Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Jaworzno

Transkrypt

1 R A P O R T Z B A D A Ń Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Jaworzno Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna

2 Raport współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna Raport został opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ul. Barbary 21 a Katowice tel Raport opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. sp. k. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej Łódź tel

3 Spis treści SPIS TABEL... 3 SPIS WYKRESÓW... 3 WSTĘP ANALIZA POTENCJAŁU LUDZKIEGO W JAWORZNIE ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI JAWORZNA RYNEK PRACY DOCHODY LUDNOŚCI PODMIOTY GOSPODARCZE RYNEK NIERUCHOMOŚCI ANALIZA SYTUACJI FINANSOWEJ GMINY JAWORZNO PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA ŹRÓDŁA DANYCH Spis tabel Tabela 1. Procesy demograficzne w Jaworznie w latach Tabela 2. Procesy migracyjne w Jaworznie w latach Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Jaworznie (w tys. zł) w latach Tabela 4. Największe firmy w Jaworznie w 2011 r Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach Tabela 6. Rynek nieruchomości w Jaworznie w latach Spis wykresów Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny Jaworzna w latach Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Jaworznie i GZM (w promilach) w latach Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Jaworzno) za rok 2002, 2007, Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, Wykres 5. Struktura ludności Jaworzna według wieku w 2012 r Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Jaworznie za rok 2002 i Wykres 7. Liczba pracujących w Jaworznie (w tys. osób) w latach Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Jaworzno) za rok 2007, 2010,

4 Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok 2007, 2010, Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Jaworznie i GZM według sekcji PKD w 2012 r Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Jaworznie (w tys. osób) w latach Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Jaworznie, woj. śląskim i Polsce w latach Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Jaworzna PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2009 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Jaworzna i GZM PIT (w tys. zł) w latach Wykres 15. Struktura dochodów ludności Jaworzna według źródła dochodów za rok 2004, 2008, Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Jaworznie i GZM w latach Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Jaworznie i GZM w latach Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Jaworznie w latach Wykres 19. Cena za 1 m 2 mieszkania w Jaworznie i GZM w latach Wykres 20. Dochody i wydatki Jaworzna ogółem (ceny bieżące w mln zł) w latach Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Jaworznie i GZM w latach Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Jaworznie w latach Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Jaworznie i GZM w latach Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca Jaworzna i GZM w latach

5 Wstęp Przedmiotowy Raport opracowany został w ramach I etapu prac nad realizacją w latach tzw. projektu gospodarczego, pt.: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii "Silesia" do 2025 roku, na wniosek Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna I etap prac w projekcie gospodarczym to: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miast GZM przeprowadzona na podstawie danych pozyskanych z różnych źródeł, m.in.: Izba Skarbowa w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, w tym Narodowy Spis Powszechny. W ramach tego zadania wykonano: a) narzędzie internetowe ( stanowiące bazę danych społeczno-ekonomicznych dla miast GZM i gmin sąsiednich, b) Syntezę z badań Oceny kondycji ekonomicznej obejmującą łącznie wszystkie miasta GZM oraz c) Przedmiotowy Raport (sporządzony indywidualnie dla każdego z miast GZM). Raport składa się z trzech rozdziałów: pierwszy przedstawia dane dotyczące struktury oraz procesów demograficznych i migracyjnych na potrzeby analizy potencjału ludzkiego w opisywanym mieście; drugi zawiera analizę konkurencyjności gospodarki uwzględniono w nim m.in. opis sytuacji na rynku pracy i nieruchomości; trzeci prezentuje analizę sytuacji finansowej opisywanego miasta (w szczególności skoncentrowano się na strukturze dochodów i wydatków w budżecie miasta). Wartości wskaźników dla danego miasta przedstawiono w Raporcie na tle GZM oraz w wybranych przypadkach województwa śląskiego i Polski, w celu określenia pozycji i potencjału każdego z miast. II etap prac w projekcie gospodarczym to opracowanie pt.: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. Wyniki i wnioski z analiz z I i II etapu stanowią materiał bazowy do docelowego III etapu projektu, tj. opracowania pt.: Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r., ukierunkowanego na poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej i na dalszy rozwój tego obszaru. 5

6 JAWORZNO liczba mieszkańców (stan na 2012 r.) powierzchnia 152,59 km² 1. Mysłowice jednostki sąsiadujące 2. Sosnowiec 3. gminy spoza GZM Rysunek 1. Jaworzno na tle GZM Bytom Piekary Śląskie Dąbrowa Górnicza Gliwice Zabrze (1) Ruda Śląska Chorzów (2) Sosnowiec Katowice Jaworzno (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie Mysłowice Tychy Źródło: opracowanie własne 6

