Ocena jakości życia i zachowań zdrowotnych dzieci z domów dziecka w Białymstoku i Supraślu

Transkrypt

1 650 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Ocena jakości życia i zachowań zdrowotnych dzieci z domów dziecka w Białymstoku i Supraślu Evaluation of quality of life and health behaviors in children from children s homes in Białystok and Supraśl Katarzyna Van Damme-Ostapowicz 1/, Elżbieta Krajewska-Kułak 1/, Wojciech Kułak 2/, Emilia Rozwadowska 1/, Agnieszka Lankau 1/, Agnieszka Szyszko-Perłowska 1/ 1/ Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2/ Klinika Rehabilitacji Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Wprowadzenie. Szacuje się, że w 380 domach dziecka w Polsce przebywa ponad 21 tysięcy dzieci. Każde dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym. Dzieci z domów dziecka często są wyśmiewane, poniżane i nie nabywają wzorców potrzebnych w dorosłym życiu. Cel pracy. Zdiagnozowanie jakości życia i zachowań zdrowotnych dzieci wychowujących się w domach dziecka, porównanie uzyskanych wyników z grupą rówieśników wychowanków z pełnych rodzin oraz ustalenie zależności teoretycznych w tej dziedzinie. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono w grupie dzieci w domach dziecka w województwie podlaskim i grupie kontrolnej, wychowującej się w rodzinach własnych, w tych samych miejscowościach w których zlokalizowane były domy dziecka. Grupa kontrolna i grupa badana liczyły po 70 osób. Do realizacji przyjętych celów wykorzystana była metoda sondażu diagnostycznego przy pomocy kwestionariuszy ankiet: Skali Zachowań Zdrowotnych oraz Ankiety Dzieci opracowanej na podstawie WHOQOL-BREF w polskiej adaptacji Wołowickiej i Jaracz. Wyniki. Samoocena kategorii jakości życia badanych dzieci zależała od ich wieku, płci oraz miejsca zamieszkania i wychowania. Dla kategorii jakości życia środowisko stwierdzono istotność interakcji pomiędzy miejscem zamieszkania i miejscem wychowywania. Statystycznie istotny wpływ czynnika wiek zaobserwowano w trzech kategoriach jakości życia: zdrowiu, dziedzinie psychologicznej, środowisku, gdzie uzyskano wyższą punktację u starszych dzieci. Wnioski. 1. Samoocena jakości życia i samoocena zachowań zdrowotnych badanej młodzieży zależała od jej wieku, płci oraz miejsca zamieszkania i wychowania. 2. Zależności pomiędzy kategoriami jakości życia były dużo silniejsze w ocenach dzieci wychowujących się w domach dziecka w porównaniu do grupy kontrolnej, niż korelacje pomiędzy składowymi Skali Zachowań Zdrowotnych. 3. Korelacje pomiędzy składowymi jakości życia i ocenami zachowań zdrowotnych były wysoce zróżnicowane. Słowa kluczowe: jakość życia, zachowania zdrowotne, domy dziecka, dzieci Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Introduction. Over 21 thousand children are estimated to currently stay in 380 children s homes in Poland. For a complete and harmonious development, every child should be brought up in a family. Children from children s homes are frequently laughed at, humiliated, and unable to acquire role models necessary in their adult lives. Aim. To diagnose the quality of life and health-related behaviors of children brought up in children s homes, and the comparison of the results obtained with a peer group of children living in complete families, and the determination of theoretical correlations in that field. Material and methods. The study was performed in a group of children living in children s homes in the Podlaskie District and in a control group of children brought up in their own families, in the same towns where the children s homes were localized. The control and the test group were composed of 70 children each. The purposes of the study were realized using a diagnostic survey method with the following questionnaire forms: Health-related Behavior Scale and the Children s Questionnaire developed based on WHOQOL-BREF, adapted into Polish by Wołowicka and Jaracz. Results. Self-evaluation of the quality of life category performed by tested children depended on age, gender, place of living and place of upbringing. In the environment category a significant interaction between the place of living and the place of upbringing was found. A statistically significant influence of the age factor was observed in three life quality categories: health, psychological domain, and environment, where higher scores were obtained in older children. Conclusions. 1. Self-evaluation of the quality of life and self-evaluation of health-related behaviors made by tested children depended on age, gender and the places they live and are brought up. 2. The interrelation between the life quality categories were much stronger in the evaluations of children raised in children s homes as compared to the control groups than the correlation between the components of the Health-related Behavior Scale. 3. Correlations between the elements of the quality of life and the evaluations of health-related behaviors are highly differentiated. Key words: quality of life, health-related behaviors, children s home, children Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Katarzyna Van Damme-Ostapowicz Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej Uniwersytet Medyczny w Białymstoku ul. M. Curie-Skłodowskiej 7a, Białystok tel./fax , katarzyna.ostapowicz@gmail.com

