Seminarium VI Życie i twórczość Beethovena. Zmierzch klasycyzmu. Narodziny nowej estetyki. I oto zbliżamy się do półmetka naszych spotkań.

Transkrypt

1 Seminarium VI Życie i twórczość Beethovena. Zmierzch klasycyzmu. Narodziny nowej estetyki. I oto zbliżamy się do półmetka naszych spotkań. Do półmetka, który znaczy równocześnie prawie połowę epoki, którą staramy się przybliżyć, wsłuchać się w nią, a może nawet polubić. I jak na poprzednich zajęciach trudno było mi dobrać utwory, nie za bardzo banalne, a przecież charakterystyczne, które pozwoliłyby poznać twórczość wielkiego Wolfganga Amadeusza, tak dziś staję przed zadaniem prawie niewykonalnym. Nie dość, że Beethoven był pierwszym z wielkich mistrzów, którego muzyka stała się dla mnie bliska, to jeszcze rozmiary jego dzieła z trudem dają się wpasować w ramy zajęć. Myślę, że obok słowa, potrzebowalibyśmy jeszcze ze 3 godziny muzyki, po to, żeby chociaż pobieżnie poznać twórczość kompozytora, którego wielu do dziś uważa za największego geniusza wszech czasów. Dlatego dziś zadowolimy się czasem tylko fragmentem większych dzieł po to, żeby choć trochę zapoznać się z twórczością mistrza. Miałem niełatwe zadanie wyboru - mam ponad 50 godzin nagrań utworów Beethovena na płytach kompaktowych, nie licząc kaset i płyt winylowych. Jakieś 25 km na północ od Brukseli, we Flandrii leży niewielkie miasto Mechelen. Pięknie odnowiony ratusz i rynek, na którego przeciwległym krańcu stoi katedra świętego Rombaut, misjonarza irlandzkiego. Wieża katedry jest wpisana na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. To w Mechelen trzeba szukać początków rodziny Ludwiga; jego pradziadek był tutaj mistrzem piekarskim, narobiwszy długów uciekł do synów do Bonn, jego dziadek śpiewak i organista (pochowany w Mechelen) udał się najpierw do Louvain, potem do Liége, aby w 1733 dotrzeć do Bonn, i tam zarabiać na życie muzyką. Niestety, nie było to zbyt zyskowne zajęcie, więc dorabiał sobie handlując winami. Jego syn Johann też będzie się parał muzyką, ale to wnuk rozsławi po wsze czasy nazwisko rodziny... Jak Bach i Mozart i wielu innych, Ludwig Beethoven urodził się więc w rodzinie o tradycjach muzycznych. Jest przykładem, że nie można niczego przewidzieć o człowieku, który ma się narodzić - bo czegóż można oczekiwać po trzecim dziecku alkoholika i gruźliczki? Że będzie geniuszem? Urodził się więc Beethoven w grudniu 1770 jako trzeci syn Johanna, śpiewaka i skrzypka na dworze kurfirsta, czyli księcia Maksymiliana Fryderyka w niewielkim, dziesięciotysięcznym Bonn. Johann Beethoven uczył małego Ludwika gry na fortepianie i skrzypcach; mimo, że brak mu było talentów pedagoga, nie zdołał skutecznie zniechęcić swojego syna do muzyki. Bo Ludwig miał talent, co przejawiło się nie tylko tym, ze wystąpił już jako ośmiolatek, ale też zamiast ćwiczyć, co mu zadano, wolał improwizacje... W latach osiemdziesiątych w Bonn pojawi się Christian 1