7 1. Analiza potencjału ludzkiego w Jaworznie Obserwowane w Jaworznie zmiany demograficzne związane są głównie z systematycznym spadkiem liczby ludności. W latach ubyło 2,6% mieszkańców, a ich liczba zmniejszyła się o 2,5 tys. osób (z 96,8 tys. w 2002 r. do 94,3 tys. w 2012 r.). Jednym z czynników wyludniania miasta był ujemny przyrost naturalny, który oznacza, że każdego roku w analizowanym okresie liczba urodzeń była niższa od liczby zgonów. Wskaźnik przyrostu naturalnego wahał się od -1,6 do -0,5, przyjmując najniższą wartość w 2006 r. Liczba ludności* Tabela 1. Procesy demograficzne w Jaworznie w latach Liczba urodzeń Liczba zgonów Przyrost naturalny Wskaźnik przyrostu naturalnego Wskaźnik przyrostu naturalnego dla GZM Wskaźnik przyrostu naturalnego dla Polski ,6-2,04-0, ,5-2,10-0, ,4-1,97-0, ,2-2,09-0, ,6-1,70 0, ,5-1,64 0, ,6-1,01 0, ,5-1,05 0, ,6-0,88 0, ,3-1,88 0, ,8-1,97 0,04 * według faktycznego miejsca zamieszkania W porównaniu z danymi dotyczącymi kraju wskaźnik przyrostu naturalnego w Jaworznie osiągał niższe wartości w całym analizowanym okresie. W Polsce ujemny przyrost naturalny występował do 2005 r. (najniższy wskaźnik w 2003 r. osiągnął 0,37 ), a od 2006 r. liczba urodzeń przewyższała liczbę zgonów (dodatni przyrost naturalny). Na tle kraju procesy demograficzne w Jaworznie wypadają niekorzystnie. Należy jednak zauważyć, że wskaźnik przyrostu naturalnego w Jaworznie kształtował się na wyższym poziomie niż w GZM, gdzie oscylował między -2,1 a -0,9. W ostatnim roku analizowanego okresu w GZM wskaźnik osiągnął aż -1,97, podczas gdy w Jaworznie ukształtował się na poziomie -0,8. 7

8 tys. osób promile Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny Jaworzna w latach , , , , ,20 Liczba ludności Przyrost naturalny Spadek liczby ludności w Jaworznie jest również wynikiem ujemnego salda migracji. W analizowanym okresie jedynie w 2003 r. napływ ludności był wyższy od odpływu, jednak różnica wyniosła zaledwie 20 osób. W pozostałych latach zanotowano przewagę wymeldowań, a wskaźnik salda migracji oscylował między -0,20 a -2,46, przyczyniając się do pogłębiania procesu wyludniania miasta. Napływ ludności (zameldowania) Tabela 2. Procesy migracyjne w Jaworznie w latach Odpływ ludności (wymeldowania) Saldo migracji Wskaźnik salda migracji Wskaźnik salda migracji dla GZM Wskaźnik przyrostu rzeczywistego ,20-3,71 b.d ,21-3,63-0, ,77-3,65-2, ,40-3,72-2, ,46-4,63-4, ,42-4,61-2, ,01-3,36-3, ,33-3,26-2, ,82-3,38-2, ,34-3,33-2, ,50-3,41-2,92 Mimo ujemnego salda migracji w każdym analizowanym roku wskaźnik w Jaworznie był wyższy niż w GZM. Trzeba jednak zauważyć, że różnica ta się zmniejszyła. 8

9 promile Konsekwencją ujemnego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji był ujemny wskaźnik przyrostu rzeczywistego, obrazujący zmianę liczby ludności w Jaworznie. W analizowanym okresie wahał się on między -0,91 a -4,66. Zdecydowanie większe zmiany wystąpiły w latach , kiedy wskaźnik zmalał z -3,63 do -4,63. Po tym okresie nastąpiła poprawa, a od 2009 r. mimo systematycznych spadków wskaźnik utrzymywał się w granicach -2, -3 (wykres 2.). Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Jaworznie i GZM (w promilach) w latach , ,00-1,00-2,00-3,00-4,00-5,00 Jaworzno GZM Zmiany demograficzne obserwowane w Jaworznie dotyczą również struktury ludności według wieku. W analizowanym okresie zaobserwować można systematyczny spadek udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym (z 16% w 2002 r. do 13% w 2012 r.) oraz wzrost udziału ludności w wieku poprodukcyjnym (o 3 pkt. proc. w ciągu 11 lat). Zmiany ludności w wieku produkcyjnym nie przebiegały jednokierunkowo. Między 2002 a 2007 r. ich udział w ogólnej populacji Jaworzna wzrósł o 1 pkt. proc., jednak w ciągu kolejnych 5 lat udział ten spadł z 70% do 68%, osiągając niższą wartość niż w 2002 r. Porównując zmiany w strukturze ludności Jaworzna i GZM, można zaobserwować liczne podobieństwa. Dotyczą one zarówno spadku udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym, jak i wzrostu udziału ludności w wieku poprodukcyjnym (wykres 3. i 4.). W GZM ludność w wieku przedprodukcyjnym stanowiła 15% ogółu mieszkańców, ich udział jednak systematycznie spadał, osiągając podobnie jak w Jaworznie 13% w 2012 r. 9

10 Zmniejszył się również udział ludności w wieku produkcyjnym, który w 2002 r. wyniósł 70%, natomiast w 2012 r. 67,4%. Jednocześnie w GZM w analizowanym okresie zaobserwowano wzrost udziału ludności po 65. roku życia z 15% w 2002 r. do 19,5% w 2012 r. Dane potwierdzają zatem tendencje ogólnokrajowe wskazujące na systematyczne postępowanie procesu starzenia się polskiego społeczeństwa. Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Jaworzno) za rok 2002, 2007, 2012 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, ,9% 16,4% 18,3% 15,0% 17,0% 19,5% 68,8% 70,0% 68,3% 70,0% 69,9% 67,4% 16,3% 13,6% 13,3% 15,0% 13,1% 13,0% ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym Piramida wieku i płci ludności Jaworzna (wykres 5.) również ukazuje tendencje charakterystyczne dla Polski. Nieregularny kształt piramidy oraz wyraźnie zarysowane wyże i niże demograficzne to efekt II wojny światowej, natomiast wąska podstawa jest rezultatem utrzymującego się spadku liczby urodzeń. Wśród mieszkańców Jaworzna obserwowane są również dysproporcje płci. Na 100 mężczyzn przypada 105,6 kobiet, co świadczy o feminizacji społeczeństwa. Należy jednak podkreślić, że przewaga kobiet pojawia się dopiero wśród ludności powyżej 45. roku życia i rośnie w kolejnych grupach wiekowych: 51% kobiet w grupie lata, 53% w przedziale lata, 59% w przedziale lata i aż 71% w grupie powyżej 85 lat. 10

