Emigracja polska we Francji zwi zana z dworem króla Stanis awa Leszczy skiego w Lunéville

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D ugosza w Cz stochowie Seria: Zeszyty Historyczne 2010, z. XI Ma gorzata DURBAS Akademia im. Jana D ugosza w Cz stochowie Emigracja polska we Francji zwi zana z dworem króla Stanis awa Leszczy skiego w Lunéville W czasach, kiedy rodzi y si idee tworz ce Wielk Encyklopedi Diderota i d Alemberta 1, s owo emigracja nie istnia o, nie wyst powa o ani w Wielkiej Encyklopedii, ani w innych s ownikach epoki. Na okre lenie emigranta u ywano cz sto s owa wygnaniec exilé 2. W XVIII-wiecznej Europie najs ynniejszym i zarazem wyj tkowym politycznym wygna cem by ekskról Polski Stanis aw Leszczy ski. Po osiedleniu si w Lotaryngii, obcej ziemi, która by a swoistego rodzaju azylem politycznym, król-wygnaniec, dzi u yjemy okre lenia emigrant polityczny, skupi wokó siebie rodowisko Polaków, którzy z przyczyn politycznych i ekonomicznych wyemigrowali w poszukiwaniu lepszego ycia. W pracy po wi conej zagadnieniom emigracyjnym Emigracja z ziem polskich w czasach nowo ytnych i najnowszych (XVIII XX w.) 3, badacz Andrzej Pilch zalicza emigracj w latach skupion wokó króla Stanis awa Leszczy skiego, tzw. benderowsk, do najwcze niejszych zbiorowych emigracji politycznych w Polsce przedrozbiorowej 4. W wietle bada autorki nale y uwzgl dni ponadto emigracj polsk skupion przy królu Stanis awie Leszczy skim w Ksi stwie Encyclopedie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, par une société de gens de lettres, t. 6, Paris Dictionnaire universel contenant generalement tous les mots français tant vieux que modernes et les termes de toutes sciences et des arts, red. A. Furetière, t. 1, La Haye 1690, oraz Encyclopedie ou dictionnaire raisonné..., t. 6, s Emigracja z ziem polskich w czasach nowo ytnych i najnowszych (XVIII XX w.), red. A. Pilch, Warszawa Tam e, s. 30.

2 244 Ma gorzata DURBAS Dwóch Mostów i Wissembourgu 5 oraz na zamku Chambord we Francji. Jednak- e z uwagi na brak wystarczaj cych materia ów badawczych niniejszy artyku dotyczy tylko emigracji francuskiej. W polskiej historiografii do chwili obecnej nie ukaza a si adna praca omawiaj ca w ca o ci lub fragmentarycznie zagadnienie zwi zane z emigracj przy królu Stanis awie Leszczy skim, a poni szy artyku jest tego pierwsz bardzo ma prób. Rekonstrukcja polskiego rodowiska emigracyjnego w Lotaryngii mo liwa jest dzi ki pracom dwóch wnikliwych badaczy francuskich z XIX i XX wieku: P. Boyé a La cour polonaise à Lunéville ( ) 6 oraz S. Gabera L entourage polonaise de Stanislas Leszczynski à Lunéville , a tak e innym materia om i opracowaniom zgromadzonym przez autork. Emigracj polsk skupion wokó Stanis awa Leszczy skiego w Lotaryngii w latach mo emy podzieli na dwie odr bne grupy: 1. Emigracj o charakterze polityczno-ekonomicznym, skupion wokó dworu ekskróla Polski. 2. Emigracj o charakterze edukacyjnym, inaczej nazywan emigracj kulturow, zwi zan ze szko kadetów w Lunéville. Ze wzgl du na szeroki zakres tematyczny owego zagadnienia moje wyst pienie dotyczy pierwszej grupy emigrantów polskich w Lotaryngii, grupy o charakterze polityczno-ekonomicznym, zwi zanych z postaci Stanis awa Leszczy skiego, i nie zawiera odr bnych podzia ów rodowiskowych, przyporz dkowanych dworowi króla i królowej Polski, czy ksi cia Ossoli skiego i jego ony. Jednak e z uwagi na fakt, e ma a grupa emigrantów polskich przebywa a u boku króla Stanis awa przed okresem lotary skim, rozpoczn od krótkiej prezentacji tego rodowiska z czasów pobytu dworu Stanis awa na zamku Chambord w latach Pierwszy pisemny spis dworu króla Stanis awa Leszczy skiego zosta sporz dzony na polecenie rz du francuskiego przez cz onka Akademii Francuskiej La Curne de Saint Palaye 8 w 1725 roku. Podczas aran acji zar czyn króla Francji Ludwika XV z polsk ksi niczk 9, uczony zosta oddelegowany na dwór do Na temat okresu tu aczki króla Stanis awa Leszczy skiego po Europie do roku 1733 pisze S. Gaber w artykule Les années d exil de Stanislas , [w:] Mémoires de l Académie de Stanislas, t , Nancy P. Boyé, La cour polonaise à Lunéville ( ), Paris Nancy Strasbourg S. Gaber, L entourage polonaise de Stanislas Leszczy ski à Lunéville , Praca zosta a przet umaczona na j zyk polski: Polacy na dworze Stanis awa Leszczy skiego w Lunéville w latach , wst p i red. nauk. A.J. Zakrzewski, Cz stochowa Les origines de la Societé Royale des Sciences et des Belles-Lettres de Nancy: La Curne de Saint Palaye et le roi Stanislas, [w:] La Lorraine dans l Europe des Lumières, Nancy 1968, s lub per procuram odby si 15 sierpnia w Strasbourgu. Ostatniego dnia tego miesi ca dwór Stanis awa wraz z ca ym wyposa eniem uda si drog l dow i rzeczn do Chambord. Stani-

