stanowisk w obecnej strukturze jest ograniczona. Nauczyciel posiadający odpowiedni stopnień awansu zawodowego, staż pracy i kwalifikacje ma wprawdzie prawo do ubiegania się o stanowisko dyrektora szkoły, kuratora oświaty lub wizytatora, jednak nie jest to zagwarantowany awans w karierze nauczycielskiej. Pewne stanowiska możliwe są do osiągnięcia jedynie w drodze konkursów i na określoną przepisami kadencję. Awans zawodowy nauczycieli w Polsce 37 Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela Dz. U. z 2009 r. Nr 219, poz K. Głód Stosunek pracy nauczyciela, op. cit., s Organizacja systemu edukacji w Polsce 2009/2010, op. cit., s

22 z tego powodu nie jest awansem stałym, ani ukończenie kursów czy zdobycie dodatkowych kwalifikacji nie zapewniają stanowisk kierowniczych. 40 Poza szkołą i czterema stopniami awansu zawodowego nauczycieli w szkołach i placówkach sektora oświaty występują jeszcze następujące stanowiska: nauczyciel, nauczyciel doradca metodyczny, nauczyciel konsultant, kierownik (m.in. warsztatów szkolnych, laboratorium, pracowni), wicedyrektor, dyrektor. W kuratoriach oświaty występują takie stanowiska, jak: wizytator, starszy wizytator, naczelnik wydziału, dyrektor wydziału, wicekurator, kurator oświaty. W Ministerstwie Edukacji Narodowej są takie stanowiska, jak: wizytator, starszy wizytator, główny wizytator. 41 Rozwiązanie stosunku pracy z nauczycielem regulują przepisy Karty Nauczyciela. W przypadku nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego zwolnienie z pracy nie jest łatwe i pociąga za sobą określoną ustawowo procedurę. nauczyciel może zostać zwolniony z pracy w przypadku całkowitej lub częściowej likwidacji szkoły. W przypadku, gdy nie jest możliwe dalsze zatrudnienie nauczyciela dyrektor może przenieść go w stan nieczynny lub na wniosek nauczyciela rozwiązać z nim stosunek pracy. W stanie nieczynnym nauczyciel dostaje prawo do wynagrodzenia zasadniczego przez okres 6 miesięcy, a nauczyciel, z którym rozwiązano stosunek pracy zyskuje prawo do odprawy w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego. Dyrektor szkoły ma obowiązek w pierwszej kolejności przywrócić do pracy nauczyciela w stanie nieczynnym, gdy tylko zaistnieje taka możliwość. 42 Stosunek pracy z nauczycielem mianowanym ulega rozwiązaniu z następujących przyczyn: na wniosek nauczyciela, w razie choroby trwającej dłużej niż 2 lata, po osiągnięciu wieku emerytalnego, w razie negatywnej oceny pracy nauczyciela. 40 Ibidem, s Ibidem 42 Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela Dz. U. z 2009 r. Nr 219, poz

23 Stosunek pracy wygasa z mocy prawa w następujących sytuacjach: prawomocnego ukarania w postępowaniu dyscyplinarnym karą dyscyplinarną zwolnienia z pracy oraz karą dyscyplinarną zwolnienia z pracy z zakazem przyjmowania do pracy w zawodzie nauczycielskim przez okres 3 lat od ukarania lub karą wydalenia z zawodu nauczycielskiego, prawomocnego skazania na karę pozbawienia praw publicznych lub prawa wykonywania zawodu albo utraty pełnej zdolności do czynności prawnych, prawomocnego skazania za przestępstwa popełnione umyślnie, upływu trzymiesięcznego okresu odbywania kary pozbawienia wolności, stwierdzenia, że nawiązanie stosunku pracy nastąpiło na podstawie fałszywych lub nieprawdziwych dokumentów albo zostało dokonane z naruszeniem warunków dotyczących zatrudnienia nauczycieli określonych w Karcie Nauczyciela Sytuacja zawodowa nauczycieli w krajach Unii Europejskiej Sytuacja zawodowa nauczycieli w Europie jest odmienna dla każdego kraju członkowskiego. Państwa unijne mają prawo do samodzielnego kształtowania systemu edukacyjnego, a także sytuacji zawodowej kadry pedagogicznej. Z tego względu pragmatyka zawodowa nauczycieli w poszczególnych krajach Unii jest różnorodna, w zależności od rozpatrywanego kryterium. Kształcenie nauczycieli w krajach Unii Europejskiej może przebiegać w oparciu o dwa główne modele model równoległy i model etapowy. Model równoległy zakłada, że kształcący się nauczyciel równocześnie zdobywa wiedzę ogólną i przygotowanie pedagogiczne, a model etapowy zakłada zdobywanie głównie wiedzy ogólnej, a dopiero w kolejnej fazie zdobywanie przygotowania pedagogicznego. W większości krajów unijnych obowiązuje model równoległy, za wyjątkiem Irlandii, Portugalii i Wielkiej Brytanii, gdzie przeważa model etapowy. Organizacja kształcenia 43 Organizacja systemu edukacji w Polsce 2009/2010, op. cit., s