11 lata Wykres 5. Struktura ludności Jaworzna według wieku w 2012 r. 85 i więcej mężczyźni kobiety tys. osób Wykres 6. przedstawia zmiany w poziomie wykształcenia ludności Jaworzna od 2002 r. do 2012 r. Dane wskazują, że w okresie tym mieszkańcy chętnie kontynuowali edukację, czego efektem jest wzrost o 12 pkt. proc. udziału osób z wykształceniem średnim i wyższym w populacji powyżej 20. roku życia (wzrost z 43% do 55%), przy wzroście osób z wykształceniem wyższym o 8 pkt. proc. (z 9% w 2002 r. do 17% w 2012 r.). Jednocześnie w tym okresie zaobserwowano spadek odsetka ludności z wykształceniem zasadniczym zawodowym, który w 2002 r. sięgał 28%, zaś w 2012 r. wyniósł 25%. Zmiany dotyczące wykształcenia społeczeństwa w Jaworznie są zbieżne z obserwowanymi w Metropolii Silesia. Mimo, że w Jaworznie w 2012 r. odsetek osób z wykształceniem wyższym wśród ludności w wieku powyżej 20 lat pozostawał niższy niż w GZM (o 2 pkt. proc.) i Katowicach (o 9 pkt. proc.), to systematyczny wzrost świadczy o rosnącym potencjalne ludzkim, co przyczynia się do wzrostu konkurencyjności miasta. 11

12 Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Jaworznie za rok 2002 i % 10% 20% 30% 40% 50% 60% Odsetek osób z wyksz. wyższym w populacji 20+ 9% 17% Odsetek osób z wyksz. średnim i wyższym w populacji % 55% Odsetek osób z wyksz. zasadniczym zawodowym w populacji % 25%

13 tys. osób 2. Analiza konkurencyjności gospodarki Jaworzna 2.1. Rynek pracy Sytuacja na rynku pracy i wnikliwa analiza zachodzących zmian to istotny element oceny konkurencyjności gospodarki. W analizowanym okresie liczba pracujących w Jaworznie (w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) podlegała dużym wahaniom. W 2006 r. do grona pracujących dołączyło ponad 700 osób (3,6% wzrostu). Zgodnie z zaprezentowanymi na wykresie 7. danymi, już w 2007 r. liczba pracujących zmniejszyła się o 2,2 tys. osób. Tak duży spadek (o 10,1%) związany był jednak z włączeniem 9 maja 2007 r. Elektrowni Jaworzno III do Grupy Tauron z siedzibą w Katowicach, w wyniku czego pracujący w Elektrowni mieszkańcy Jaworzna widnieją w statystykach dotyczących Katowic. Fakt ten potwierdza również brak wzrostu liczby bezrobotnych w Jaworznie w 2007 r. (wykres 11.). Zmiany w kolejnych latach nie były już tak silne, a liczba pracujących wahała się między 19,9 tys. a 20,7 tys. osób. W ostatnim roku analizowanego okresu (2012 r.) wyniosła 20,4 tys. osób, osiągając niewielki wzrost w porównaniu z 2011 r. Udział pracujących wśród ludności w wieku produkcyjnym oscylował na poziomie 30 33%, a obserwowane w nim tendencje pokrywają się ze zmianami w liczebności zatrudnionych. Wykres 7. Liczba pracujących w Jaworznie (w tys. osób) w latach ,0 22,5 22,3 60% 55% 22,0 21,5 21,6 50% 45% 21,0 20,5 20,0 19,5 32,1% 33,3% 20,1 30,1% 20,7 20,4 20,3 20,4 19,9 31,1% 30,8% 30,2% 31,1% 31,6% 40% 35% 30% 25% 19, % liczba pracujących udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Dotyczy podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. Struktura pracujących w Jaworznie (wykres 7.) wskazuje duże zróżnicowanie płci. W 2007 r. kobiety stanowiły jedynie 42,8% zatrudnionych (8,6 tys. wśród 20,0 tys. osób). I choć ich udział w strukturze zatrudnionych zwiększał się w kolejnych latach, to ciągle pozostawał na niskim poziomie (44,9% w 2010 r., 44,3% w 2011 r.). Podobne tendencje zaobserwować

