DYSKRYMINACJA I MOBBING

Transkrypt

1 DYSKRYMINACJA I MOBBING w zatrudnieniu Karolina K dziora Krzysztof Âmiszek 2. wydanie PRAWO DLA FIRM

2 PRAWO DLA FIRM DYSKRYMINACJA I MOBBING w zatrudnieniu

3 Polecamy w serii: Jacek Âwieca WINDYKACJA. ASPEKTY CYWILNOPRAWNE I KARNOPRAWNE Tomasz Major (red.) UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE MIGRUJÑCYCH PRACOWNIKÓW ORAZ OSÓB PROWADZÑCYCH DZIAŁALNOÂå GOSPODARCZÑ, wyd. 2 Stanisław Matura LIKWIDACJA PRZEDSI BIORSTWA W PRAKTYCE Tomasz Ogłódek, Marzena Czarnecka, Marta Boroƒ TARYFY W CIEPŁOWNICTWIE Barbara P czalska OCHRONA KONKURENCJI

4 DYSKRYMINACJA I MOBBING w zatrudnieniu Karolina K dziora Krzysztof Âmiszek 2. wydanie Wydawnictwo C.H. Beck Warszawa 2010

5 Redakcja: Iwona Duda Zdjęcie na okładce Emre Ogan/iStockphoto.com Wydawnictwo C. H. Beck 2010 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: KOLONEL Druk i oprawa: Cyfrowe Centrum Druku i Fotograii, Bydgoszcz ISBN:

6 Spis treści Wstęp... IX Wykaz skrótów... XIII Literatura... XV Wykaz orzecznictwa... XXI MiędzynarodoWe źródła zakazu dyskryminacji W zatrudnieniu System Organizacji Narodów Zjednoczonych Konwencja Nr 111 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet System Rady Europy Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Europejska Karta Społeczna System Unii Europejskiej Zasady: pierwszeństwa prawa wspólnotowego, skutku bezpośredniego, skutku pośredniego dyrektyw wspólnotowych. Postępowanie w sprawie wydania orzeczenia wstępnego Prawo Unii Europejskiej Dyrektywa Rady 75/117/EWG Dyrektywa Rady 76/207/EWG Dyrektywa Rady 86/613/EWG Dyrektywa Rady 92/85/EWG Dyrektywa Rady 97/80/WE Dyrektywa Rady 2000/43/WE Dyrektywa Rady 2000/78/WE Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/73/WE Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/54/WE dyskryminacja W zatrudnieniu kluczowe pojęcia Dyskryminacja bezpośrednia Dyskryminacja pośrednia Zachęcanie lub nakazywanie dyskryminacji Molestowanie V

7 Spis treści 5. Molestowanie seksualne Ciężar dowodu Zakaz działań odwetowych Błędne przypisanie cechy prawnie chronionej zakaz dyskryminacji W zatrudnieniu Zasada równego traktowania w zatrudnieniu jako podstawowa zasada prawa pracy Prawo do jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę Dyskryminacja ze względu na płeć Dyskryminacja ze względu na wiek Dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność Dyskryminacja ze względu na rasę i pochodzenie etniczne Dyskryminacja ze względu na religię i wyznanie Dyskryminacja ze względu na narodowość Dyskryminacja ze względu na przekonania polityczne Dyskryminacja ze względu na przynależność związkową Dyskryminacja ze względu na orientację seksualną Dyskryminacja ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony Dyskryminacja ze względu na zatrudnienie w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy obowiązki pracodawcy Obowiązek informowania Wewnątrzzakładowe procedury antydyskryminacyjne i antymobbingowe Przykładowy wewnątrzzakładowy regulamin antydyskryminacyjny i antymobbingowy Wyjątki od zakazu dyskryminacji Rodzaj pracy, warunki wykonywania pracy, wymagania zawodowe Wypowiedzenie warunków zatrudnienia w zakresie wymiaru czasu pracy, jeżeli jest to uzasadnione przyczynami niedotyczącymi pracowników Środki różnicujące sytuację prawną pracownika ze względu na ochronę rodzicielstwa lub niepełnosprawność Warunki zatrudniania i zwalniania, zasady wynagradzania i awansowania oraz dostęp do szkolenia w celu podnoszenia kwaliikacji zawodowych z uwzględnieniem kryterium stażu pracy Działania wyrównawcze Zatrudnianie w organizacjach wyznaniowych VI