2 Van Damme-Ostapowicz K i wsp. Ocena jakości życia i zachowań zdrowotnych dzieci z domów dziecka w Białymstoku 651 Wykaz skrótów WHOQOL-BREF World Health Organization Quality of Life BREF Assessment Instrument: wersja krótka r korelacja p prawdopodobieństwo testowe lub krytyczny poziom istotności Wstęp Powszechnie wiadomo, iż nie każda rodzina potrafi zapewnić swojemu dziecku odpowiednie warunki dla pełnego i harmonijnego rozwoju. Wiele czynników wewnętrznych i zewnętrznych, jak np. zmiana modelu życia rodzinnego, duże obciążenie pracą zawodową rodziców, brak przygotowania młodych ludzi do pełnienia zadań ojcowskich i macierzyńskich, przemiany, bezrobocie, zaburzenia więzi rodzinnej, nałogi sprawiają, że narasta problem dysfunkcji rodziny, który przyczynia się do powstawania sieroctwa go. W Polsce system opieki oraz wychowania dzieci osieroconych i opuszczonych obejmuje różnorodne formy. Zalicza się do nich instytucje diagnostyczne, kwalifikacyjne oraz zakładowe [1]. Standardem nadal jest umieszczanie dzieci w domach dziecka. Szacuje się, że w 380 domach dziecka w Polsce przebywa ponad 21 tysięcy dzieci [2]. Wszystkie społeczeństwa są świadome wagi tworzenia warunków, w których dzieci mogą przychodzić na świat, rozwijać się i dorastać, chronione przed biedą, chorobami oraz otrzymywać wykształcenie, które rozwinie ich potencjał intelektualny. Każde dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia [3]. Dzieci z domów dziecka tęsknią do swoich rodzin, nie znają miłości rodzicielskiej, borykają się z nowymi problemami, często są wyśmiewane, poniżane i nie nabywają wzorców potrzebnych w dorosłym życiu [4]. Dzieciństwo i wiek młodzieńczy są okresami, w trakcie których dochodzi do intelektualnego i fizycznego rozwoju, w tym momencie są przyswajane zachowania zdrowotne i na całe życie. Udowodniono fakt, że zdolność młodych ludzi do podejmowania decyzji dotyczących zachowań zdrowotnych jest największa wówczas, gdy mogą oni mieć wpływ na swoje, fizyczne i edukacyjne środowisko [1]. Cel pracy Przedstawienie zdiagnozowanej jakości życia i zachowań zdrowotnych dzieci wychowujących się w domach dziecka oraz porównanie uzyskanych wyników z grupą rówieśników wychowanków z pełnych rodzin oraz znalezienie zależności teoretycznych w tej dziedzinie. Materiał i metody Badanie przeprowadzono w grupie dzieci w domach dziecka (grupa zasadnicza) w województwie podlaskim (Białystok i Supraśl) i grupie kontrolnej, wychowującej się w rodzinach własnych, w tych samych miejscowościach, w których zlokalizowane były domy dziecka. Obie grupy dzieci liczyły po 70 osób. Do realizacji przyjętych celów wykorzystana była metoda sondażu diagnostycznego przy pomocy kwestionariuszy ankiet: Skali Zachowań Zdrowotnych, składającej się z 40 stwierdzeń określających zachowania związane ze zdrowiem oraz Ankiety Dzieci opracowanej na podstawie WHOQOL-BREF (World Health Organization Quality of Life BREF Assessment Instrument: wersja krótka) w polskiej adaptacji Wołowickiej i Jaracz, zawierającej pytania dotyczące: dziedziny fizycznej, psychologicznej, relacji społecznych i środowiskowych. Skala zawiera również pozycje (pytania), które analizowane są oddzielnie: pytania: dotyczące indywidualnej ogólnej percepcji jakości życia, dotyczące indywidualnej, ogólnej percepcji własnego [5]. Badanie przeprowadzono po uzyskaniu zgody R-I-00.23/2006 Komisji Bioetycznej Akademii Medycznej w Białymstoku oraz Dyrekcji domów dziecka, rodziców lub prawnego opiekuna dziecka. W analizie statystycznej wykorzystano następujące metody statystyczne: jednoczynnikowa analiza wariancji (ANOVA ), nieparametryczny test U Manna-Whitneya, testy porównań wielokrotnych (test Sheffé), przedział ufności, dwuczynnikowa analiza wariancji, średnia arytmetyczna, mediana, odchylenie standardowe, analiza korelacji i analiza skupień, trójczynnikowa analiza wariancji, współczynniki korelacji rang Spearmana. Wyniki badań Grupa kontrolna i grupa badana liczyły po 70 osób. W grupie kontrolnej 35 osób zamieszkiwało w Białymstoku i tyleż samo w Supraślu, a w grupie badanej 40 dzieci w Białegostoku i 30 w Supraślu. Nieco większą część (76 osób) badanej zbiorowości stanowili chłopcy. Dziewcząt było jedynie 61. W przypadku trojga dzieci w ankietach nie została podana płeć, w związku z tym osoby te nie były uwzględniane w analizach dotyczących tego czynnika. W dalszej analizie dokonano podziału na dwie grupy wiekowe: 9-12 lat (młodszy okres szkolny) i (okres dorastania). Grupa dzieci mieszkających w domach dziecka była nieco starsza, w związku z tym uznano za istotne porównanie grupy kontrolnej i grupy badanej, z uwzględnieniem czynnika wiek.