14 można w całym GZM, gdzie odsetek kobiet wśród ogółu pracujących w analizowanym okresie wyniósł od 44,2 do 45,8%. Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Jaworzno) za rok 2007, 2010, % Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok 2007, 2010, % 75% 57,2% 54,1% 55,7% 75% 55,8% 54,8% 54,2% 50% 50% 25% 42,8% 45,9% 44,3% 25% 44,2% 45,2% 45,8% 0% % kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Przedstawiona na wykresach 8. i 9. struktura zatrudnionych według sekcji PKD w Jaworznie i GZM wskazuje na duże różnice w obrębie sekcji B, C, D, H i N. Najliczniejszą grupę pracujących w Jaworznie (aż 17%) stanowią osoby zatrudnione w górnictwie i wydobywaniu (sekcja B), w GZM ich udział sięga 8%. Kolejną sekcją zatrudniającą najwięcej osób w Jaworznie jest przetwórstwo przemysłowe, jednak odsetek pracujących w niej osób (15%) jest aż o 6 pkt. proc. niższy niż w GZM (21%). Do sekcji, w których można zaobserwować znaczące różnice w udziale pracujących, należy też wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę (sekcja D), w której różnica w stosunku do GZM wyniosła w 2012 r. 7 pkt. proc., oraz transport i gospodarka magazynowa (sekcja H) z różnicą 5 pkt. proc. W pozostałych sekcjach odnotowano podobne tendencje, a różnice nie przekraczały 4 pkt. proc. 14

15 tys. osób Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Jaworznie i GZM według sekcji PKD w 2012 r. 1 25% 20% 15% 10% 5% 0% 21% 17% 15% 8% 9% 6% 4% 0.0% 2% 2% 0.0% 2% 12% 11% 9% 11% 10% 7% 6% 6% 7% 5% 5% 4% 4% 3% 1% 2% 2% 2% 2% 0.0% 2% 1% 0% 1% 2% 0.0% Jaworzno GZM Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Jaworznie (w tys. osób) w latach ,8 7,2 5,9 4,8 4,0 2,7 3,4 3,2 3,0 3, Liczba osób bezrobotnych 1 A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B Górnictwo i wydobywanie, C Przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F Budownictwo, G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H Transport i gospodarka magazynowa, I Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J Informacja i komunikacja, K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P Edukacja, Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S Pozostała działalność usługowa, T Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U Organizacje i zespoły eksterytorialne. 15

16 Analizując występujące w Jaworznie zjawisko bezrobocia, można zaobserwować duży spadek liczby bezrobotnych (wykres 11.). W okresie od 2003 do 2012 r. liczba bezrobotnych zmniejszyła się o 4,3 tys. (z 7,8 tys. do 3,4 tys.). Dynamiczny spadek liczby bezrobotnych następował do 2008 r., w którym bez pracy pozostawało jedynie 2,7 tys. osób aktywnych zawodowo. W latach liczba bezrobotnych wzrosła i wahała się od 3,0 tys. do 3,4 tys. Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Jaworznie, woj. śląskim i Polsce w latach ,0% 22,7% 20,0% 15,0% 10,0% 19,0% 16,9% 17,7% 17,6% 15,5% 14,8% 13,0% 14,4% 12,7% 11,2% 9,2% 8,9% 9,5% 12,1% 12,4% 12,5% 11,3% 11,1% 10,2% 9,4% 10,0% 10,2% 13,4% 11,6% 11,1% 5,0% 6,9% 0,0% Jaworzno województwo śląskie Polska Zmniejszaniu się liczby bezrobotnych w Jaworznie towarzyszył spadek stopy bezrobocia. W 2004 r. wyniosła ona 22,7%, jednak w ciągu kolejnych 4 lat zmniejszyła się o 13,8 pkt. proc., osiągając w 2008 r. najniższą wartość (8,9%) w ciągu analizowanego okresu. Od 2009 r. stopa bezrobocia w Jaworznie ulegała wahaniom (wzrost w 2009 i 2012, spadek w latach ). Należy jednak zauważyć, że w 2012 r. w porównaniu z rokiem wyjściowym stopa bezrobocia w Jaworznie była niższa o ponad 11 pkt. proc., co świadczy o znaczącej poprawie sytuacji na rynku pracy. Tendencje obserwowane w Jaworznie były analogiczne do procesów przebiegających w województwie śląskim i w kraju. Po okresie silnego spadku liczby bezrobotnych i stopy bezrobocia od 2009 r. nastąpiło pogorszenie obu wskaźników. W analizowanym okresie stopa bezrobocia w Jaworznie utrzymywała się na wyższym poziomie niż w województwie (średnio o 2,1 pkt. proc.) i była porównywalna do stopy bezrobocia w Polsce (wykres 12.). 16

17 tys. zł dochody w tys. zł dynamika zmian 2.2. Dochody ludności W analizowanym okresie następował systematyczny wzrost dochodów mieszkańców Jaworzna (średnio o 6,5% rocznie). W 2004 r. średni roczny dochód w Jaworznie wynosił 20,7 tys. zł, a w 2011 r. osiągnął 32 tys. zł (wykres 14.). W ujęciu realnym odnotowano wzrost z 20 tys. zł do 25,8 tys. zł w badanym okresie. Warto zwrócić uwagę, że w każdym analizowanym roku dochody w Jaworznie były przeciętnie o 1 tys. zł wyższe niż w GZM, co świadczy o korzystnej sytuacji dochodowej mieszkańców Jaworzna. Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Jaworzna PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2009 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach ,672 20,031 21,677 20,654 23,036 21,774 24,867 22,999 27,530 24,507 29,653 25,405 30,311 32,015 25,361 25,830 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% % dochody nominalne dynamika zmian - nominalnie dochody realne dynamika zmian - realnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej, GUS, BDL. Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Jaworzna i GZM PIT (w tys. zł) w latach ,7 19,6 21,7 20,7 24,9 23,0 22,2 24,1 27,5 26,7 29,7 30,3 28,4 29,1 32,0 30, Jaworzno GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej oraz GUS, BDL. 17