8 Spis treści MoBBing Przyczyny powstawania Deinicja Mobbing a dyskryminacja odpowiedzialność pracodawcy Odszkodowanie za dyskryminację Odszkodowanie za mobbing Zadośćuczynienie za mobbing Zadośćuczynienie za dyskryminację Rozwiązanie umowy o pracę przez pracownika bez wypowiedzenia z powodu ciężkiego naruszenia przez pracodawcę podstawowych obowiązków wobec pracownika Indeks rzeczowy VII

9

10 Wstęp Dyskryminacja i mobbing w zatrudnieniu to zjawiska, które zostały wyraźnie zdeiniowane w polskim prawie pracy dopiero kilka lat temu. Głównym motorem zmian legislacyjnych w tym kierunku były dążenia Polski do członkostwa w strukturach Unii Europejskiej, gdzie zasada równości, zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu, w tym równe wynagrodzenie za jednakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości, to wartości fundamentalne. Polska, chcąc wejść do rodziny krajów unijnych, musiała w pełni dostosować swoje ustawodawstwo pracy do wysoko postawionych standardów wspólnotowych. Sama Unia Europejska jest areną dynamicznie rozwijającego się prawa antydyskryminacyjnego, które swym zasięgiem zaczyna obejmować kolejne grupy społeczne oraz nowe dziedziny życia. Punktem wyjścia polityki krajów europejskich była chęć zniesienia nierówności kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu, a w szczególności wyrównanie dysproporcji płacowych dotykających kobiety. Z czasem wspólnotowa antydyskryminacyjna aktywność legislacyjna skierowana została na takie dziedziny, jak równość płci w sferze zabezpieczenia społecznego, pracy na własny rachunek, pracy w niepełnym wymiarze godzin, pracy na czas określony, dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług. Dopiero okres ostatnich kilku lat zaowocował większym zaangażowaniem Unii Europejskiej w efektywne przeciwdziałanie nierównemu traktowaniu z takich przyczyn, jak: rasa i pochodzenie etniczne, wiek, niepełnosprawność, orientacja seksualna czy religia lub przekonania, czego efektem było m.in. przyjęcie w 2000 r. dyrektywy Rady 2000/43/WE z r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne oraz dyrektywy Rady 2000/78/WE z r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy. Niezwykle ciekawym źródłem wiedzy o wspólnotowym prawie antydyskryminacyjnym, jak również jego interpretacji, są liczne wyroki Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w tym zakresie. Orzekane głównie na podstawie legislacji dotyczącej równości płci, wyznaczają niezwykle wysoki poziom ochrony przed nierównym traktowaniem. Są także kierunkowskazem do interpretacji przepisów dotyczących zakazu dyskryminacji z powodów innych niż płeć. Polska, przystępując do Unii Europejskiej, dokonała zasadniczej zmiany w prawie pracy, która polegała na implementowaniu przepisów antydyskry- IX