24 zawodowego nauczycieli w poszczególnych krajach Unii Europejskiej została przedstawiona na rysunku 1. Rysunek 1. Organizacja kształcenia nauczycieli w poszczególnych krajach Unii Europejskiej 44 Źródło: Kluczowe problemy edukacji w Europie. Zawód nauczyciela w Europie: profil, wyzwania, kierunki zmian, Europejskie Biuro Eurydice, Warszawa 2004 r., s. 25 W ciągu ostatnich dziesięcioleci w odniesieniu do zawodu nauczyciela w krajach Unii Europejskiej największe zamiany nastąpiły w zakresie obowiązków nauczycieli i ich autonomii. W większości krajów polityka edukacyjna w zakresie autonomii nauczania nabrała rozmachu w latach 90-tych, wyjątkiem jest Finlandia, gdzie ta autonomia przyznana została nauczycielom już w latach 80-tych. Do krajów, w których zmiany najistotniejsze zmiany w tym zakresie zaszły w latach 90-tcyh należy Estonia, Islandia, Litwa, Hiszpania i Słowenia. W innych krajach tendencje do zwiększania autonomii pojawiły się później, tak było m.in. w przypadku Włoch, gdzie od 2000 roku rząd wydaje centralnie jedynie zalecenia i zrezygnował z wydawanych wcześniej szczegółowych programów nauczania. 44 w 2000 roku dla poziomu gimnazjum 24

25 Do 2007 roku autonomia w zakresie programów nauczania nie występowała jeszcze we wszystkich krajach unijnych. W Belgii wcześniej wprowadzona autonomia została ograniczona, podobne było w Holandii, Wielkiej Brytanii i na Węgrzech. Jednak jej ograniczenie nie miało wpływu na ciągłe rozszerzanie obowiązków nauczycieli. 45 Obowiązki nauczycieli w ostatnich latach systematycznie się rozszerzają i mimo różnych wzorców instytucjonalnych w poszczególnych krajach Europy widoczne są wspólne tendencje w tym zakresie. Poza nielicznymi wyjątkami decyzja o zwiększaniu obowiązków nauczycieli podejmowana jest na poziomie centralnym (krajowym). W przypadku, gdy nauczycieli zatrudniają bezpośrednio instytucje lokalne lub inny organy prowadzące szkołę, organizowane są negocjacje trójstronne z udziałem przedstawiciela ministerstwa edukacji, nauczycielskich związków zawodowych i przedstawicieli władz lokalnych. Inna sytuacja występuje jedynie w kilku unijnych krajach: Szwecji, Finlandii i Hiszpanii. W nich władze regionalne i lokalne aktywnie uczestniczą w procesie ustalania zakresu zadań dla nauczycieli. Poza Szwecją, Finlandią i Hiszpanią regulacje dotyczące obowiązków nauczycieli zawarte są w aktach prawnych wydawanych przez władze centralne lub krajowe. 46 Czas pracy nauczycieli w Unii Europejskiej najczęściej definiuje się jako czas przeznaczony na dwa najważniejsze zadania: prowadzenie zajęć z uczniami oraz przygotowywanie i ocenianie. W wielu krajach unijnych do czasu pracy wliczane są także zajęcia dodatkowe. Ogólny wymiar czasu pracy nauczycieli oznacza tygodniową liczbę godzin wynegocjowaną zgodnie z układami zbiorowymi pracy lub ustaloną w inny sposób. Tego pojęcia używa się w ponad połowie krajów Unii Europejskiej. W trzynastu krajach określona jest również liczba godzin obowiązkowej obecności w szkole przeznaczona na realizację innych zadań, m.in. na zebrania lub obowiązki kierownicze. Większość z tych krajów określa również liczbę godzin dydaktycznych lub ogólny czas pracy nauczycieli. Jedynie w trzech krajach europejskich, Belgii, Irlandii i Lichtensteinie, czas pracy nauczycieli jest ustalony w umowie o pracę wyłącznie jako liczba godzin dydaktycznych, natomiast w Grecji, we Włoszech, na Cyprze, 45 Zakres autonomii i odpowiedzialności nauczycieli w Europie, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2009 r., s Ibidem, s