18 Najwyższe dochody mieszkańcy Jaworzna otrzymywali z pracy na własny rachunek (tabela 3.). W 2004 r. wyniosły one średnio 49 tys. zł, a do 2011 r. wzrosły o 69,3%, osiągając wartość 83 tys. zł. Z pracy najemnej mieszkańcy Jaworzna uzyskiwali w 2011 r. średnio 38,3 tys. zł (o 13,6 tys. zł. więcej niż w 2004 r.). Systematycznie rosły też dochody z rent i emerytur (przeciętnie o 1,36 tys. zł rocznie), które w 2011 r. wynosiły średnio 26,7 tys. zł. Dochody z zysków kapitałowych mimo wzrostu w analizowanym okresie (z 10,8 tys. zł w 2004 r. do 17,7 tys. zł w 2011 r.) były bardzo niestabilne. Ich najwyższy poziom zanotowano w 2006 r. (32,8 tys. zł), zaś najniższy w 2009 r. (9,7 tys. zł). Źródłem najniższych dochodów były umowy-zlecenia i umowy o dzieło. Ich wysokość wahała się między 3,3 tys. zł a 5,6 tys. zł Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Jaworznie (w tys. zł) w latach Z pracy na własny rachunek Z pracy najemnej Z rent i emerytur Z zysków kapitałowych Z umów-zleceń i o dzieło ,0 24,7 17,2 10,8 3, ,9 25,8 18,0 17,3 3, ,1 26,5 19,2 32,8 3, ,9 28,7 19,9 28,0 4, ,7 31,9 21,6 21,0 4, ,5 34,5 23,6 9,7 5, ,8 36,4 25,1 17,0 5, ,0 38,3 26,7 17,7 5,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Struktura dochodów mieszkańców Jaworzna (wykres 15.) wskazuje, że ich głównym źródłem jest praca najemna, z której w analizowanych latach pochodziło od 62,3% (2004 rok) do 64,7% (2008 rok) dochodów. Kolejnym istotnym źródłem dochodów były renty i emerytury, a ich udział w całkowitych dochodach spadł z 24,2% w 2004 r. do 18,6% w 2011 r. Dochody z pracy na własny rachunek stanowiły w 2004 r. 10,5% dochodów mieszkańców Jaworzna, w 2011 r. ich udział wzrósł do 12,6%. Z umów-zleceń i umów o dzieło pochodziło 2,1% dochodów w 2004 r. i 2,9% dochodów w 2011 r.. Zyski kapitałowe stanowiły jedynie 0,7% dochodów w 2004 r., a w 2011 r. ich udział wzrósł do 1,5%. 18

19 Wykres 15. Struktura dochodów ludności Jaworzna według źródła dochodów za rok 2004, 2008, % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% ,6% 62,3% 2,1% 24,2% 0,7% ,4% 64,7% 2,7% 17,7% 0,5% ,6% 64,5% 2,9% 18,6% 1,5% z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z umów zlecenie i o dzieło z rent i emerytur z zysków kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej Podmioty gospodarcze Do największych przedsiębiorstw w Jaworznie należą firmy wchodzące w skład Grupy TAURON, będącej głównym producentem i dystrybutorem energii elektrycznej w Polsce. Zakład Górniczy Sobieski należący do spółki Tauron Wydobycie S.A. zatrudnia ok. 2,8 tys. osób w Jaworznie, co czyni go największym pracodawcą w mieście. Kluczowym pracodawcą w mieście jest również Elektrownia Jaworzno III, należąca do grupy Tauron Wytwarzanie S.A. zlokalizowanej w Katowicach. Warto w tym miejscu nadmienić, iż aktualnie prowadzone są prace nad budową nowego bloku energetycznego, który ma zastąpić stare, zużyte i nieekolologiczne bloki, co dla lokalnej gospodarki oznacza nie tylko utrzymanie miejsc pracy (likwidacja miejsc pracy przy starych blokach), ale również dostosowanie poziomu emisji spalin do wymogów Unii Europejskiej. Tabela 4. Największe firmy w Jaworznie w 2011 r. Nazwa firmy Przychody ze sprzedaży Liczba pracujących Tauron Wydobycie S.A. Zakład Górniczy Sobieski* b.d (2005 rok) Tauron Wytwarzania S.A. Elektrownia Jaworzno III* b.d. b.d. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z listy 2000 największych firm w Polsce. Dane dotyczą przychodów oraz zatrudnienia w całej spółce, bądź (*) oddziałów/zakładów zlokalizowanych na terenie miasta. Zmiany sytuacji finansowej podmiotów gospodarczych działających na terenie Jaworzna ilustruje wykres 15. Na początku analizowanego okresu, w 2007 r., średnie roczne dochody przypadające na firmę wynosiły 61,3 tys. zł. W kolejnych latach podlegały one ciągłym wahaniom. Najwyższy poziom dochodów zarejestrowano w 2010 r. (77,3 tys. zł), kiedy wzrosły 19