3 Emigracja polska we Francji Wissembourga w charakterze rezydenta, b d te samego sekretarza króla Polski, i sp dzi tam a 18 miesi cy, spisuj c przy tym raport na temat funkcjonowania dworu. Dwór rezyduj cy w ma ej alzackiej miejscowo ci w Wissembourgu po lubie ksi niczki Marii z królem Francji Ludwikiem przeniós si do jednego z najpi kniejszych zamków nad Loar, do Chambord. Raport wys annika Wersalu zosta zamieszczony w dzienniku tego uczonego, a znajduj ce si tam nazwiska polskie zapisano w transkrypcji fonetycznej francuskiej. Skupione wokó królewskiego te cia rodowisko polskie nie by o zbyt liczne. W tym miejscu ograniczymy si do wymienienia odnalezionych nazwisk, z których cz wejdzie w sk ad dworu w Lunéville. Najwa niejsz postaci w ród dworzan by Stanis aw Konstanty Meszek marsza ek dworu. Pozostali to: Micha Tar o ambasador Leszczy skiego, Stanis aw Miaskowski owczy na dworze w Chambord, Jan Szczepan Kurdwanowski i jego ona Zofia Salomea z Mi kowskich, Maria Jab onowska kuzynka i przyjació ka Stanis awa podczas pobytu w Chambord, a siostra Katarzyny Ossoli skiej, Katarzyna Reigner dwórka Katarzyny Opali skiej, Mateusz Salci ski jeden z pierwszych pokojowców Stanis awa, w jego otoczeniu znajdowa si od 1714 roku, Andrzej Buczy ski (Busi ski) szlachcic polski, po którym lad zagin, panienka Mouzi ska lub Moszcze ska opiekunka polskiej ksi niczki, jej nauczycielka, pan Sawcleski (?) szlachcic, dworzanin królowej, koniuszy przez 15 lat, panienka Stidzi ska (Studzi ska) polska s u ca królowej matki od 24 lat, pan Zba ski polski szlachcic w s u bie króla od dzieci stwa, pan Stolski (?), Anenski (?), Pojenski (?), abizewski, Golomski spowiednik królewski, pan de Telemby polski szlachcic 10. Ponadto nale y wymieni matk Stanis awa Ann Leszczy sk z Jab onowskich, która zmar a w Saumery w 1727 roku i pochowana zosta a w ko ciele Saint Vincent de Paul w Blois. Po jej mierci cz Polaków z jej osobistego dworu król Stanis aw odes a do kraju z dobrym materialnym wynagrodzeniem 11. W okresie przej ciowym mi dzy drug elekcj Stanis awa a jego przyjazdem do Francji do pa acu w Meudon, ma a grupka Polaków skupiona by a w otoczeniu ony Leszczy skiego Katarzyny Opali skiej, która przebywa a w Saint-Cyr i w Chambord 12. Okres lotary ski emigracji polskiej rozpoczyna si od wjazdu Stanis awa Leszczy skiego do ksi stw w pierwszych dniach kwietnia 1737 roku, jednak schematyczn organizacj dworu z udzia em Polaków król rozpocz 2 lata s aw wyjecha 22 sierpnia i dopiero 19 pa dziernika przyby na miejsce. S. Gaber, Les années d exile..., s Les origines de la Societé Royale..., s S. Gaber, Les années d exile..., s Tam e, s. 198.

4 246 Ma gorzata DURBAS wcze niej. Oficjalny sk ad dworu Stanis awa Leszczy skiego w Lotaryngii zosta og oszony 27 maja 1737 roku 13. List opublikowano w Journal Historique de Verdun w lipcu tego roku i, o dziwo, na 48 pojawiaj cych si tam nazwisk, tylko 4 by y polskie. Oprócz dostojników polskich, pe ni cych najwy sze godno ci, pojawi si nast puj ce stanowiska: wielki marsza ek dworu króla (Grand-Maitre de la Maison du Roi) ksi Ossoli ski, wielki ja mu nik (Grand Aumonier) hrabia Za uski, wielki szambelan dworu (Grand Chambellan) hrabia de Bethune, wielki koniuszy królewski (Grand Ecuyer) kawaler de Wiltz, wielki owczy królewski (Grand Veneur) komandor de Thiange, wielki owczy wilków królewskich (Grand Louvetier) hrabia Aussonville (Haussonville M.D.), sze ciu pokojowców zwyczajnych (chambellans ordinnaires), dwóch pokojowców na pensji (chambellans pensionnaires), dwunastu pokojowców honorowych (chambellans honoraires), dwunastu dworzan zwyczajnych (gentilshommes ordinaires), w ród których wymienione s nazwiska Polaków: Miaskowski, Horski, dwunastu dworzan r kodajnych (gentilshommes d honneur) 14. Zatem, dlaczego w oficjalnym sk adzie jest tak ma o polskich nazwisk? Czy by chodzi o o wzgl dy propagandowo-polityczne? A mo e emigranci polscy przybyli w drugiej po owie 1737 roku? Dlaczego nie zosta o wymienione nazwisko barona Stanis awa Konstantego Meszka? 13 S. Gaber, Polacy na dworze Stanis awa, s Je dirai à cette occassion que la Cour du Roi de Pologne à Lunéville est nombreuse et brillante. Le principaux Officiers sont, le duc Ossolinsk, Grand-maître de la maison du roi, le Comte Zaluski, Grand Aumonier, le comte de Bethune, Grand Chambellan, le Chevalier de Wiltz, Grand Ecuyer, le Commandeur de Thiange, grand veneur et le Comte Aussonville, Grand Louvtier [Louvrtier] Il y a avec eux 6 chambellans Ordinnaire; savoir le chevalier de Meuze, le marquise de de Brassac, le Comte de Croix, le chevalier de Serinchamps, le marquise de Nettancour et le comte de Ligneville: deux chambellains pensionnaires qui sont le Comte de Beruzini, premier Chambellan, et le comte d Andelau, 12 chambellans Honoraires; savoir le marquis de Lamberiye [Lambertje], le Comte de To[e]rnielle, le Marquise de Salles, le Comte de Ludre, le Marquise de Gustine, le marquise de Choisel, le Chevalier et le Marquise du Chatelet, le marquise de Basompierre, le comte de Gournay, le Marquise de Bousey et le comte de Hunosstein; 12 Gentilshommes Ordinaires, qui saont, le Marquise de Casteja, le comte de Valangrant, le Comte de Crossoies, le marquise de Massol, M. Miascoski, le chevalier de la Roche Aymon, le Marquise de Martigny, le CHEVALIER DE Rennel, M. Horski, le Chevalier de Belac, le Chevalier de Pimont et le Baron de Maillart, avec douze Gentilshommes d honneur. Zob.: Suite de la clef, ou Journal Historique sur les matiers du temps, juillet 1737, t. 32, Paris 1737, s Sk ad dworu zamieszczony jest po opublikowanym edykcie króla Polski z dnia 27 maja 1737 roku.