26 w Luksemburgu, na Malcie i w Finlandii czas pracy obejmuje godziny dydaktyczne oraz godziny obowiązkowej obecności w szkole. W trzech krajach unijnych: Holandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii, liczba obowiązkowych godzin dydaktycznych nie jest ustalana na poziomie centralnym. W Holandii przepisy prawne regulują jedynie ogólny czas pracy, w Szwecji określa się ogólna liczbę godzin rocznie, natomiast w Wielkiej Brytanii przepisy określają jedynie czas dyspozycyjności nauczycieli. 47 Status nauczyciela w poszczególnych krajach unijnych jest bardzo zróżnicowany (rysunek 2.). W większości krajów nauczyciele zatrudnieni są w sektorze publicznym na podstawie umowy o pracę, tak jest m.in. w Wielkiej Brytanii, Włoszech i Republice Czeskiej. W kilku krajach nauczyciele mają status pracownika mianowanego, zatrudnianego przez centralne władze oświatowe (m.in. Francja, Portugalia i Hiszpania), a w kilku status pracownika służby cywilnej. W Niemczech, Polsce i kilku innych krajach obowiązuje model mieszany, status nauczyciela jest uzależniony od stopnia awansu zawodowego. 48 Wynagrodzenia nauczycieli w poszczególnych krajach Unii Europejskiej są bardzo różne. Na podstawie porównania wielkości płacy zasadniczej można stwierdzić, że poziom wynagrodzenia minimalnego w poszczególnych krajach członkowskich tzw. piętnastki (kraje należące do Unii przed rozszerzeniem w 2004 roku) jest bardzo podobny z nielicznymi wyjątkami. Najniższy poziom w 2004 roku odnotowano w Grecji, Irlandii, Szwecji i Islandii, a najwyższe minimalne wynagrodzenie występowało w Niemczech, Luksemburgu i Lichtensteinie. Państwa, które wstąpiły do UE w 2004 roku miały zdecydowanie niższy poziom wynagrodzenia minimalnego dla nauczycieli, średnie wynagrodzenie nauczycieli w krajach piętnastki było o około 7 razy wyższe niż w nowych krajach unijnych Kluczowe problemy edukacji w Europie. Zawód nauczyciela w Europie: profil, wyzwania, kierunki zmian. Raport I, Europejskie Biuro Eurydice, Warszawa 2004 r., s Status nauczyciela w Polsce na tle krajów UE. Informacje dotyczące warunków pracy i płacy, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2004 r., s Kluczowe problemy edukacji w Europie. Zawód nauczyciela w Europie: profil, wyzwania, kierunki zmian. Raport IV, Europejskie Biuro Eurydice, Warszawa 2004 r., s

27 Rysunek 2. Status nauczyciela w poszczególnych krajach Unii Europejskiej w 2003 roku Źródło: Status nauczyciela w Polsce na tle krajów UE. Informacje dotyczące warunków pracy i płacy, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2004 r., s. 15 W krajach Unii Europejskiej istnieją dwa podejścia do struktur płacowych w zawodzie nauczyciela. Pierwsze podejście polega na ustaleniu płacy zasadniczej i dodawaniu do niej premii dla nauczycieli, którzy są obciążeni dodatkowymi zadaniami i obowiązkami wykraczającymi poza ramy dydaktyki, a także dodatków za przygotowanie się do zajęć i poprawianie prac pisemnych. Płaca zasadnicza jest obliczana na podstawie godzin nauczania (pensum dydaktyczne), a awans płacowy jest uzależniony od stażu pracy. W drugim podejściu przyjmuje się szerszą definicję pracy zawodowej nauczycieli wykracza ona poza godziny spędzone w klasie i traktuje szkołę jako miejsce pracy wymagające złożonego zespołu zadań. Wynagrodzenie zasadnicze nauczycieli w tym podejściu powiązane jest z opisem zadań pozostawiającym miejsce na różnicowanie. Praca nauczyciela nie ogranicza się do zajęć dydaktycznych, przygotowania i oceniania, obejmuje inne zadania i w związku z tym 27