20 liczba podmiotów prywatnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym tys. zł o 20% w stosunku do poprzedniego roku. Jednak w 2011 r. ich poziom obniżył się do 71,8 tys. zł na firmę, co oznacza spadek o ponad 7%. Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Jaworznie i GZM w latach ,3 97,4 101,5 64,5 64,4 78,8 77,3 85,2 84,6 71, Jaworzno GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. W całym analizowanym okresie średnie roczne dochody przypadające na firmę w Jaworznie były niższe od analogicznych dochodów firm funkcjonujących w GZM. Dochody podmiotów gospodarczych w GZM wynosiły przeciętnie 89,5 tys. zł w latach i wahały się granicach % dochodów uzyskiwanych przez firmy w Jaworznie. Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Jaworznie i GZM w latach Jaworzno GZM Przedsiębiorczość mieszkańców Jaworzna oscyluje poniżej średniej dla GZM (wykres 17.). W 2002 r. w Jaworznie funkcjonowało 106 prywatnych podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym, podczas gdy w GZM ich liczba wynosiła

21 W analizowanym okresie, zarówno w Jaworznie, jak i GZM stopa przedsiębiorczości wzrosła, odpowiednio do 127 i 154 firm na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym w 2012 r. Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Jaworznie w latach stopa wejścia brutto stopa wyjścia brutto stopa wejścia netto W 2010 r. na 10 tys. mieszkańców Jaworzna zarejestrowano 88 nowych podmiotów gospodarczych, w tym samym roku działalność zakończyło 50 podmiotów, czego efektem była dodatnia stopa wejścia netto (różnica między podmiotami, które rozpoczęły, i podmiotami, które zakończyły działalność gospodarczą, w odniesieniu do liczby przedsiębiorstw funkcjonujących w roku poprzedzającym). W kolejnych latach stopa wejścia netto ulegała zmianom. W 2011 r. osiągnęła wartość ujemną, co oznacza, że liczba podmiotów rozpoczynających działalność gospodarczą była niższa od liczby podmiotów wyrejestrowanych. W 2012 r. odnotowano jednak wzrost liczby przedsiębiorstw, a stopa wejścia netto wyniosła 3 (wykres 18.) Rynek nieruchomości W analizowanym okresie można zaobserwować wahania cen mieszkań w Jaworznie. W 2008 r. cena za metr kwadratowy mieszkania wynosiła 2,7 tys. zł. W kolejnym roku odnotowano jej spadek do 2,6 tys. zł za 1 m 2. W 2010 r. za 1 m 2 mieszkania w Jaworznie trzeba było zapłacić już 2,9 tys. zł, co oznacza wzrost o 7% w stosunku do wyjściowego roku analizy. Warto zauważyć, że cena za 1 m 2 mieszania w Jaworznie w latach kształtowała się na niższym poziomie niż średnia dla Metropolii, gdzie cena wahała się między 2,95 tys. a 3,05 tys. zł (wykres 19.). Jednocześnie, mimo że ceny mieszkań w GZM podlegały analogicznym trendom jak w Jaworznie (spadek cen w 2009 r. i wzrost w 2010 r.), w badanym 21

22 Najniższe Najwyższe zł okresie odnotowano spadek cen w GZM o 1,6%. Przyczyniło się to do zmniejszenia różnicy między cenami mieszkań w Jaworznie i GZM (z 350 zł w 2008 r. do 100 zł w 2010 r.). Wykres 19. Cena za 1 m 2 mieszkania w Jaworznie i GZM w latach Jaworzno GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. Porównując ceny za 1 m 2 mieszkań w Jaworznie z cenami w innych miastach GZM, należy zauważyć, że były one od 300 do 800 zł niższe niż w trzech miastach z najwyższymi cenami za 1 m 2 mieszkania oraz od 450 do 750 zł wyższe niż w miastach o najniższych cenach. Różnice te zmieniały się w poszczególnych latach. Za mieszkanie najwięcej trzeba było zapłacić w Katowicach, Tychach i Gliwicach. Najtańsze mieszkania można było nabyć w Bytomiu, Piekarach Śląskich i Rudzie Śląskiej. Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach Lata Katowice Tychy Gliwice Jaworzno Ruda Śląska Piekary Śląskie Bytom Źródło: opracowanie własne. 22

23 Tabela 6. Rynek nieruchomości w Jaworznie w latach Lata Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 1,2 2,1 1,8 1,6 1,3 Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 239,5 230,8 292,4 223,6 237,3 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na osobę (m 2 ) b.d. 22,5 23, ,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. W analizowanym okresie liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) była najniższa w 2008 r. i najwyższa w 2009 r. Znaczący wzrost liczby mieszkań w 2009 r. (o 75% w stosunku do roku poprzedniego) przyczynił się do spadku cen za metr kwadratowy. 23