3 652 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Na wstępie porównano składowe jakości życia wg Ankiety Dzieci w zależności od miejsca zamieszkania i miejsca wychowywania. Zestawienie wartości średnich i odchylenia standardowego w porównywanych grupach zawiera tabela I. W tabeli II zobrazowano wyniki dwuczynnikowej analizy wariancji (wartości prawdopodobieństwa testowego p), zaś na rycinie 1, dokonano porównania wartości średnich (wraz z 95% przedziałami ufności dla odpowiednich populacji). Analiza powyższych wyników wyraźnie wskazuje, iż niezależnie od miejsca zamieszkania, dzieci wychowujące się w domach dziecka miały znacząco niższą samoocenę każdej sfery jakości życia. Sugeruje to, iż miejsce zamieszkania wywiera wpływ na ocenę w kategorii relacje i dotyczy przede wszystkim grupy badanej (stąd też istotność interakcji pomiędzy obydwoma czynnikami). W przypadku kategorii środowisko, można stwierdzić istotność interakcji pomiędzy miejscem zamieszkania i miejscem wychowywania, ponieważ w środowisku wiejskim (Supraśl) różnica pomiędzy domem dziecka i normalnymi rodzinami była mniejsza. Analizę wpływu płci na samoocenę jakości życia przeprowadzono przy kontroli czynnika miejsce wychowywania, z uwagi na fakt, iż wywierał on bardzo znaczący wpływ na badane wielkości. Ponownie zastosowano dwuczynnikową analizę wariancji. Nie stwierdzono wpływu płci na poziom odpowiedzi w jakiejkolwiek sferze jakości życia, potwierdzając przy tym znaczący wpływ miejsca wychowywania. Jedynie dla kategorii środowisko zachodziła słaba interakcja pomiędzy płcią i miejscem wychowywania się, gdyż wśród dziewcząt można było zaobserwować nieco mniejszą różnicę pomiędzy grupą kontrolną i badaną. W tabeli III przedstawiono analizę uzyskanych wyników dotyczących wpływ wieku dzieci na jakość życia. Zaobserwowano statystycznie istotny wpływ tego czynnika w trzech kategoriach jakości życia: zdrowiu, dziedzinie psychologicznej, środowisku, gdzie uzyskano wyższą punktację u starszych dzieci. Rycina 2 ilustruje wpływ wieku i miejsca wychowywania na te trzy sfery jakości życia. W tabeli IV zamieszczono wartości współczynników korelacji pomiędzy poszczególnymi dziedzinami jakości życia. Zastosowano nieparametryczny współczynnik korelacji rang Spearmana, z uwagi na jego odporność na występowanie obserwacji odstających. Większość kategorii jakości życia była powiązana ze sobą w stopniu przeciętnym (wszystkie korelacje były istotne statystycznie). Najsilniejsza zależność występowała pomiędzy środowiskiem i dziedziną fizyczną, zaś najsłabsza pomiędzy relacjami społecznymi i ogólną jakością życia. Należy wziąć pod uwagę, że poziom korelacji pomiędzy składowymi jakości życia mógł być zawyżony z uwagi na fakt, iż na wszystkie składowe bardzo wyraźnie wpływało miejsce wychowywania się. W związku z tym wyznaczono także współczynniki korelacji oddzielnie dla obu grup. Wydaje się jednak, że różnice w poziomie współczynnika korelacji nie okazały się bardzo duże (tab. V i VI). W przypadku większości ocenianych kategorii zachowań zdrowotnych, można było stwierdzić statystycznie istotny wpływ na nie miejsca wychowywania (wyjątki to: wartościowanie i profilaktyka ). Miejsce zamieszkania miało pewien wpływ jedynie na odbiór sytuacji stresowych, o czym świadczyły korzystniejsze odpowiedzi mieszkańców wsi (tab. VII i VIII). 100 Dziedzina Dziedzina psychologiczna Relacje grupa kontrolna grupa badawcza Dziedzina psychologiczna Ocena punktowa Ocena punktowa miasto wieś miasto wieś Ryc. 1. Porównanie wartości średnich wraz z 95% przedziałami ufności dla odpowiednich populacji Fig. 1. Comparison of mean values with the 95% of confidence intervals for individual populations młodszy okres szkolny grupa kontrolna okres dorastania młodszy okres szkolny grupa badana okres dorastania Ryc. 2. Wpływ wieku i miejsca wychowywania na te trzy sfery jakości życia Fig. 2. Influence of age and place of upbringing on three domains of life quality