5 Emigracja polska we Francji W czasie, kiedy do liczna grupa Lotary czyków wyemigrowa a do Wiednia, Francja nie zach ca a Polaków do osiedlania si w ksi stwie Lotaryngii i Baru, a wcze niejsze instrukcje dawane wys annikom polskim do Wersalu Orlikowi i ojcu Langois by y jednoznaczne: Jego Wysoko (król Francji) uwa a, e by oby lepiej, gdyby król Polski posiada w swojej wicie mo liwie najmniejsz liczb Polaków [ ] 15. Nawet sytuacja prawna, jakiej podlegali emigranci z Polski, nie by a dla nich korzystna. Polacy postrzegani byli jako obywatele polscy, poddani Augusta III. Mimo e w 1738 roku król Francji wyda dekret nast puj cej tre ci: [...] wszyscy poddani króla Polski Stanis awa Leszczy skiego w pa stwach lotary skich b d uwa ani za obywateli francuskich 16, to dotyczy on tylko rdzennych mieszka ców tego pa stwa. Przybysze z Polski byli z niego wy czeni. Dekret króla Arcychrze cija skiego by zapewne odpowiedzi na wcze niejsze rozporz dzenie nowego w adcy Stanis awa, który bior c pod uwag polityczne uwarunkowania Lotaryngii i Francji, wyda dekret mówi cy o tym, e poddani Króla Francji b d w przysz o ci korzysta w Lotaryngii i Barre z tych samych praw i przywilejów, co rdzenni Lotary czycy 17. W odpowiedzi na to rozporz dzenie, bior c pod uwag polityczne uwarunkowanie Lotaryngii i Francji, nowy ksi Stanis aw Leszczy ski wyda dekret mówi cy o tym, e wszyscy poddani króla Francji mog by dopuszczeni do urz dów i godno ci w Lotaryngii, bez konieczno ci wyst powania o naturalizacj. Z powy szych faktów wnioskujemy, e wy sze godno ci i urz dy w ksi stwach wcielanych do Francji mogli sprawowa tylko poddani króla Francji, do których Stanis aw Leszczy ski mia ca kowite zaufanie 18. Tak wi c najwy sz godno dworsk otrzyma naturalizowany 19 Francuz, z pochodzenia Polak, 15 Sa Majesté estinre que le mieux est que le roi de Pologne reçoive à sa suite le moins de Polonais qu il sera possible. L. Farges, Recueil des instructions données aux ambassadeurs et ministres de Frances, Paris Pologne, t. 5, s Recueil gènèral des anciennes lois françaises, t. 22, p N 521. Edit portant que tons les sujets du roi de Pologne dans les Etats de la Lorraine seront réputés naturels français. Compiègne, juillet Recueil des ordonnannes de Lorraine, t. 6, s Les Français jouiraient à l avenir dans la Lorraine et le Barrois des mêmes droits et privilèges que ses propres sujets, le 30 juin W ród dostojników dworskich zauwa amy nazwisko komandora de Thiange, który pos u y za sobowtóra Stanis awa Leszczy skiego w s ynnej wyprawie francuskiej eskadry morskiej do Gda ska w 1733 roku. Zob.: M. Skwarczy ska, Niepublikowane dokumenty dotycz ce wyprawy Stanis awa Leszczy skiego po koron polsk w 1733 roku, [w:] Religia i polityka. Kwestie wyznaniowe i konflikty polityczne w Europie w XVIII w., Wroc aw 2009, s Hrabia de Bethune by synem siostry Marysie ki Sobieskiej i Gastona de Bethune-Chabris. Zob. : P. Boyé, La cour polonaise..., s Listy naturalizacyjne wydawane by y w imieniu króla, zawiera y imi i nazwisko odbiorcy, dat, formu powtarzaj c nadanie wszystkich praw przys uguj cych poddanym królowi Francji, np. prawo do nabywania dóbr, posiadania i dziedziczenia, swobodnego przemieszczania si.