24 mln zł 3. Analiza sytuacji finansowej gminy Jaworzno W 2002 r. dochody Jaworzna kształtowały się na poziomie 190 mln zł i były nieznacznie niższe niż wydatki. W kolejnym roku dochody i wydatki gminy Jaworzno spadły, jednak od 2004 r. zaobserwować można ich systematyczny wzrost, utrzymujący się do 2008 r. w przypadku dochodów i do 2009 r. w przypadku wydatków. Spadek dochodów w 2009 r. spowodował silny wzrost deficytu budżetowego. Jednak dokonana w 2010 r. obniżka wydatków, przy jednoczesnym wzroście dochodów, umożliwiła zrównoważenie budżetu Jaworzna. W 2012 r. dochody osiągnęły poziom 36,7 mln zł, wydatki wyniosły 37,0 mln zł. Oznacza to, że w analizowanym okresie dochody i wydatki Jaworzna wzrosły odpowiednio o 94% i 78% (wykres 20.). Wykres 20. Dochody i wydatki Jaworzna ogółem (ceny bieżące w mln zł) w latach dochody ogółem wydatki ogółem Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem Jaworzna (wykres 21.) wahał się między 7% a 30%. W 2002 r. wydatki te stanowiły 12% ogółu wydatków Jaworzna, a w ciągu kolejnych dwóch lat spadły do 7%, osiągając w 2004 r. najniższy poziom w analizowanym okresie. Od 2005 do 2008 r. można zaobserwować systematyczny wzrost udziału wydatków majątkowych inwestycyjnych, który przebiegał równolegle ze wzrostem dochodów i wydatków Jaworzna (por. tabela 6. i wykres 20.). Świadczy to o tym, że rosnące wpływy budżetowe chętnie przeznaczano na nowe inwestycje. 24

25 Wraz z pogorszeniem sytuacji budżetowej w 2009 r. spadał udział wydatków inwestycyjnych. Spadek został przerwany w 2011 r., kiedy zanotowano najwyższy poziom wydatków inwestycyjnych, sięgający 30% ogółu wydatków Jaworzna. Porównując wydatki majątkowe inwestycyjne Jaworzna i GZM, należy zauważyć, że ich średnie udziały w ogóle wydatków na danym obszarze były porównywalne. W analizowanym okresie w Jaworznie stanowiły one 17,3%, a w Metropolii 17,0%. W Jaworznie ich udział podlegał jednak większym wahaniom. Różnica między rokiem, w którym osiągnęły najniższy i najwyższy udział, sięga 23 pkt. proc. w Jaworznie i tylko 9 pkt. proc. w GZM. Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Jaworznie i GZM w latach ,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 14% 13% 13% 12% 11% 14% 26% 20% 18% 18% 19% 20% 22% 22% 21% 20% 30% 17% 14% 17% 10,0% 7% 8% 5,0% 0,0% Jaworzno GZM Analizując sytuację finansową Jaworzna, należy również zwrócić uwagę, że w każdym roku występowała nadwyżka operacyjna. Oznacza to, że miasto jest w stanie pokryć wydatki bieżące dochodami bieżącymi. W analizowanym okresie wysokość nadwyżki operacyjnej wynosiła średnio 28,4 mln zł, ale podlegała ona dużym wahaniom. Najniższy poziom (10,1 mln zł) odnotowano w 2009 r. Należy jednak podkreślić, że w roku tym dochody budżetowe Jaworzna spadły o ponad 13 mln zł. W dwóch kolejnych latach nadwyżka operacyjna rosła, osiągając w 2011 r. poziom 33,7 mln zł. W ostatnim analizowanym roku nadwyżka operacyjna ukształtowała się na poziomie 29,2 mln zł, wykazując spadek w stosunku do roku poprzedniego. 25

26 zł mln zł Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Jaworznie w latach ,9 38,4 27,6 33,7 29, , , nadwyżka operacyjna (w mln) Analogiczne trendy zaobserwować można na wykresie przedstawiającym nadwyżkę operacyjną przypadającą na 1 mieszkańca Jaworzna (wykresy 23. i 24.). W 2006 r. wyniosła ona 395,59 zł. Najwyższą wartość w analizowanym okresie, sięgającą 402,23 zł, zanotowano w 2007 r., najniższą 105,78 zł w 2009 r.. W 2012 r. osiągnęła poziom 309,33 zł. Średnia wartość nadwyżki przypadająca na 1 mieszkańca Jaworzna wyniosła 298,97 zł i była nieznacznie niższa (o 7,28 zł) niż w Metropolii. Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Jaworznie i GZM w latach ,59 402,23 257,49 463,62 289,37 394,94 199,90 262,00 234,13 356,34 296,47 309,33 269, , Jaworzno GZM 26

27 zł Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca Jaworzna i GZM w latach Jaworzno GZM Dochody własne Jaworzna w przeliczeniu na mieszkańca wzrosły z 1057 zł w 2002 r. do 2369 w 2012 r. (wzrost o 124%). W tym okresie nieznaczne spadki zanotowano jedynie w 2009 i 2011 r. (wykres 24.). Jednocześnie dochody własne przypadające na mieszkańca Jaworzna kształtowały się na podobnym poziomie jak w GZM (różnica wynosiła średnio 73,4 zł w analizowanym okresie). 27