11 Wstęp minacyjnych, precyzujących takie pojęcia, jak dyskryminacja bezpośrednia, dyskryminacja pośrednia, molestowanie, molestowanie seksualne, zmuszanie do dyskryminacji, odwrócenie ciężaru dowodu w postępowaniach o nierówne traktowanie czy zakaz działań represyjnych wobec pracowników decydujących się na dochodzenie swoich praw naruszonych dyskryminacją. Pierwszą poważną próbą włączenia wspólnotowych przepisów do polskiego systemu prawa pracy była ustawa z r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 128, poz ze zm.), na mocy której po rozdziale II działu pierwszego Kodeksu pracy dodano nowy rozdział IIa zatytułowany Równe traktowanie kobiet i mężczyzn. W rozdziale ujęto takie zagadnienia, jak dyskryminacja bezpośrednia, dyskryminacja pośrednia, przejawy dyskryminacji ze względu na płeć, wyjątki od dyskryminacji czy też prawo do jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości. Szybko jednak okazało się, że regulacje te są niewystarczające, a skupiając się jedynie na kwestiach równości płci, polski ustawodawca pominął szereg innych cech, na podstawie których prawo wspólnotowe wyraźnie zakazuje różnicowania sytuacji pracowniczej. Konsekwencją tego stanu rzeczy była konieczność ponownej zmiany przepisów, która w efekcie, na mocy ustawy z r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 213, poz. 2081), doprowadziła do zmiany brzmienia przepisów antydyskryminacyjnych rozdziału IIa Kodeksu pracy, zastępując jednocześnie jego dotychczasowy tytuł sformułowaniem Równe traktowanie w zatrudnieniu. W Kodeksie pracy, po raz pierwszy w historii polskiego prawa pracy, pojawiła się również deinicja mobbingu oraz obowiązek pracodawcy przeciwdziałania temu zjawisku. Choć przeciwdziałanie praktykom mobbingowym nie jest uregulowane w prawie wspólnotowym, to jednak polski ustawodawca uznał, że problem ten jest na tyle poważny, że istnieje konieczność jego prawnego zdeiniowania i zakazania. Po raz kolejny Kodeks pracy został znowelizowany ustawą z r. o zmianie ustawy Kodeks pracy (Dz.U. Nr 223, poz. 1460), która doprecyzowała przepisy antydyskryminacyjne. Należy pamiętać, że odpowiednie uregulowanie zakazu dyskryminacji i mobbingu w prawie to tylko jeden, bardzo ważny element skutecznego przeciwdziałania tym zjawiskom w sferze zatrudnienia i pracy. Drugim, nie mniej istotnym, jest umiejętność efektywnego posługiwania się nimi w praktyce. Z myślą o obu tych zagadnieniach opracowana została niniejsza książka. Publikacja ta zawiera szczegółowe omówienie przepisów dotyczących obowiązku równego traktowania w zatrudnieniu, zakazu dyskryminacji i mobbingu. Autorzy niniejszego opracowania nie poprzestali jednak na X

12 Wstęp omówieniu regulacji krajowych. W związku z niepełną implementacją przez polskiego ustawodawcę przepisów wspólnotowych do prawa krajowego książka prezentuje także krytyczne spojrzenie na stan tych regulacji prawnych, a przywołane przepisy prawa polskiego zostały zinterpretowane przez autorów w świetle prawa wspólnotowego jako nadrzędnego w stosunku do regulacji krajowych. Ponadto w związku ze stosunkowo ubogim orzecznictwem sądów krajowych dotyczącym dyskryminacji w zatrudnieniu, autorzy często odwołują się do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Cel, jaki przyświecał autorom w trakcie przygotowywania niniejszego opracowania, to unaocznienie Czytelnikowi, w jaki sposób nierówne traktowanie i mobbing w zatrudnieniu się przejawiają, jak również jak można tym zjawiskom przeciwdziałać i skutecznie je zwalczać. Autorzy XI

13

14 Wykaz skrótów 1. Źródła prawa EKPC Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Po stawowych Wolności, sporzą zona w Rzymie r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) EKS Europejska Karta Społeczna sporzą zona w Turynie r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67) KC ustawa z r. Ko eks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KK ustawa z r. Ko eks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KP ustawa z r. Ko eks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) KPC ustawa z r. Ko eks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) MniejNarU ustawa z r. o mniejszościach naro owych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. Nr 17, poz. 141 ze zm.) MPPGSiK Mię ynaro owy Pakt Praw Gospo arczych, Społecznych i Kulturalnych, otwarty o po pisu w Nowym Jorku r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169 zał.) PromocZatrU ustawa z r. o promocji zatru nienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.) TfUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 ze zm.) ZwZawU ustawa z r. o związkach zawo owych (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.) 2. Organy, organizacje, instytucje ETPCz Europejski Trybunał Praw Człowieka ETS Europejski Trybunał Sprawie liwości MOP Mię zynaro owa Organizacja Pracy RE Ra a Europy SN Są Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny 3. Czasopisma, publikatory Dz.U Dziennik Ustaw EPS Europejski Przeglą Są owy GP Gazeta Prawna MoP Monitor Prawniczy XIII