6 248 Ma gorzata DURBAS ksi Franciszek Maksymilian Ossoli ski, któremu list naturalizacyjny przyznano w 1736 roku. Ksi Franciszek Maksymilian Ossoli ski zosta mianowany wielkim marsza kiem dworu króla Polski ju w pierwszych dniach kwietnia 1737 roku 20. Rok wcze niej zrzek si urz du podskarbiego wielkiego koronnego, który sprawowa od 1720 roku 21, i w maju 1736 wyruszy do Francji razem z Leszczy skim. Po mierci pierwszej ony zawar ponowny zwi zek ma e ski z kuzynk Stanis awa Leszczy skiego Katarzyn Jab onowsk, która to od czasów obl enia Gda ska utrzymywa mia a intymny zwi zek z Leszczy skim, trwaj cy potem w Lunéville pod wyrozumia ym okiem m a (Ossoli skiego) 22. Po otrzymaniu obywatelstwa, od króla Francji dosta do ywotni pensj 9000 liwrów oraz sum liwrów jako rekompensat za utracone maj tki w Polsce. W lutym 1737 roku, dzi ki protekcji Stanis awa, ksi Ossoli ski otrzyma b kitn wst g, czyli Order wi tego Ducha. Jego uposa enie, jako marsza ka dworu, wynosi o liwrów 23. Od 1737 roku ma onkowie Ossoli scy, dzi ki cz stej szczodro ci Stanis awa, zgromadzili w Lotaryngii ogromny maj tek 24. Sukcesywnie powi kszali swój stan posiadania dóbr ruchomych i nieruchomo ci. Po mierci ksi t Ossoli skich spadkobierc zosta ich wnuk Maksymilian Ossoli ski 25. Dziedziczy on Zob.: S. Górzy ski, Naturalizacje we Francji w XVII i XVIII wieku, [w:] wiat pogranicza, red. M. Nagielski, A. Rachuba, S. Górzy ski, Warszawa 2003, s Jego wybór na marsza ka by wiadomy pod koniec marca, ale dekret nadaj cy oficjalny tytu nowy w adca Lotaryngii wystawi dopiero 13 wrze nia 1737 r. Zob.: P. Boyé, La cour polonaise..., s W. ukaszewicz, Klaudiusz Franciszek azowski nieznany bohater rewolucji francuskiej, Warszawa 1948, s H. Dymicka-Wo oszy ska, Ossoli ski F.M., [w:] Polski S ownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 24, s S. Gaber, François-Maximilien de Tenczyn-Ossoli ski grand-maitre de la maison de Stanislas ( ) Le Pays Lorrain, n. 4, année 1977, s W 1739 roku Leszczy ski wyda przywilej zezwalaj cy ma onkom Ossoli skim u ytkowa i pobiera dywidendy za ich ycia z parku, pa acu, folwarku, ogrodów w Einville au Jard, w rok pó niej otrzymali oboje prawa do wysokiej, redniej i niskiej jurysdykcji nad pa acem w Einville, a zaraz po tym Stanis aw scedowa na ma onków Ossoli skich wszystkie ruchomo ci w pa acu w Einville, Menagerii w rezydencji w Malgrange oraz w apartamentach w Lunéville. Ponadto ksi naby 18 parceli przy Lunéville, a w 1743 roku król Stanis aw stworzy dla niego urz d zarz dcy pa acu w Lunéville i kapitana polowa królewskich, i wyznaczy rent roczn w wysoko ci liwrów z dóbr z Einville i Lunéville. Zob.: S. Gaber, François- Maximilien de Tenczyn-Ossoli ski grand-maitre de la maison de Stanislas ( ), s Maksymilian Ossoli ski ( ) by jednym z czworga wnucz t ksi cia Ossoli skiego z pierwszego ma e stwa z Katarzyn z Mi czy skich, z syna Józefa Kantego. Zamieszkiwa g ównie we Francji. Zob.: W. Szczygielski, Ossoli ski Józef Salezy, [w:] PSB, Kraków 1979, s

7 Emigracja polska we Francji posiad o ci w Lunéville, w Einville i la Malgrange wraz z meblami, srebrn zastaw, wyposa eniem, ko mi, powozami, bibliotek i wszystkimi r kopisami oraz liwrów francuskich, zwróconych przez wierzycieli testatora. Leszczy ski poleci ustanowi specjalnego opiekuna dóbr w osobie ksi dza Miaskowskiego, mimo e ksi ubezpieczy si wcze niej stosownym aktem prawnym co do wolnej dyspozycji swoimi dobrami na wypadek mierci. Ponadto powo ano komisj, która mia a tak zbada interesy spadkobiercy, maj cego wówczas 22 lata, aby przekaza on królowi Stanis awowi gospodarstwa w Lunéville, w Einville, w la Malgrange. Uzasadnieniem mia by brak wystarczaj cych rodków na utrzymanie spadku. Ksi F.M. Ossoli ski zmar 1 lipca 1756 roku, a 26 lipca specjalnym rozporz dzeniem Rada Finansów przy czy a do posiad o- ci królewskich wszystko to, co niegdy zosta o przyznane Ossoli skim 26. Jako ciekawostk mo emy doda, e jedna z rezydencji Stanis awa, z której wcze- niej korzystali ma onkowie Ossoli scy za ich ycia, zosta a przekazana kolejnej faworycie Leszczy skiego pani de Bouffleurs, [...] e ogrody w rezydencji Leszczy skiego la Malgrange król Stanis aw przekaza mme Boufleurs, aby korzysta a z nich z takimi samymi zastrze eniami, warunkami i czynszem, na jakich u ytkowa je zmar y ksi Ossoli ski 27. Po mierci ksi cia Ossoli skiego jeszcze jedna kwestia polska oczywi cie plotkarska pasjonowa a zarówno mieszka ców Lotaryngii, jak i dworzan w Wersalu. By to proces o spadek mi dzy Mari Talmont z domu Jab onowsk a siostr ksi nej, która zas dzi a testament Ossoli skiego, wnosz c wysokie roszczenia po ow spadku. Ostateczny werdykt w tej sprawie zako czy si dopiero po dwóch latach w 1758 roku, a ca e wydarzenie opisywane by o w pami tnikach ksi cia de Luynes 28. Kolejny emigrant polski, Stanis aw Konstanty Meszek, by najbardziej zaufan osob w otoczeniu Stanis awa Leszczy skiego, mimo e jego nazwisko nie zosta o wymienione w oficjalnym sk adzie dworu, zamieszczonym w Journal de Verdun 29. Funkcj marsza ka dworu, wed ug s ów samego Stanis awa, pe ni od czasu, kiedy król by jeszcze w Polsce 30. Szkoda, e sam król Leszczy ski pos ugiwa si nazwiskiem swego marsza ka, wymawianym wed ug francuskiej wersji fonetycznej, poniewa zdaniem autorki przedziwna transkryp- 26 S. Gaber, Polacy na dworze..., s Tam e, s Luynes (duc de), Mémoires sur la Cour de Louis XV , t. 15, Paris 1860, s Suite de la clef, ou Journal Historique..., s Funkcja Marsza ka Dworu, w któr Meszek zosta obdarzony, kiedy by em (król Stanis aw) jeszcze w Polsce, wed ug zwyczaju mojego kraju... [La charge de Marechal de la Cour dont M. De Meszek a été revêtu quand j etais encore en Pologne, suivant l usage du pays...] Zob.: Proyart (abbé), Histoire de Stanislas premier, roi de Pologne, Lyon 1784, t. 2, s. 149.