2 Gottlob Neefe, który będzie jego prawdziwym nauczycielem. Wskaże mu utwory Jana Sebastiana i Karola Filipa Emanuela Bachów, od których Beethoven nauczy się techniki gry fortepianowej i organowej, ale i zasad kompozycji. Jego pierwsze kompozycje - które chciał zniszczyć - zachowały się tylko dzięki temu, że jego starsi bracia wydobyli je na światło dzienne, gdy Ludwig był już sławny. A od czternastego roku życia już pracuje jako muzyk w orkiestrze kurfirsta, ale już wtedy wie, że to nie dla niego. Jego duch jest zbyt niespokojny i uważa, że być dworskim muzykiem nie może być właściwym zajęciem dla muzyka tej miary. W 1787 odbywa pierwszą podróż do Wiednia. Nie wiadomo, czy Beethoven usłyszał grającego Mozarta, nie wiadomo nawet czy się spotkali. Myślę, że raczej nie. Nie wydaje się też, by w czasie swojej pierwszej podróży Beethoven miał okazję wystąpić przed jakimkolwiek większym audytorium jako pianista. Po powrocie do Bonn umiera matka, a Ludwig dowiaduje się prawdy o swoim ojcu. I pomału dojrzewa w nim decyzja, że pora skończyć z dotychczasowym życiem, że kompozytor i artysta powinien być całkiem niezależny. Kanony muzyki klasycznej zdają się pod koniec XIX wieku ustalone, a przecież Beethoven niebawem zmieni je i rozszerzy, utoruje drogę całkiem nowej estetyce. Powraca pytanie, czemu ma służyć muzyka? Czy tylko rozrywce, okolicznościom, uświetnieniu jakiejś dworskiej uroczystości? Czy to tylko wrażenia dźwiękowe, harmonijna całość przyjemna dla ucha? Nie tak widzi muzykę Beethoven, nie tak rozumie jej funkcję. Uważa on, że muzyka ma wyrażać uczucia, że muzyka jest sposobem przekazania części siebie, sposobem rozpowszechnienia wielkich idei. Przecież właśnie rewolucja francuska ogłosiła swoje hasła Liberté-Egalité-Fraternité Wolność- Równość-Braterstwo. Rewolucja francuska i twórczość kompozytorów z tego kraju, często okolicznościowa, wywołują fascynacje młodego twórcy. A Schiller już napisał swoją Odę do radości, którą Beethoven już znał - mamy świadectwa współczesnych, ze już w 1793 myślał o napisaniu do niej muzyki, i o której przez następne trzydzieści lat życia nie przestanie myśleć... Na ostatnie lata spędzone w Bonn przypadają pierwsze triumfy młodego pianisty. Aby zdobyć sławę wtedy, pod koniec XVIII wieku, trzeba było być wirtuozem, a jakiż instrument nadawał się do tego lepiej niż fortepian. Nawet i ówcześni kompozytorzy, a przede wszystkim Mozart pisali takie dzieła z myślą o sobie. Beethoven zrazu wykonuje utwory innych kompozytorów, przede wszystkim Mozarta, ale także i jego sztuka odtwórcza zdaniem współczesnych była inna, głębia uczucia i wielki temperament sprawiały, że nadawał tym dziełom swój własny wyraz. Startuje wielokrotnie w modnych wówczas turniejach pianistycznych, gdzie liczy się także sztuka improwizacji. No i jego 2

3 ówczesne, pierwsze własne kompozycje zdają się rywalom niemożliwe do wykonania, on zaś ma okazję do popisu. Pod koniec 1792 kurfirst, który zdaje sobie sprawę, że młody Ludwik jest indywidualnością nieprzeciętną, udziela mu urlopu pod warunkiem, że ten powróci - na stanowisko kapelmistrza ze znacznie większymi poborami. Poborami, które zresztą miał otrzymywać i w czasie urlopu. Czy Beethoven myślał o tym, że do Bonn już nie wróci? Pewno nawet się nad tym nie zastanawiał, choć czuje się wreszcie wolny. Jeden z jego przyjaciół i protektorów, hrabia Waldstein, unieśmiertelniony dedykacją jednej ze znanych sonat fortepianowych wypowie znamienne słowa, które po dwudziestu latach okażą się o wiele za słabe, by oddać wielkość Ludwika: Pracuj bez wytchnienia i przyjmij z rąk Haydna ducha Mozarta. I oto trzeci z wielkich klasyków wiedeńskich, największy z nich, ale równocześnie ten, który zamknie erę klasyków, staje na ziemi wiedeńskiej, w stolicy monarchii, państwa stanowiącego zlepek narodów, rządzonych przez Habsburgów. Ustrój państwa jest jeszcze na wpół feudalny, arystokracja wciąż ma największe znaczenie, choć stan mieszczański rośnie coraz bardziej w siłę. Wśród arystokracji jednak trzeba szukać mecenasów sztuki, choć Beethoven doskonale wie czego nie chce - nie chce wstępować na niczyją służbę - pragnie być wolny, niezależny i bez reszty oddać się swojej sztuce. Listy polecające od kurfirsta i hrabiego Waldsteina otworzą młodemu artyście wstęp na salony, możliwość występów, publicznych koncertów, ale także udzielania lekcji (za czym Beethoven zresztą nie przepadał). Spotkał Haydna, który do komplementów dla młodego kompozytora wplótł nutkę zazdrości, słusznie przeczuwając, ze jest on zwiastunem nowego, co nadchodzi w sztuce nieuchronnie. Przyjmując pieniądze od arystokratów, ba nawet mieszkając przez trzy lata pod dachem księcia Lichnowskiego, równocześnie Beethoven nimi gardzi. Potrafi będąc honorowym gościem zaproszonym po to, żeby coś zagrać - odmówić - ku rozpaczy gospodarzy. Komponuje Beethoven całkiem inaczej niż Wolfgang Amadeusz. O ile ten ostatni przenosił na papier gorączkowo muzykę, która była w nim już gotowa, o tyle proces tworzenia u Ludwiga wygląda inaczej. Najpierw powstaje zamysł, potem szkice, a z nich dopiero powstaje szlifowana - nierzadko latami - ostateczna forma utworu. I w ten sposób ma czasem na warsztacie kilka czy kilkanaście utworów. Nie wiemy, co grał Beethoven na swoich pierwszych publicznych koncertach. Pewno jeden ze swoich pierwszych koncertów w Wiedniu i w czasie krótkiej podróży do Włoch. Wszystko wskazuje na to, że mógł nim być Koncert B-dur, znany dziś jako drugi. Posłuchajmy końcowych fragmentów jego trzeciej części: 3