4 Van Damme-Ostapowicz K i wsp. Ocena jakości życia i zachowań zdrowotnych dzieci z domów dziecka w Białymstoku 653 Tabela I. Zestawienie wartości średnich i odchylenia standardowego w porównywanych grupach Table I. Comparison of mean values and standard deviation in both groups Miejscowość /town Grupa/ group Tabela II. Wyniki dwuczynnikowej analizy wariancji wg Ankiety Dzieci Table II. Results of two-factor variance analysis according to Children s Questionnaire Testowany efekt/tested effect Dziedzina Dziedzina Dziedzina psych. Dziedzina psychologiczna Relacje Relacje s s s s s s Białystok kontrolna badana Supraśl kontrolna badana grupa badana/studied group 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0006*** 0,0000*** Miejscowość/Town 0,9584 0,9946 0,6085 0,0673 0,0475* 0,1968 Interakcja/Interaction 0,4341 0,5111 0,4961 0,3063 0,0216* 0,0143* Tabela III. Wpływ wieku i miejsca wychowywania na jakość życia Table III. Influence of age and place of upbringing on quality of life Testowany efekt /Tested effect Dziedzina Dziedzina psychologiczna Relacje grupa badana/studied group 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0002*** 0,0000*** grupa wiekowa/age group 0,2532 0,0044** 0,2187 0,0435* 0,0659 0,0142* Interakcja/interaction 0,6754 0,5481 0,5522 0,6879 0,3153 0,0676 Tabela IV. Wartości współczynników korelacji pomiędzy poszczególnymi dziedzinami jakości życia Table IV. Values of correlation coefficients between individual life quality domains Współczynniki korelacji rang Spearmana (cała zbiorowość) /Correlation coefficients Dziedzina Dziedzina psych. Relacje 1,00 0,60 0,61 0,65 0,37 0,69 0,60 1,00 0,54 0,55 0,48 0,53 Dziedzina 0,61 0,54 1,00 0,65 0,49 0,71 Dziedzina psych. 0,65 0,55 0,65 1,00 0,55 0,66 Relacje 0,37 0,48 0,49 0,55 1,00 0,50 0,69 0,53 0,71 0,66 0,50 1,00 W celu ułatwienia interpretacji wyników posłużono się następującą skalą przymiotnikową dla współczynnika korelacji (r): r < 0,3 brak korelacji, 0,3 r < 0,5 korelacja słaba, 0,5 r < 0,7 korelacja przeciętna, 0,7 r < 0,9 korelacja silna, r 0,9 korelacja bardzo silna Tabela V. Wartości współczynników korelacji pomiędzy poszczególnymi dziedzinami jakości życia w grupie kontrolnej dzieci Table V. Values of correlation coefficients between individual life quality domains in control group Współczynniki korelacji rang Spearmana (grupa kontrolna) /Correlation coefficients Dziedzina Dziedzina psych. Relacje 1,00 0,44 0,50 0,60 0,23 0,64 0,44 1,00 0,51 0,35 0,44 0,47 Dziedzina 0,50 0,51 1,00 0,46 0,26 0,57 Dziedzina psych. 0,60 0,35 0,46 1,00 0,37 0,58 Relacje 0,23 0,44 0,26 0,37 1,00 0,52 0,64 0,47 0,57 0,58 0,52 1,00 Tabela VI. Wartości współczynników korelacji pomiędzy poszczególnymi dziedzinami jakości życia w grupie badanej dzieci Table V. Values of correlation coefficients between individual life quality domains in studied group Współczynniki korelacji rang Spearmana (dom dziecka) /Correlation coefficients Dziedzina Dziedzina psych. Relacje 1,00 0,58 0,37 0,51 0,30 0,50 0,58 1,00 0,44 0,57 0,37 0,49 Dziedzina 0,37 0,44 1,00 0,56 0,52 0,62 Dziedzina psych. 0,51 0,57 0,56 1,00 0,60 0,56 Relacje 0,30 0,37 0,52 0,60 1,00 0,39 0,50 0,49 0,62 0,56 0,39 1,00

5 654 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Zauważono wpływ czynnika płeć na punktację w kategorii stosowanie. Wszystkie testowane efekty były istotne statystycznie i potwierdzono wpływ miejsca wychowywania/zamieszkania na stosowanie. Zauważono, iż dziewczęta rzadziej podejmowały antyzdrowotne zachowania, przy czym różnica ta występowała w zasadzie tylko w grupie dzieci z domów dziecka (stąd dodatkowo efekt interakcji (ocena punktowa) grupa kontrolna dziewczęta chłopcy grupa badana Ryc. 3. Wpływ płci i miejsca wychowywania na kategorię stosowanie Fig. 3. Influence of gender and place of upbringing on use of stimulants category pomiędzy płcią i miejscem wychowywania). Chłopców natomiast charakteryzowały lepsze rezultaty w kategorii aktywność (tab. IX i X, ryc. 3). Wykazano, że czynnik wiek miał wpływa na uzyskane wyniki, bowiem kategoria samoocena była wyżej punktowana wśród starszych dzieci, podobnie jak aktywność (tab. XI i XII). Korelacje pomiędzy składowymi Skali Zachowań Zdrowotnych były dużo słabsze niż wśród składowych jakości życia. W wielu przypadkach nie można mówić o żadnej zależności. Tylko w dwóch przypadkach a zauważono korelację o przeciętnej sile. Bardziej wiarygodne wnioski, odnośnie zależności pomiędzy składowymi Skali Zachowań Zdrowotnych, uzyskano po wyeliminowaniu wpływu miejsca wychowywania. Składową najbardziej związaną z pozostałymi