15 Wykaz skrótów M.P Monitor Polski MoPr Monitor Prawa Pracy OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych PiP Państwo i Prawo PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne Pr. Pracy Prawo Pracy PS Przegląd Sądowy Prz. Sejm Przegląd Sejmowy R. Pr Radca Prawny Rzeczposp Rzeczpospolita Sł. Pracown Służba Pracownicza 4. Inne skróty art artykuł BIRE Biuro Informacji Rady Europy EWG Europejska Wspólnota Gospodarcza m.in między innymi niepubl niepublikowany np na przykład Nr numer ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych orz orzeczenie PFRON Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych pkt punkt podrozdz podrozdział post postanowienie poz pozycja r rok Rada WE Rada Wspólnot Europejskich (red.) redakcja RM Rada Ministrów s strona t.j tekst jednolity TWE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską uchw uchwała UE Unia Europejska ust ustęp w zw w związku wyr wyrok z zeszyt ze zm ze zmianami zob zobacz XIV

16 Literatura Abramowicz M. (red.), Sytuacja społeczna osób biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006, Warszawa Aktualności Europejskie, Obowiązkowe przejście na emeryturę a zakaz dyskryminacji, MoP 2007, Nr 21. Baran K. W. (red.), Prawo pracy, Kraków tenże, Wolności związkowe i ich gwarancje w systemie ustawodawstwa polskiego, Bydgoszcz Kraków Barcz J. (red.), Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa Bechowska-Gebhardt A., Stalewski T., Mobbing. Patologia zarządzania personelem, Warszawa Bińczycka T., Ochrona kobiet w ciąży i w okresie macierzyństwa w prawie wspólnotowym i w polskim ustawodawstwie pracy, PiZS 1998, Nr 5. Boruta I., Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu nowa regulacja prawna, PiZS 2004, Nr 2. Brodecki Z. (red.), Zatrudnienie i ochrona socjalna, Warszawa Bydłoń A., Różnicowanie wynagrodzeń w oparciu o staż pracy a zasada równego traktowania pracowników, PiZS 2006, Nr 11. taż, Zdaniem Państwowej Inspekcji Pracy, PiZS 2006, Nr 11. Cajsel W., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa Chappel D., V. Di Martino, Violence at work, Asian-Paciic Newsletter on Occupational Health and Safety 1999, z. 6. Christiansen J. M., Vold på arbejdet med særlig vægt på FTF-medlemmers arbejdspladser, Kopenhaga Cieślak W., Stelina J., Deinicja mobbingu oraz obowiązek pracodawcy przeciwdziałania temu zjawisku, PiP 2004, Nr 12. Czarnecki P., Rozkład ciężaru dowodu w sprawach na tle dyskryminacji, PiZS 2006, Nr 3. Dörre-Nowak D., Zbieg środków ochronnych przed molestowaniem, molestowaniem seksualnym i mobbingiem, PiZS 2004, Nr 11. Drozd A., Ochrona danych osobowych pracownika (kandydata) po nowelizacji kodeksu pracy, PiZS 2004, Nr 1. Dulewicz K., Czy pracodawca może swobodnie kształtować system premiowania w zakładzie, GP z r. Dyrektywy Unii Europejskiej dotyczące równego traktowania bez względu na rasę, jako instrument zmiany prawa polskiego. Materiały konferencyjne, Warszawa Edelmann R. J., Konlikty w pracy, Gdańsk Ellis E., EU Anti-Discrimination Law, Oxford XV