28 Podsumowanie Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej w Jaworznie wskazuje na szereg pozytywnych zmian, stanowiących o potencjale rozwojowym miasta. Niepokojące sygnały i pogorszenie wskaźników w latach były związane z globalnym kryzysem gospodarczym, którego skutki docierały do Polski, jednak korzystne tendencje obserwowane w kolejnych latach wskazują na ustabilizowanie sytuacji. Ocena potencjału ludzkiego w Jaworznie ujawniła szereg negatywnych procesów demograficznych. W analizowanym okresie zaobserwowano spadek liczby ludności (o 2,6%), który był efektem ujemnego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji. Zjawisko to jest częścią ogólnego trendu dotyczącego całego Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. W latach odnotowano również niekorzystne zmiany w strukturze ludności Jaworzna, przejawiające się spadkiem odsetka osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym, przy jednoczesnym wzroście odsetka osób w wieku poprodukcyjnym. Obserwowane tendencje pogłębiają proces starzenia się społeczeństwa, a w przyszłości przyczynią się również do spadku zasobu siły roboczej. Analizowany okres przyniósł również pozytywne zmiany dotyczące ludności Jaworzna do 2011 r. wzrósł odsetek osób z wykształceniem wyższym, co świadczy o rosnącym potencjale ludzkim, przyczyniającym się do wzrostu konkurencyjności miasta. Analiza kondycji gospodarki Jaworzna wykazała, że w latach zmniejszyła się liczba bezrobotnych oraz nastąpił silny spadek bezrobocia (z 22,7% w 2004 r. do 11,6% w 2012 r.). Należy jednak podkreślić, że towarzyszył temu także spadek liczby osób pracujących (z 21,6 tys. w 2005 r. do 20,4 tys. w 2012 r.), co sugeruje, że pozytywne procesy na rynku pracy są efektem m.in. wzrostu mobilności mieszkańców (podejmowania zatrudnienia poza obszarem gminy Jaworzno) czy niekorzystnych zmian demograficznych związanych ze zmniejszaniem się populacji osób w wieku produkcyjnym. Wśród pracujących mieszkańców Jaworzna największy odsetek stanowią zatrudnieni w górnictwie i wydobywaniu, przetwórstwie przemysłowym oraz transporcie i gospodarce magazynowej. Pozytywnym zjawiskiem był również wzrost dochodów mieszkańców miasta między 2004 a 2011 r., które w całym analizowanym okresie utrzymywały się na poziomie wyższym niż przeciętne dochody w GZM. Niekorzystnie na tle GZM wypadają dochody przedsiębiorstw. Dane z rynku nieruchomości ujawniły, że ceny mieszkań kształtowały się powyżej średniej dla Metropolii, ale 28

29 były od 300 do 800 zł niższe niż w trzech miastach z najwyższymi cenami za metr kwadratowy mieszkania. Analiza wskaźników budżetowych Jaworzna pozwala zauważyć systematyczny wzrost dochodów i wydatków miasta. Większą dynamikę wzrostu obserwowano do 2008 r. Spadek dochodów w 2009 r. przyczynił się do ograniczenia wydatków miasta w kolejnych latach, co pozwoliło na utrzymanie równowagi budżetowej. W latach odnotowano nadwyżkę operacyjną oraz wzrost dochodów własnych na mieszkańca miasta. Jednocześnie w całym analizowanym okresie udział wydatków inwestycyjnych utrzymywał się na podobnym poziomie jak w GZM. Wyniki analizy kondycji ekonomicznej Jaworzna wskazują zatem na szereg pozytywnych procesów, stanowiących o potencjale rozwojowym miasta. Należą do nich m.in. spadek liczby osób bezrobotnych, wzrost dochodów mieszkańców i firm działających na terenie miasta, rosnąca stopa przedsiębiorczości czy zwiększenie wydatków inwestycyjnych. Niepokojące zjawiska, głównie w obszarze demografii (ujemny przyrost naturalny oraz ujemne saldo migracji), wymagają podjęcia działań umożliwiających ograniczenie ich negatywnych skutków w przyszłości. 29

30 Bibliografia Abramowska-Kmon, O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Studia demograficzne 1(159) 2011, Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej. Raport końcowy, R. Guzik (red.), UniRegio Centrum Studiów Regionalnych, Kraków 2011, Grzebyk M., Kryński Z., Konkurencja i konkurencyjność przedsiębiorstw. Ujęcie teoretyczne, Uniwersytet Rzeszowski, Korniak T., Rynek lokali mieszkaniowych w Metropolii Śląskiej, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2010, Migracja powrotna w województwie dolnośląskim skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010 Mitek A., Miciuła I., Współczesne determinanty rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Pracw Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 28, Mobilność zawodowa, społeczna i przestrzenna a potrzeby gospodarki regionalnej, Raport z badania w ramach projektu systemowego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach, Sopot-Katowice 2010, Podsumowanie III kwartałów 2011 roku na rynku nowych nieruchomości mieszkaniowych, Raport portalu RynekPierwotny.com, Warszawa 2011, Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach , Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2010, Przewodnik inwestora, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce, Association of Business Service Leaders in Poland, Warszawa 2013, Sitek S., Foresight rynku pracy jako meta przedsięwzięcie, Opracowanie w ramach projektu badawczego pn. Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmian regionalnego 30

31 oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego SGP WSL Uniwersytet Śląski, Chorzów 2013, Sitek S., Gospodarcze uwarunkowania przemian na rynku pracy, Uniwersytet Śląski, Strzeszyński J., Polski rynek mieszkaniowy. Analiza porównawcza największych miast, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2011, Szczepański M. (red), Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2011, Tendencje na rynku mieszkaniowym w Katowicach, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2012, Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego Raport z badania lokalnych uwarunkowań gospodarczych, cywilizacyjnych oraz związanych z rynkiem pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego Kraków Źródła danych Baza danych średnich i dużych podmiotów gospodarczych z siedzibą na terenie GZM (na podstawie danych z Krajowego Rejestru Sądowego, Monitora Polski B, Gazele Biznesu, Lista 2000), Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, Instytut Analiz Monitora Rynku Nieruchomości, Izba Skarbowa, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Urząd Statystyczny w Katowicach, Wojewódzki Urząd Pracy. 31