była samoocena nie skorelowana jedynie z poziomem profilaktyki (tab. XIII i XIV). Uzyskane wyniki wykazały także, że korelacje pomiędzy składowymi jakości życia i ocenami zachowań zdrowotnych były mocno zróżnicowane. Zaobserwowano wyraźny związek pomiędzy samooceną stanu i wszystkimi składowymi jakości życia. Podobna sytuacja dotyczyła wsparcia go oraz w mniejszym stopniu, sytuacji stresowych i stosowania. Niższy poziom korelacji występował pomiędzy oceną nawyków żywieniowych Tabela VII. Wpływ miejsca wychowania na poziom zachowań zdrowotnych Table VII. Influence of place of upbringing on health-related behaviors Miejscowość /town Grupa /group /Heath valuation /Self-assessment of health /Stressful situations /Use of stimulants Nawyki żywieniowe /Nutritional habits /Physical activity /prevention /Social support s s s s s s s s Białystok kontrolna badana Supraśl kontrolna badana Tabela VIII. Wpływ miejsca wychowania na poziom zachowań zdrowotnych Table VIII. Influence of place of upbringing on health-related behaviors Testowany efekt /Tested effect grupa badana 0,5139 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,1760 0,0000*** miejscowość 0,2993 0,9393 0,0186* 0,7402 0,2339 0,2122 0,7654 0,3612 interakcja 0,3251 0,2466 0,8355 0,7402 0,8304 0,9052 0,8841 0,5640 Tabela IX. Wpływ płci na poziom zachowań zdrowotnych Table IX. Influence of gender on health-related behaviors Płeć/ gender Grupa s s s s s s s Dziewczyna/girl kontrolna badana Chłopak/boy kontrolna badana

6 Van Damme-Ostapowicz K i wsp. Ocena jakości życia i zachowań zdrowotnych dzieci z domów dziecka w Białymstoku 655 Tabela X. Wpływ płci i miejsca wychowania na poziom zachowań zdrowotnych Table X. Influence of gender and place of upbringing on health-related behaviors Testowany efekt grupa badana 0,4486 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,1650 0,0000*** Płeć/ gender 0,7230 0,3461 0,1181 0,0003*** 0,1186 0,0399* 0,9174 0,9236 interakcja 0,2540 0,2085 0,7833 0,0005*** 0,7110 0,4746 0,7155 0,7847 Tabela XI. Wpływ wieku i miejsca wychowania na poziom zachowań zdrowotnych Table XI. Influence of age and place of upbringing on health-related behaviors Wiek/ age młodszy okres szkolny /childchood okres dorastania /adolescence Nawyki żywieniowe Grupa s s s s s s s s kontrolna badana kontrolna badana Tabela XII. Wpływ wieku i miejsca wychowania na poziom zachowań zdrowotnych Table XII. Influence of age and place of upbringing on health-related behaviors Testowany efekt grupa badana 0,4426 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,0000*** 0,1608 0,0000*** grupa wiekowa 0,0601 0,0200* 0,1172 0,1617 0,9711 0,0399* 0,7783 0,0831 interakcja 0,9931 0,2727 0,0505 0,2341 0,1755 0,4746 0,1833 0,5018 Tabela XIII. Korelacje pomiędzy składowymi Skali Zachowań Zdrowotnych w grupie kontrolnej Table XIII. Correlations between components of Health-related Behavior Scale in control group Współczynniki korelacji rang Spearmana (grupa kontrolna) 1,00 0,40-0,10 0,13 0,29 0,11 0,30 0,15 0,40 1,00 0,46 0,31 0,31 0,56 0,25 0,42-0,10 0,46 1,00 0,09 0,14 0,40-0,03 0,33 0,13 0,31 0,09 1,00 0,22 0,09 0,05 0,24 0,29 0,31 0,14 0,22 1,00 0,20 0,09 0,32 0,11 0,56 0,40 0,09 0,20 1,00 0,08 0,26 0,30 0,25-0,03 0,05 0,09 0,08 1,00 0,27 0,15 0,42 0,33 0,24 0,32 0,26 0,27 1,00 W celu ułatwienia interpretacji wyników posłużono się następującą skalą przymiotnikową dla współczynnika korelacji (r): r < 0,3 brak korelacji, 0,3 r < 0,5 korelacja słaba, 0,5 r < 0,7 korelacja przeciętna, 0,7 r < 0,9 korelacja silna, r 0,9 korelacja bardzo silna Tabela XIV. Korelacje pomiędzy składowymi Skali Zachowań Zdrowotnych w grupie badanej Table XIV. Correlations between components of Health-related Behavior Scale in studied group Współczynniki korelacji rang Spearmana (dom dziecka) 1,00 0,22 0,16 0,07 0,18 0,07-0,08 0,50 0,22 1,00 0,62 0,16 0,34 0,39-0,06 0,30 0,16 0,62 1,00 0,00 0,37 0,11-0,01 0,10 0,07 0,16 0,00 1,00 0,16 0,06 0,02 0,09 0,18 0,34 0,37 0,16 1,00 0,09 0,09 0,09 0,07 0,39 0,11 0,06 0,09 1,00-0,07 0,25-0,08-0,06-0,01 0,02 0,09-0,07 1,00-0,07 0,50 0,30 0,10 0,09 0,09 0,25-0,07 1,00