8 250 Ma gorzata DURBAS cja Meszek, Mecek, Mesech pochodzi z polskiego nazwiska Mniszech. Jednak e w chwili obecnej nie jest mo liwe dok adne sprecyzowanie linii rodzinnej 31. Meszek do czy do Leszczy skiego w 1714 roku. Przebywa w ksi stwie Dwóch Mostów, sta wiernie przy rodzinie Leszczy skich w Chambord, ze wzgl du na swój podesz y wiek pozosta z Katarzyn Opali sk w Saint-Cyr podczas drugiej elekcji. Przebywa wraz z rodzin królewsk na zamku Meudon nieopodal Wersalu i w imieniu króla Stanis awa, jako marsza ek dworu, dokona oficjalnego aktu przej cia ksi stw Lotaryngii i Baru 32. W chwili osiedlenia si w Lunéville, baron Meszek nie my la ju o powrocie do Polski. By powszechnie szanowanym dworzaninem oraz zaufanym powiernikiem Stanis awa. Jako marsza ek dworu reprezentowa osob króla Stanis awa w kilku chrztach, by wyznaczany na egzekutora testamentów cz onków dworu króla i królowej, a nawet zosta oddelegowany do Wersalu na rozmowy w sprawie projektu ma e stwa ksi cia saskiego z jedn z córek Ludwika XV 33. Jak podaje ksi de Luynes w pami tnikach z dworu Ludwika XV, Meszek, pe ni c funkcj marsza ka i intendenta, zarz dza sumami pieni nymi przyznanymi Leszczy skiemu przez dwór francuski 34. Baron Meszek zajmowa si domem w czasach, gdy król Polski przebywa w Chambord, nie maj c na swoje wydatki wi cej jak ecus, z których dawa liwrów królowej Polski na utrzymanie jej dworu. Od tego czasu te dwa dwory utrzymywa y si bez adnych dotacji 35. W rocznikach lunevillskich nazwisko Meszka jest wymieniane jako jedno z nielicznych nazwisk polskich, które w pewien sposób przys u y y si rozwojowi miasteczka Lunéville: Pour rendre etablissement de la taille perpetuel dans l hopital de Lunéville, Stanislas servi du baron Meszek, marechal de la cour, qui acheta, le 17 fevreier du Compte de Hautoy, la terre de Chanteheux, dont il fera don a l hopital St. Jacques de Luneville apres sa mort, celle du duc Ossolinsky, celle de son epouse et celle du Roi [...] Jak podaje T. Zieli ska w swej pracy dotycz cej magnaterii polskiej epoki saskiej, okres panowania Stanis awa Leszczy skiego w Polsce, w latach poprzedzaj cych bitw pod Po taw, jest zupe nie niezbadany z uwagi na fakt braku materia ów ród owych. Zob. T. Zieli ska, Magnateria polska epoki saskiej, Wroc aw Warszawa Kraków 1977, s Opis oficjalnego wjazdu do ksi stw Lotaryngii i Baru w imieniu nowego w adcy Stanis awa Leszczy skiego zamieszczony jest w Journal de Verdun, s H. Zdzitowiecka, Projet de retablissement du roi Stanislas en Pologne pendant son sejour à Lunéville, Paris 1915, s S. Gaber, Polacy na dworze..., s Luynes (duc de), Mémoires sur la Cour de Louis XV..., t. 6, s Annales de Lunéville, ou essais historique sur cette ville depuis sa fondations jusqu a nos jours par Guerrier ancien Professeur au College de Lunéville, Lunéville 1818, s. 45.

9 Emigracja polska we Francji Baron Meszek wyst pi o naturalizacj, któr otrzyma w lutym 1740 roku 37. Zmar w 1747 roku w wieku prawie 90 lat. Po jego mierci Stanis aw Leszczy ski wyda rozporz dzenie, które likwidowa o nazw stanowiska marsza ka dworu 38 i przyporz dkowa je francuskiemu odpowiednikowi, jakim by Maitre-d Hôtel. Hrabia Józef Andrzej Za uski zosta wielkim ja mu nikiem ju podczas pobytu we Francji w pa acu Meudon, do którego przyby z Rzymu 39 w grudniu 1736 roku. Wielki ja mu nik korzysta równie z ogromnej przychylno ci Stanis awa, dzi ki której król Francji przyzna mu prebend z opactwa w Fontenay. Ponadto w Lunéville zosta mianowany pra atem doradc na lotary skim dworze. Przez kilka lat pobytu w Lotaryngii zajmowa si przede wszystkim swoj pasj bibliofilsk i zwi zanymi z ni podró ami oraz pozyskiwaniem funduszy na tak kosztowne zainteresowania. Dzi ki staraniom w asnym i poparciu ekskróla Polski, Za uski otrzyma opactwo w Villers-Bettnach z przychodem liwrów i infu at w Saint-Dié. Zakupy ksi ek by y tak kosztowne, e wielki ja mu nik zaci ga d ugi, a wyje d aj c cz sto z Lotaryngii, nara a wielkiego marsza ka dworu, ksi cia Ossoli skiego, na niezadowolenie d u ników. Emigracyjny pobyt Za uskiego we Francji przy boku Stanis awa trwa zaledwie 6 lat. Przyczyny, dla których hrabia opu ci Lotaryngi, nie s zbyt jasne. Bezpo rednim jednak powodem by a ura ona ambicja duchownego, który staraj c si usilnie o urz d prymasa Lotaryngii w miejsce zmar ego Beauvais-Craon, nie uzyska poparcia Stanis awa Leszczy skiego. Urz d otrzyma rodowity Lotary czyk Antoine de Choiseul, a w kilkana cie dni po tym J.A. Za uski powróci do Polski. Pobyt hrabiego w Lotaryngii, z punktu widzenia bibliofilskiego, by bardzo owocny. Z ksi gozbioru, który zgromadzi i który po kilku latach przewieziono do Polski, ufundowa wraz z bratem Andrzejem Stanis awem s ynn bibliotek Za uskich, otwart w sierpniu 1747 roku 40. Stanis aw Miaskowski ( ) krewny Leszczy skiego, owczy, by na dworze w Chambord przy boku Katarzyny Opali skiej. Pozosta wierny Leszczy skiemu do ko ca. W 1744 roku zosta obdarowany przez swego pana 37 S. Gaber, Polacy na dworze..., s [...] znosz urz d Marsza ka Dworu jako nieu yteczny..., [...] je supprime la charge de Marechal de la Cour, comme inutile... Zob.: Proyart (abbé), Histoire de Stanislas premier, roi de Pologne..., t. 2, s Tu po drugiej elekcji Leszczy skiego Józef Andrzej Za uski, wielki referendarz, zosta odes any do Rzymu, aby broni tam interesów nowego króla. Po trzech latach powróci do Francji, by dalej sta wiernie przy boku Stanis awa Leszczy skiego. Jego dwaj bracia po upadku Gda ska przeszli na stron Augusta III. Do Lunéville przyby wraz z reszt formuj cego si dworu w kwietniu 1737 roku. Zob.: S. Gaber, Polacy na dworze..., s Z apartamentów w pa acu w Lunéville, zajmowanych przez wielkiego ja mu nika, wyniesiono a 83 wielkie skrzynie ksi ek oko o egzemplarzy. Zob.: M. Manteufflowa, Ksi gozbiór Józefa Za uskiego i jego droga do Polski, Rocznik Biblioteki Narodowej 1966, nr 2, s. 355.