28 premii jest mniej. W tym przypadku płaca zasadnicza nauczycieli jest obliczana głównie na podstawie godzin, podczas których nauczyciel ma obowiązek pozostawania w szkole lub innym wskazanym miejscu pracy. W Unii Europejskiej najmniej jest krajów, które stosują bardzo wąską definicję czasu pracy (pensum dydaktyczne) i przyznają dodatki. Nauczyciele w Belgii, Niemczech i Austrii nie otrzymują wynagrodzenia za dodatkowe zadania, których się podejmują. Kraje, które stosują szerszą definicję czasu pracy przyznają dodatkową premię za niektóre z zadań dodatkowych. 50 Urlopy nauczycieli w poszczególnych krajach Unii Europejskiej są bardzo zróżnicowane. W Wielkiej Brytanii określony jest wymiar czasu pracy (195 dni w roku), jednak nie jest doprecyzowany okres udzielania urlopu zazwyczaj nauczyciele korzystają z niego podczas wakacji szkolnych. We Francji urlop nauczycieli odpowiada okresowi trwania wakacji szkolnych, wyjątek stanowią terminy egzaminów organizowanych przez daną szkołę. Urlop nauczyciela we Francji jest pełnopłatny otrzymuje on pensję zasadniczą i wszystkie dodatki. W Hiszpanii nauczycielom, tak samo jak wszystkim pracownikom służby cywilnej, przysługuje miesiąc płatnego urlopu w lecie, a ponadto 8 dni w okresie świąt Wielkanocnych, 15 dni w okresie świąt Bożego Narodzenia, 3 dni w lutym oraz dodatkowo 7 ustawowych wolnych dni. Na Słowacji urlop nauczycieli jest uzależniony od stażu prac, przysługuje im od 19 do 25 dni urlopu oraz dodatkowo 2-6 dni w zależności od kwalifikacji nauczyciela, a także 3-5 dni jako rekompensata za dodatkowe obciążenia i 5 dodatkowych dni po przekroczeniu 50 roku życia. Na Węgrzech wymiar urlopu jest uzależniony od rodzaju podpisanej umowy o pracę, generalnie urlop jest dłuższy, gdy dłuższy jest staż pracy nauczyciela. We Włoszech nauczyciele przez pierwsze 3 lata pracy mają prawo do 30 dni urlopu, w kolejnych latach wymiar ten zwiększa się do 32 dni. 51 Stały rozwój zawodowy nauczycieli jest uznawany za obowiązek w ponad 20 krajach Unii Europejskiej, jednak nie wszędzie nauczyciele są jednoznacznie 50 Kluczowe problemy edukacji w Europie. Zawód nauczyciela w Europie: profil, wyzwania, kierunki zmian. Raport I, op. cit., s Status nauczyciela w Polsce na tle krajów UE. Informacje dotyczące warunków pracy i płacy, op. cit., s

29 zobowiązani do doskonalenia zawodowego. Doskonalenie zawodowe jest obowiązkiem m.in. we Francji, Holandii, Szwecji i Islandii, ale praktyczne uczestnictwo w formach doskonalenia jest nieobowiązkowe. W Hiszpanii, Luksemburgu, Polsce, Portugalii, Słowenii i Słowacji doskonalenie zawodowe jest nieobowiązkowe, ale jest ściśle związane z awansem zawodowym i podwyżkami wynagrodzenia. W Grecji, we Włoszech i na Cyprze nauczyciele rozpoczynający karierę zawodową są zobowiązani do udziału w kursach doskonalenia zawodowego. Na rysunku 3. przedstawiony został status doskonalenia zawodowego w poszczególnych krajach Unii Europejskiej. Rysunek 3. Status doskonalenia zawodowego nauczycieli Źródło: Zakres autonomii i odpowiedzialności nauczycieli w Europie, op. cit., s