7 656 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Tabela XV. Korelacje pomiędzy składowymi Skali Zachowań Zdrowotnych a składowymi Ankiety Dzieci Table XV. Correlations between components of Health-related Behavior Scale and components of Children s Questionnaire Współczynniki korelacji rang Spearmana (cała zbiorowość) 0,16 0,53 0,41 0,51 0,43 0,48 0,20 0,50 0,18 0,57 0,34 0,35 0,33 0,39 0,17 0,34 Dziedzina 0,18 0,64 0,58 0,58 0,45 0,48 0,12 0,50 Dziedzina psych. 0,30 0,65 0,54 0,44 0,40 0,50 0,11 0,61 Relacje 0,31 0,47 0,33 0,26 0,27 0,28 0,08 0,48 0,23 0,55 0,51 0,55 0,43 0,44 0,21 0,56 i aktywnością fizyczną z jednej, a składowymi jakości życia, z drugiej strony. Zdecydowanie najsłabsze były związki wartościowania i profilaktyki ze składowymi jakości życia (tab. XV). Dyskusja Przeprowadzone badania miały na celu dokonanie analizy jakości życia i zachowań zdrowotnych dzieci wychowujących się w domach dziecka według ich własnej oceny, porównanie uzyskanych wyników z grupą rówieśników wychowanków z rodzin własnych oraz znalezienie zależności teoretycznych w tej dziedzinie. Nie ma możliwości odniesienia uzyskanych wyników w Ankiecie Dzieci oraz Skali Zachowań Zdrowotnych przeprowadzonych wśród dzieci do innych badań polskich, ponieważ dotychczas w kraju nie wykonano ich przy użyciu tych metod. Wykorzystując Ankietę Dzieci określono poziom jakości życia dobranej celowo grupy badawczej i grupy kontrolnej dzieci. Ankieta Dzieci pozwala na analizowanie takich kategorii, jak: dziedzina, dziedzina psychologiczna, relacje, środowisko, indywidualna ogólna percepcję jakości życia i samoocena stanu. Przy użyciu Skali Zachowań Zdrowotnych określono różnego rodzaju zachowania związane ze zdrowiem grupy badawczej i grupy kontrolnej dzieci, takie jak: wartościowanie, autoocena, sytuacje, stosowanie, nawyki żywieniowe, profilaktyka, aktywność, wsparcie. Na podstawie analizy wyników uzyskanych w Ankiecie Dzieci stwierdzono, że niezależnie od miejsca zamieszkania, dzieci wychowujące się w domach dziecka miały znacząco niższą samoocenę każdej sfery jakości życia. W pracach innych autorów [6,7] potwierdzono fakt, że dzieci wychowujące się w domach dziecka mają zniekształcony obraz świata, wywołującego lęk i nieufność, połączony z zaniżoną samooceną. Truszkowska [8] podkreśla, że dziecko o negatywnej samoocenie jest stale napięte wewnętrznie, dręczy je niepokój, który może rozładować poprzez: zachowania agresywne, wyzywające, nonszalanckie, unikanie innych, oskarżanie i pomniejszanie wartości innych. Warto odnotować wyniki Przygody [9], która wykazała, iż podopieczni domów dziecka nie potrafią znaleźć swego miejsca w życiu i czują się gorsi we wszystkich jego sferach od rówieśników z normalnych rodzin. Badania własne wykazały wpływ miejsca zamieszkania na zaniżenie oceny w kategorii relacje przede wszystkim w grupie dzieci z domów dziecka. Wyniki te są zgodne z danymi zawartymi w fachowej literaturze. W wielu pracach na temat rozwoju dzieci od najwcześniejszego dzieciństwa wychowywanych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, zwracano bowiem uwagę na trudności w kształtowaniu ścisłych więzi międzyludzkich oraz na fakt, iż zaburzenia w rozwoju emocjonalnym na ogół łączą się z zaburzeniami w kontaktach społecznych [8,10,11]. Analiza uzyskanych wyników badania dotyczących wpływu wieku dzieci na ocenę jakości życia wykazała statystycznie istotny wpływ tego czynnika w trzech kategoriach: zdrowiu, dziedzinie psychologicznej, środowisku. Jednocześnie uzyskano wyższą punktację u starszych dzieci. W uzupełnieniu powyższych wyników badań warto dodać, że Talarska [12], w swoich badaniach wśród uczniów ze szkoły gimnazjalnej i licealnej, wykazała istnienie statystycznie istotnej różnicy w globalnej ocenie jakości życia w zależności od wieku młodzieży (p<0,05). Ponadto Kaim [13] sugeruje, że wraz z wiekiem zwiększają się oceny negatywne dotyczące zadowolenia z życia. Badania własne wykazały iż, większość kategorii jakości życia było powiązanych ze sobą w stopniu przeciętnym, ale wszystkie korelacje były istotne statystycznie. Najsilniejsza zależność występowała pomiędzy środowiskiem i dziedziną fizyczną, zaś najsłabsza -pomiędzy relacjami społecznymi i ogólną jakością życia. W przypadku większości ocen kategorii zachowań zdrowotnych stwierdzono statystycznie istotny wpływ miejsca wychowywania dzieci. Wyjątkami były jedynie: wartościowanie i profilaktyka.