17 Literatura Equality in employment and occupation, General Survey by the Committee of Experts on the Application of Conventions and Recommendations, International Labour Conference, 75 th Session, Raport III (Część 4B), Genewa Florek L. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa tenże, Zakaz dyskryminacji w stosunkach pracy, PiZS 1997, Nr 1. tenże, Znaczenie wspólnotowego prawa pracy, PiZS 2004, Nr 5. Gersdorf M., Rączka K., Skoczyński J., Salwa Z. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa Gersdorf M., Reczyńska-Ratajczak M., Prewencja antymobbingowa, PiZS 2007, Nr 2. Gładoch M., Mobbing a praca pod kierownictwem pracodawcy, PiZS 2006, Nr 4. Gniewek E. (red.), Kodeks cywilny, Komentarz, Warszawa Gonera K., Ważne wyroki w sprawach o mobbing, Sł. Pracown. 2007, Nr 9. Goździk M., Bezrobocie, co robić problematyka organizacji pozarządowych świadczących usługi na rynku pracy, skierowanych do uchodźców, imigrantów i mniejszości narodowych, opracowanie dla Fundacji Inicjatyw Społeczno- Ekonomicznych, Warszawa Grabowska B., Psychoterror w pracy. Jak zapobiegać i jak sobie radzić z mobbingiem, Gdańsk Hoel H., Sparks K., Cooper C. L., he cost of violence/stress at work and the beneits of a violence/stress-free working environment, raport sporządzony na zamówienie Międzynarodowej Organizacji Pracy, Genewa Jaśkowski K. (red.), Prawo pracy 2007, Warszawa Jedynasta A., Glosa do wyroku SN z r. w sprawie nieważności umowy o pracę zawartej z kobietą w ciąży z powodu sprzeczności umowy z zasadami współżycia społecznego, PiZS 2007, Nr 5. Jończyk J., Zbiorowe prawo pracy, Wrocław Kamiński I. C., Wymiar sprawiedliwości we Wspólnocie Europejskiej. Praktyczny komentarz i przepisy, Warszawa Kenig-Witkowska M. M. (red.), Łazowski A., Ostrihansky R., Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, Warszawa Kmiecik-Baran K., Rybicki J., Mobbing zagrożenie współczesnego miejsca pracy, Gdańsk Konieczna A., Czy decyzja ministra jest zgodna z prawem?, Rzeczposp. z r. Krajowy System Monitorowania Równego Traktowania Kobiet i Mężczyzn. Raporty eksperckie, Warszawa Król J., Nowelizacja Kodeksu pracy dotycząca równego traktowania w zatrudnieniu na tle regulacji wspólnotowych, R. Pr. 2004, Nr 4. Kuźniar R., Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Warszawa Lankamer A., Potocka-Szmoń P., Dyskryminacja w miejscu pracy. Poradnik dla pracodawcy i pracownika, Gdańsk Lewandowski H., Uprawnienia kierownicze w umownym stosunku pracy (przedmiot i granice), Warszawa XVI

18 Literatura Leymann H., he mobbing encyclopaedia, Leymann H., Gustafsson A., Mobbing at work and the development of post-traumatic stress disorders, European Journal of Work and Organizational Psychology, 1996, Nr 5. Liszcz T., Prawo pracy, Warszawa Liszcz T., Równość kobiet i mężczyzn w znowelizowanym kodeksie pracy, PiZS 2002, Nr 2. Machińska H., Protokół 12 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka jako istotny instrument przeciwdziałania dyskryminacji, Biuletyn BIRE 2003, Nr 3. Majewska R., Zła siatka płac dyskryminuje pracowników, Rzeczposp. z r. Maniewska E., Dyskryminacja ze względu na wiek, PiZS 2006, Nr 2. taż, Prawo wspólnotowe w orzecznictwie Sądu Najwyższego Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, EPS 2007, Nr 9. Marciniak J., Jak bronić się przed mobbingiem, Jak_bronic_sie_przed_mobbingiem_fr.pdf. tenże, Praca bez mobbingu, materiały informacyjne projektu Gender Index realizowanego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. tenże, Regulacje wewnętrzne w przedsiębiorstwach, Warszawa Materiały z warsztatów z prawa antydyskryminacyjnego Unii Europejskiej dla trenerów z Litwy, Łotwy i Polski. Organizatorzy: INTERIGHTS, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Matey-Tyrowicz M., Zieliński T. (red.), Prawo pracy RP w obliczu przemian, Warszawa Matuszyński W., O źródłach i sposobach przezwyciężania mobbingu w organizacji, referat wygłoszony na VIII Ogólnopolskiej Konferencji Etyka w życiu gospodarczym r. w Łodzi, zorganizowanej przez Salezjańską Wyższą Szkołę Ekonomii i Zarządzania w Łodzi. Mik C., Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa Mitrus L., Rozwój prawa wspólnotowego w dziedzinie równego traktowania mężczyzn i kobiet w zatrudnieniu, PiZS 2007, Nr 1. Naumann E., Dyskryminacja w prawie pracy, MoPr 2007, Nr 6. Nowak M., Prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę. Regulacja prawna i treść, Łódź Nowicki M. A., Europejski system ochrony praw człowieka teksty wykładów Szkoły Praw Człowieka HFPC, Warszawa 1998, z. 3. Nowicki M. A., Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Kraków Otto M., Modele ochrony pracowników przed molestowaniem seksualnym w wybranych krajach, PiZS 2007, Nr 10. Perkowski M. (red.), Wymiar sprawiedliwości Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, Warszawa Piątkowski J., Wprowadzenie do nowego prawa stosunku pracy, Toruń XVII