10 252 Ma gorzata DURBAS opactwem w Rangeval i tym sposobem zosta duchownym, chocia nie zna aciny i prowadzi ycie liberty skie. Po wyje dzie J.A. Za uskiego przej funkcj pierwszego ja mu nika Stanis awa. Obywatelstwo francuskie otrzyma w 1752 roku 41. Kolejne nazwisko wymienione w sk adzie dworzan Stanis awa w Lunéville w 1737 roku to Piotr Horski. By szlachcicem polskim, jednym z dwunastu dworzan zwyczajnych. Przebywa tam krótko, poniewa zmar w kwietniu 1739 roku. W tym miejscu zostanie omówionych jeszcze kilka postaci, moim zdaniem najciekawszych, spo ród wielu emigrantów polskich, znajduj cych si na dworze w Lunéville. Hiacynt (Jacek) Wikli ski jedyny Polak w ród 10 wyk adowców w szkole kadetów w Lunéville. By polskim oficerem w s u bie francuskiej, kawalerem orderu w. Ludwika. W szkole kadetów by najpierw drugim porucznikiem, pó niej pierwszym. Ca e swoje ycie po wi ci kszta ceniu s ynnych lunevillczyków. Od czasu pobytu Stanis awa w Królewcu by zaliczany do jego cis ego otoczenia. eni si dwukrotnie: po raz pierwszy z Mari Teres Compagnot, która zmar a przy porodzie 42, nast pnie w 1749 roku po lubi Beatrice Clementine Montaut, córk chirurga Stanis awa Leszczy skiego. Jan Chrzciciel azowski przyby do Lotaryngii, wraz ze swym ojcem Andrzejem azowskim, w grupie 40-osobowej s u by sprowadzonej przez Ossoli skiego. Za protekcj ksi cia Ossoli skiego rodzina azowskich przenios a si do kuchni królewskiej, a najstarszy z rodu, Andrzej (urodzony w 1714 roku w Ciechanowcu), zosta zarz dc rze ni królewskich (officier de la bouche du Roi). Jego syn, Jan Chrzciciel azowski, przej posad po ojcu jako chef d office, a nast pnie controleur d office 43. Zosta oficjalist, potem za kontrolerem z uposa eniem do 1200 liwrów. azowski w 1746 roku po lubi Katarzyn, córk Józefa Grandidier zwanego Lebrun. Mieli bardzo liczne potomstwo: 7 córek i 8 synów. azowski ojciec by bardzo zaradny finansowo, o czym wiadcz dokumenty notarialne, wymieniaj ce go jako po yczkodawc. Widnieje on równie w testamencie króla Stanis awa. Jak podaje Stefan Gaber, nie wiadomo, gdzie zmar Jan Chrzciciel azowski i kiedy 44. Natomiast wed ug W. ukaszewicza ojciec s awnych synów umiera dopiero w 1804 roku 45. Autorka natrafi a na pi- 41 P. Boyé, La cour polonaise..., s Maria Teresa Compagnot zmar a w styczniu 1743 roku po urodzeniu syna Franciszka Marii w grudniu poprzedniego roku. Zob.: S. Gaber, Polacy na dworze..., s W. ukaszewicz, Klaudiusz Franciszek azowski..., s S. Gaber, Polacy na dworze..., s Jego syn Józef Feliks azowski po zwolnieniu ze s u by tureckiej w 1797 roku we wrze niu powróci do Francji, odwiedzaj c przejazdem swych yj cych jeszcze rodziców w Lunéville. Podana data zgonu, 1804 rok, nie ma odwo ania w ród ach. Zob.: W. ukaszewicz, Klaudiusz Franciszek..., s. 263 oraz s. 37.