8 Van Damme-Ostapowicz K i wsp. Ocena jakości życia i zachowań zdrowotnych dzieci z domów dziecka w Białymstoku 657 Miejsce zamieszkania miało pewien wpływ tylko na odbiór sytuacji stresowych, gdyż korzystniejsze odpowiedzi notowali tu mieszkańcy wsi. Wykazano różnice istotnie statystyczna dla kategorii stosowanie w obu badanych grupach respondentów, na niekorzyść dzieci wychowujących się w domach dziecka. Znalazło to potwierdzenie w piśmiennictwie [cyt. za 14 i 15]. Jednakże, jak donosi literatura, wyniki badań wśród populacji dzieci wychowujących się w rodzinach własnych w tej dziedzinie zachowań zdrowotnych są równie niepokojące [10]. Tatarowicz zaobserwował, że u źródeł zjawisk demoralizacji oraz przestępczości dzieci i młodzieży często znajdujemy nieprawidłową strukturę i funkcjonowanie rodziny oraz brak więzi rodzinnej [cyt. za 8 i 10]. Natomiast Eszyk i wsp. [16] w swoich badaniach dowiodły, że większość uczniów szkoły podstawowej, szkół gimnazjalnych i uczniów liceum ogólnokształcącego uważało zdrowie za wartość, o którą należy dbać. Analiza wyników badań wykazała wpływ czynnika płeć na punktację kategorii stosowanie. Wszystkie testowane efekty były istotne i potwierdzono wpływ miejsca wychowywania na kategorię stosowanie. Zauważyć można, że dziewczęta rzadziej podejmowały tego typu antyzdrowotne zachowania, przy czym różnica ta występowała w zasadzie tylko w grupie dzieci z domów dziecka. Potwierdzeniem ww. wyników własnych są badania Kuźmy [17], przeprowadzone w wybranych szkołach podstawowych. Autor stwierdził w nich, że palenie papierosów było bardziej rozpowszechnione wśród chłopców, niż wśród dziewcząt. Inni autorzy uważają również, że nieco więcej chłopców niż dziewcząt pije alkohol [13,18,19]. Wyniki badań własnych wykazały nieco lepsze rezultaty w grupie chłopców, w kategorii aktywność. Pilawska i wsp. tudzież dowiodły w swoich badaniach, że dziewczęta rzadziej niż chłopcy wykonują ćwiczenia fizyczne i że, chłopcy są bardziej aktywni ruchowo [cyt. za 18 i 20]. Potwierdza to także Kaim [13]. Obecne badania własne wykazały, że czynnik wiek miał wpływ na ocenę zachowań zdrowotnych, bowiem kategoria samoocena, podobnie jak ocena kategorii aktywność, była wyżej punktowana wśród starszych dzieci. Badania Woynarowskiej i wsp. [21] oraz Gacek [22] sugerują natomiast, że autoocena młodzieży z wiekiem znacznie pogarsza się. Analiza występujących korelacji pomiędzy składowymi Skali Zachowań Zdrowotnych wykazała, że zależności były dużo słabsze, niż związki wśród kategorii jakości życia. Uzyskane wyniki badań własnych wykazały ponadto, że korelacje pomiędzy składowymi jakości życia i kategoriami zachowań zdrowotnych były wysoce zróżnicowane. Wyraźny był związek pomiędzy samooceną stanu i wszystkimi składowymi jakości życia. Podobna sytuacja dotyczyła kategorii wsparcie oraz sytuacje i stosowanie. Wnioski 1. Samoocena jakości życia i samoocena zachowań zdrowotnych badanej młodzieży zależała od jej wieku, płci oraz miejsca zamieszkania i wychowania. 2. Zależności pomiędzy kategoriami jakości życia były dużo silniejsze w ocenach dzieci wychowujących się w domach dziecka w porównaniu do grupy kontrolnej, niż korelacje pomiędzy składowymi Skali Zachowań Zdrowotnych. 3. Korelacje pomiędzy składowymi jakości życia i ocenami zachowań zdrowotnych były wysoce zróżnicowane. Piśmiennictwo / References 1. Czyż E. Stan przestrzegania praw wychowanków domów dziecka. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa doc 2. Mały Rocznik Statystyczny Polski. GUS, Warszawa 2004: Bogusz R, Kawczyńska-Butrym Z. Demograficzne i przemiany współczesnych rodzin polskich. [w:] Pielęgniarstwo rodzinne. Teoria i praktyka. Kawczyńska- Butrym Z (red). CEM, Warszawa 1997: Kamińska U. Społeczna percepcja wychowanków domów dziecka. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2002, 5: Wołowicka L, Jaracz K. WHOQOL-BREF. [w:] w naukach medycznych. Wołowicka L (red). AM, Poznań 2001: Dewitz W, Winiarski M. Czas wolny i życie kulturalne wychowanków. [w:] Węzłowe problemy opieki i wychowania w domu dziecka. Dąbrowski Z (red). WSP, Olsztyn 1997: Van Damme-Ostapowicz K, Krajewska-Kułak E, Kułak W, Łukaszuk C, Jankowiak B, Rolka H, Baranowska A, Wrońska I, Szczepański M. Quality of life self-assessment of children living in a children s home, based on own research conducted in the Podlaskie voivodeship. Adv Med Sci 2007, 52, Suppl.1: Formicki J, Jamrozowicz B. Psychopedagogiczne skutki sieroctwa go. [w:] Stan i koncepcje rozwoju opieki i wychowania w Polsce. Brańka Z, Kuźma J (red). WSP, Kraków 1996:

9 658 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Przygoda J. Biografie i start życiowy usamodzielnianych wychowanków różnych form opieki. [w:] Zagrożone dzieciństwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki. Kolankiewicz M (red). WSiP, Warszawa 1998: Bielecka E. Funkcja założona domu dziecka a diagnoza aktualnego stanu pracy opiekuńczo-wychowawczej domów dziecka na Białostocczyźnie. [w:] Stan i koncepcje rozwoju opieki i wychowania w Polsce. Brańka Z, Kuźma J (red). WSP, Kraków 1996: Czeredrecka B. Potrzeby psychiczne sierot społecznych. IWZZ, Warszawa 1988: Talarska D. Funkcjonowanie bio-psycho- młodzieży elementem oceny jakości życia. [w:] Materiały konferencyjne z IV Podlaskiej Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Pacjent podmiotem troski zespołu terapeutycznego, Białystok 2005, t. I: Kaim A. Zachowania zdrowotne uczniów Liceum Ogólnokształcącego im. Bolesława Chrobrego w Kłodzku. Amos, Warszawa 2005: Socha-Kołodziej K. Problemy opieki i wychowania dziecka sierocego przebywającego w domu dziecka. [w:] Stan i koncepcje rozwoju opieki i wychowania w Polsce. Brańka Z, Kuźma J (red). WSP, Kraków 1996: Van Damme-Ostapowicz K, Krajewska-Kułak E, Kułak W, Łukaszuk C, Jankowiak B, Rolka H, Baranowska A, Wrońska I, Szczepański M. Health-related behaviour selfassessment of children living in a children s home; study based on own research realised in the Podlaskie voivodeship. Adv Med Sc 2007, 52, Suppl.1: Eszyk J, Ordys D. Potrzeby edukacyjne dzieci i młodzieży szkolnej w zakresie. [w:] Materiały konferencyjne z IV Podlaskiej Międzynarodowej Konferencji Naukowo- Szkoleniowej Pacjent podmiotem troski zespołu terapeutycznego, Białystok 2005: Kuźma J. Koncepcje zmian w systemie opieki nad dziećmi osieroconymi i opuszczonymi. [w:] Stan i koncepcje rozwoju opieki i wychowania w Polsce. Brańka Z, Kuźma J (red). WSP, Kraków 1996: Mazur J, Woynarowska B. Zagrożenia zdrowotne młodzieży szkolnej w świetle badań ankietowych. [w:] naszych dzieci. Uwarunkowania, zagrożenia i problemy, kierunki rozwiązań systemowych. Januszewicz P, Szymborski J (red). IMiD, Warszawa 2001: 73, Van Damme-Ostapowicz K, Krajewska-Kułak E, Kułak W, Łukaszuk C, Jankowiak B, Rolka H, Baranowska A, Wrońska I, Szczepański M. Samoocena zachowań zdrowotnych dzieci w domu dziecka na podstawie badań własnych w województwie podlaskim. Probl Hig Epidemiol 2007, 88, supl: Gacek M, Rosiński J, Tchórzewski D. Wybrane zachowania zdrowotne dzieci w wieku lat i ich rodzin. Rocz UMCS Lublin 2004: 2, Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne i zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce i innych krajach. Tendencje zmian w latach UW, Warszawa 2000: Gacek M. Wybrane zachowania zdrowotne uczniów średnich szkół technicznych. Amos, Warszawa 2005, 4: 11.