19 Literatura Płażek S., Jeszcze w sprawie palenia tytoniu w pracy, PiZS 2005, Nr 9. Poździk R., Odszkodowanie, zadośćuczynienie za mobbing w miejscu pracy, PS 2004, Nr 5. Raczkowski B., Jaki jest zakres roszczeń odszkodowawczych z tytułu mobbingu, GP z r. Rahman Q., Wilson G. D., Born gay? he psychology of human sexual orientation, Personality and Individual Diferences 2003, z. 34. Report of the Director-General Equality at work: Tackling the challenges, Global Report under the follow-up to the ILO Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work, International Labour Conference, 96 th Session 2007, Report I (B), Geneva. Romer M. T., Mobbing i jego konsekwencje, Pr. Pracy 2005, Nr 12. taż, Prawo pracy. Komentarz, Warszawa Romer T., Zakaz dyskryminacji pracowników ze względu na orientację seksualną, [w:] K. Śmiszek (red.), Przeciwdziałanie dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej w świetle prawa polskiego oraz standardów europejskich, Warszawa Rotkiewicz M., Dyskryminacja i mobbing w miejscu pracy, Warszawa Rzemek M., Doświadczony pracownik żąda pensji jak nowy, Rzeczposp. z r. tenże, Pracownik może mówić o swoich zarobkach, Rzeczposp. z r. tenże, Zwolnienia grupowe to nie mobbing, Rzeczposp. z r. Salwa Z. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa tenże, Zakazy zatrudniania kobiet przy pracach im wzbronionych, PiZS 2000, Nr 9. Sikorski Cz., Zachowania ludzi w organizacji, Warszawa Skoczyński J., Przegląd orzecznictwa w sprawach z zakresu prawa pracy za lata 2004 i 2005 cz. 1, PiZS 2006, Nr 10. tenże, Przegląd orzecznictwa w sprawach z zakresu prawa pracy za rok 2006 (zasada równego traktowania pracowników), PiZS 2007, Nr 3. tenże, Zasada równego traktowania pracowników, PiZS 1999, Nr 7 8. Sprawozdanie Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego, Stosowanie dyrektywy 2000/43/WE z r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne, Bruksela, r. Stanisz P., Wspólnotowy zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu ze względu na religię lub światopogląd, Prz. Sejm. 2005, Nr 1. Sztabińska J., Oiara mobbingu musi udowodnić szykany, Rzeczposp. z r. Śmiszek K., Jak zdiagnozować dyskryminację pośrednią w zatrudnieniu, Rzeczposp. z r. Świątkowski A., Zasady prawa pracy, Warszawa Świątkowski A. M., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa tenże, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa Wacławska P. K., Rekrutacja w drodze ogłoszeń charakterystyka prawna, PiZS 2004, Nr 4. XVIII

20 Literatura Waddington L., Protection for Family and Friends: Addressing Discrimination by Association, European Anti-Discrimination Law Review 2007, Nr 5. Wandzel M., Równe traktowanie mężczyzn i kobiet. Prawo socjalne Unii Europejskiej i Rady Europy, Kraków Warylewski J., Molestowanie seksualne w miejscu pracy, Sopot Wojteczek J., Praca kobiet w Unii Europejskiej, GP z r. Wratny J., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa tenże, Problem ochrony pracowników w elastycznych formach zatrudnienia, PiZS 2007, Nr 7. Zalewski T., Badania trzeba wykonać, nawet gdy religia zabrania, Rzeczposp. z r. tenże, Można się umówić na dłuższe wypowiedzenie, Rzeczposp. z r. Zielińska E., Polityka równego traktowania kobiet i mężczyzn podstawy prawne, Przewodnik dobrych praktyk. Firma równych szans, Warszawa Zieliński T. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa XIX