11 Emigracja polska we Francji semny lad w dokumentach wnuczki Leszczy skiego, ksi niczki Adelajdy, z którego wynika, e Jan azowski na karteczce niewielkiego formatu prosi o nale n mu, przyrzeczon przez zmar ego króla Polski rent na utrzymanie. Aleksander Dziuli zosta stronnikiem króla Leszczy skiego po drugiej elekcji. W Lunéville, gdzie uda si na emigracj, zosta jednym z koniuszych na dworze. S u y wiernie Stanis awowi, a do jego mierci. B d c ju w podesz ym wieku, marzy o powrocie do kraju, jednak, jak donosi P. Boye, zawirowania polityczne po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej opó ni y wyjazd. Ostatecznie Aleksander Dziuli zmar w 1781 roku w Lunéville w wieku 80 lat. Tam te zosta pochowany w podziemiach ko cio a kanoników regularnych. Jan Os owski od wierny Stanis awa, urodzony oko o 1714 roku w Biskupcu Warmi skim, zmar 10 kwietnia 1760 roku. Pozostawi liczne potomstwo, a wdowa po nim otrzyma a 3000 liwrów renty na utrzymanie rodziny. Mateusz Salci ski jeden z pierwszych pokojowców Stanis awa, w jego otoczeniu znajdowa si od 1714 roku. W Ksi stwie Dwóch Mostów, w 1715 roku, zawar ma e stwo z Barbar Regin Blachniewicz. Salci ski by jedynym Polakiem, który otrzyma parcel pod budow domu na placu Alliance w Nancy (potem j sprzeda ). Zmar w Lunéville 28 marca 1756 roku. Szymon Soli ski kredensowy królowej Polski. By na s u bie u Stanis awa przez 52 lata. Zmar w pocz tkach 1766 roku. Jego syn z pierwszego ma e stwa, Stanis aw Konstanty, pe ni na dworze Leszczy skiego jedynie funkcj nakrywaj cego do sto u szlacheckiego. Syn nie prze y ojca, zmar w wieku 38 lat w 1765 roku. By dwukrotnie onaty. Jan Szczepan Kurdwanowski ( ) pocz tkowo dworzanin Katarzyny Opali skiej od czasów Chambord, s u y ze sw on Zofi Salome z Mi kowskich. W 1751 roku otrzyma obywatelstwo francuskie. Wspomniana wcze niej kuzynka Stanis awa, Maria z Jab onowskich Chatellerault-Talmont siostra Katarzyny Ossoli skiej, przyjació ka Stanis awa ju w czasie pobytu na zamku w Chambord by a bardzo barwn i opisywan w ówczesnych pami tnikach postaci. Przebywa a w otoczeniu królowej Marii Leszczy skiej, ale bardzo cz sto udawa a si na d ugie pobyty do Lunéville, gdzie w pocz tkowych latach funkcjonowania tamtejszego dworu romansowa a z d ugoletnim przyjacielem, wielkim koniuszym królewskim kawalerem Wiltzem. Pod koniec lat 40. i 50. XVIII stulecia o ksi nej Marii z Jab onowskich du o si mówi o na dworze w Wersalu. Pierwszym powodem by jej romans z Karolem Edwardem Stuartem 46 i jej roczny pobyt z kochankiem w Lunéville, 46 Prawnuk Jana Sobieskiego, a syn Jakuba Edwarda Stuarta, przebywa na emigracji we Francji po roku 1746, co po pokoju akwizgra skim wcale nie by o na r k Francji. Po zawi zaniu si romansu para uda a si do Lotaryngii w go cin do króla Stanis awa. Zob.: P. Boyé, La cour polonaise..., s. 75.

12 254 Ma gorzata DURBAS a drugi pretekst do plotek to s ynny proces o spadek po siostrze, ksi nej Ossoli skiej 47. Maria z Jab onowskich Talmont zas dzi a testament i w wyniku d ugotrwa ego procesu s dowego w Nancy, o którym dwór w Wersalu wiedzia wszystko, polscy emigranci z Lotaryngii byli cz stym tematem konwersacji wersalskiego dworu. Zako czenie Przy obsadzie wy szych stanowisk dworskich w Lunéville decydowa y wzgl dy polityczne. Tylko obywatele Francji, czyli naturalizowani zbiorowym edyktem Lotary czycy, mogli piastowa znacz ce funkcje na dworze króla Polski, ksi cia Lotaryngii i Baru. Najwierniejszy emigrant polski, baron Stanis aw Konstanty Meszek wielki marsza ek dworu, ju w czasie rezydencji w Chambord ust pi de facto miejsca naturalizowanemu Francuzowi ksi ciu Ossoli skiemu, chocia nadal sprawowa swoje dotychczasowe obowi zki marsza ka, a do mierci. Niew tpliwie równie i te wzgl dy (polityczne) zawa y y na braku poparcia ze strony Leszczy skiego dla J.A. Za uskiego, staraj cego si w 1742 roku o urz d prymasa Lotaryngii. Otrzyma go jednak rodowity Lotary czyk, co w konsekwencji utwierdzi o znanego ju wówczas w Europie bibliofila w podj ciu decyzji o szybkim powrocie do Polski. Zdaniem autorki, znaczna grupa emigrantów z Polski, z wyj tkiem osób zebranych w pa acu Meudon, przyby a do Lotaryngii w drugiej po owie 1737 roku. Za ksi ciem Ossoli skim wyemigrowa a 40-osobowa grupa s u by, a w ród niej znajdowa a si rodzina Andrzeja azowskiego, ojca Jana Chrzciciela i dziada s ynnych braci azowskich. Przy obsadzie dworu decydowa y wzgl dy bezpiecze stwa króla Stanis awa, dlatego te emigranci z Polski wywodzili si z rodzin tylko po cz ci szlacheckich, reszt stanowi a zaufana s u ba, która zosta a sprowadzona w 1737 roku z Ksi stwa Dwóch Mostów i Wissembourga. W ród osób pojawi o si nazwisko kamerdynera 48, który w 1716 roku uratowa ycie Stanis awowi Leszczy skiemu, ostrzegaj c go przed saskim spiskiem. Fakt w czenia do otoczenia królewskiego dwóch zaufanych postaci komandora Thiange i hrabiego d Andlau potwierdza tylko tez o ch ci utrzymania bezpiecze stwa polskiego króla S. Gaber, Polacy na dworze..., s Valet de Chambre Montauban sauva la vie au roi de Pologne. Zob.: P. Boyé, Les derniers moments du Roi Stanislas, Nancy, Cracovie 1898, s Komandor Thiange sobowtór Stanis awa Leszczy skiego podczas wyprawy na drug elekcj w 1733 roku oraz hrabia d Andlau towarzysz króla Leszczy skiego w podró y incognito

13 Emigracja polska we Francji W ród zawodów wykonywanych przez emigrantów polskich najcz stsze by- y te, które bezpo rednio dotyczy y funkcjonowania dworu: kucharze, kredensowi, wo nice, pocztowcy, ch opcy stajenni, piwniczni, stangreci, garderobiane, praczki. Na temat ycia codziennego emigrantów polskich nie posiadamy ród owych informacji. Jedyny opis znajduje si w Pami tnikach Bart omieja Micha owskiego 50, gdzie autor tymi s owami wspomina o rodakach w Lunéville: [ ] jest kawiarnia pod G ow Byka; tam pod wieczór cz sto Polacy si zbieraj i zasiadaj oko o wazy ponczu [...] czterech by o Polaków, dworzan przy królu, ale w kawiarni by o ich tylko trzech, gdy czwarty pan uba podkomorzyc wyszogrodzki, b d c na s u bie nie móg zamku opu ci. Pozostali trzej, których pozna em, byli: pan azowski, pan Zab ocki i pan Jankowski [ ] 51. Autor pami tników charakteryzuje pokrótce przedstawione postaci i dokonuje dalej opisu nad wyraz uroczystego przyj cia go przez króla Stanis awa na dworze Lunéville. Niestety, z uwagi na fakt nazbyt powierzchownego opisu obyczajów dworskich oraz nieprecyzyjne zestawienie nazwisk i faktów z dworskiego ycia, zdaniem autorki, ten fragment nale y potraktowa w kategorii fikcji literackiej. Wiarygodna jest jedynie charakterystyka osobowa króla Stanis awa s ynnego z go cinno ci na swym wykwintnym dworze, wspania omy lno ci dla zapraszanych go- ci oraz powszechnie znanej dobroci, przejawiaj cej si w dobroczynnych aktach w ród lotary skiego ludu. Król Stanis aw troszczy si nie tylko o poddanych, ale równie o ca s u b, w tym i o swoich rodaków. By dla nich królem i pracodawc, opiekunem i zarazem ojcem, który aran owa polsko-lotary skie ma e stwa, zapisywa spadki na wypadek swej mierci, troszczy si o wykszta cenie potomstwa z rodzin emigrantów. W tym miejscu pos u si przyk adem jednej z licznych instytucji dobroczynnych, jakim by o utworzenie fundacji dla 24 sierot przy szpitalu wi tego Juliana w Nancy 52, w której to osierocone dzieci p ci m skiej i e skiej by y przez cztery lata nauczane zawodu. Specjaln klauzul król Stanis aw zastrzeg sobie miejsca dla dzieci ze swej s u by, a wi c zapewne i swych rodaków. Z bada autorki wynika, e czna liczba emigrantów polskich w Lotaryngii wynosi a oko o 82 osoby, cznie z duchownymi. Jednak e dok adnej ich liczby zapewne nie da si ju ustali, a napotykane wci przez autork nowe dokumenty pozwalaj przypuszcza, e czna liczba Polaków zamieszkuj cych w Lotaryngii za ycia króla i po jego mierci by a wi ksza. Autorka podczas prac badawczych natrafi a na polsko brzmi ce nazwisko Georges Bangofsky, o nierza przez Niemcy do Warszawy na drug elekcj. Zob.: M. Skwarczy ska, Niepublikowane dokumenty..., s H. hr. Rzewuski, Pami tniki Bart omieja Micha owskiego, Warszawa 1934, s Tam e, s Précis des fondations et etablissemens faits par sa Majesté le Roi de Pologne, Nancy 1758, s

14 256 Ma gorzata DURBAS lotary skiego, i jego wspomnienia z lat Bangofsky urodzi si w polskiej rodzinie w Lotaryngii. Ka dy rodzaj emigracji do innego kraju powoduje pewnego rodzaju szok. Emigranci zostaj wykorzenieni z w asnej ziemi ojczystej, a odmienne rodowisko spo eczne, naród, j zyk, obyczaje stanowi ogromn barier, cz stokro uniemo liwiaj c przystosowanie. Przyk adem by a ona króla Stanis awa Katarzyna Opali ska, która nigdy nie zaakceptowa a nowych warunków egzystencji podczas d ugich lat tu aczki po Europie, a w Lotaryngii cierpia a na melancholi, któr dzisiaj nazwaliby my chorob emigracyjn. Pozostali emigranci do atwo asymilowali si w nowym rodowisku i znajdowali w a ciwe dla siebie miejsce w zró nicowanej lotary skiej przestrzeni spo ecznej. W chwili mierci Stanis awa Leszczy skiego w Lotaryngii zamieszkiwa y 22 osoby polskiego pochodzenia. Garstka Polaków y a jeszcze w Lunéville w 1769 roku: Jacek Wikli ski, Jan Chrzciciel azowski, Aleksander Dziuli, Wincenty Straszewski, wdowa po Os owskim Katarzyna, Kurdwanowski, Jan Micha Dombrowski. Kilka osób jednak wróci o do Polski. Polska emigracja zwi zana z królem Stanis awem Leszczy skim by a pierwszym sta ym skupiskiem emigracyjnym we Francji. Znaczna grupa emigrantów zaakceptowa a swój los i dzi ki mieszanym ma e stwom, cz stokro aran owanym przez Stanis awa, wros a w spo ecze stwo francuskie. Ze wzgl dów ekonomicznych i spo ecznych emigranci z czasem ulegli asymilacji z miejscow spo eczno ci poprzez wspomniane wcze niej mieszane ma e stwa, naturalizacje czy francuskie wzorce kulturowe, które uczyni y z drugiego pokolenia pe noprawnych obywateli Francji. Wp ywy kultury polskiej z czasem ust powa y miejsca miejscowej tradycji. Potomkowie pierwszych emigrantów we Francji, pos uguj c si j zykiem kraju, jaki ich przyj i jaki ich wykszta ci, stracili poczucie wi zi z krajem pochodzenia swych przodków. Stanis aw Leszczy ski jako polityczny emigrant uczyni popularnym imi Polaka na wschodzie Francji, a z kapita u wdzi czno ci, jaki nagromadzi wraz ze swym polskim otoczeniem, korzysta y pó niejsze pokolenia naszej emigracji zarówno politycznej, jak i zarobkowej Memoires de l Academie de Stanislas, Nancy W. ladkowski, Polacy we Francji, Lublin 1985, s. 39.