4 Ludwig van Beethoven II koncert fortepianowy B-dur op. 19 ( ) III część Rondo: Allegro molto Artur Rubinstein - fortepian, London Philharmonic Orchestra dyr. Daniel Barenboïm (1975) Artur Rubinstein nagrywając ten koncert miał lat 88, i jest to jedno z jego ostatnich nagrań wciąż jednak gra z młodzieńczą werwą... Tego dzieła Mozart ani Haydn by się z pewnością nie powstydzili. Pianista ma tu możliwość indywidualnego popisu, zaprezentowania swojej wirtuozerii. Często kandencja, czyli zakończenie jednej z części była to improwizacja pianisty na zadany przez kompozytora temat (bo w partyturze pozostawiano wolne miejsce!); Beethoven jest zresztą autorem kadencji do niektórych koncertów Mozarta. W 1796 pozycja Beethovena w Wiedniu jest już na tyle ugruntowana, że jego sytuacja materialna wydaje się zabezpieczona. Występy, lekcje, honoraria za dzieła, które wreszcie zdecyduje się wydawać. Ale dla Beethovena kariera pianisty jest tylko środkiem do celu, wie doskonale, że jego prawdziwym powołaniem jest kompozycja. Kompozycja muzyki pełnej wyrazu, dramatycznej, niosącej ogromny ładunek emocjonalny. Łatwiej może byłoby to zrobić w operze, która pod koniec wieku XVIII przeżywa swój rozkwit. Ale operę napisze Beethoven tylko jedną, zaś jego największą zasługą będzie rozwój muzyki symfonicznej, gdzie rozwinie i nada własne piętno dziełu Haydna. Stworzy tylko dziewięć symfonii, ale będzie to dziewięć potężnych kamieni milowych na drodze rozwoju muzyki. O ile pierwsza z nich, pogodna w tonacji C-dur, tkwi jeszcze w stylistyce i estetyce późnych dzieł Haydna, o tyle następne rozsadzają formę symfonii. Znika charakterystyczny dla Haydna i Mozarta menuet, pojawia się scherzo, o wiele swobodniejsze w formie. Niewiele mające wspólnego ze swoją nazwą (scherzo po włosku znaczy żart). Za parę lat Chopin ze scherza uczyni odrębny utwór. Zafascynowany rewolucją francuską Beethoven zadedykował Napoleonowi swą trzecią symfonię, dzieło, które przez wiele lat uważał za swoje najwspanialsze osiągnięcie, symfonię bohaterską. Na wieść o koronacji Napoleona na cesarza, Beethoven podarł kartę tytułową i zadedykował symfonię enigmatycznie: Wielkiemu człowiekowi. Dzieło to, apoteoza bohaterstwa, pełne jest dramatycznych napięć i zwrotów. Utarło się zresztą wśród melomanów, że te z symfonii Beethovena, które noszą numery nieparzyste, a więc I, III, V, VII i IX są lepsze od pozostałych czterech. To naprawdę zupełnie niesłuszny osąd. A jednak to właśnie np. II symfonia przyniosła przełom w estetyce, a VI symfonia Pastoralna stała się pierwszym wielkim dziełem muzyki programowej, gdzie 4

5 nawet części nosiły odpowiednie podtytuły. W symfoniach Beethovena widać ewolucję jego stylu - od pierwszej, tkwiącej głęboko w klasycyzmie, aż do dziewiątej, która jest dziełem należącym w pełni do rodzącego się muzycznego romantyzmu. Nie miał Ludwig powodzenia u kobiet. Kochał wiele razy, niekiedy podobno ze wzajemnością, można by wyliczyć kilkanaście, o których biografom wiadomo, cóż, kiedy ten mistrz harmonii i kompozycji nie potrafił nawet nauczyć się tańczyć. Jakoś brakowało mu wyczucia taktu i choćby odrobiny gracji w ruchach. W dodatku był brzydki i dziki, jak świadczy o tym list jednej z niedoszłych pań jego życia. Tych nieodwzajemnionych pasji pełne są jego dzieła. Przychodzą jednak coraz poważniejsze kłopoty ze zdrowiem; stałe przeziębienia i bronchity, z drugiej strony problemy z jelitami i wątrobą. Najgorsze jest jednak odkrycie w dwudziestym siódmym roku życia - jego słuch słabnie coraz bardziej. Przez pierwsze lata ukrywa skrzętnie tajemnicę nawet przed najbliższymi z przyjaciół; żaden ówczesny lekarz nie umie zaradzić chorobie. To cios w samo serce! Jakże to - muzyk głuchy?! Jak dalej pracować, jak koncertować, jak tworzyć, jak kontaktować się ze światem, bo mimo niepowodzeń w miłości ma Beethoven przyjaciół płci obojga. Wczesną jesienią 1802 ulega załamaniu psychicznemu, myśli nawet o samobójstwie. Lecz przeświadczenie o powołaniu do dokonania rzeczy wielkich, które zawarł w swym sławnym testamencie napisanym 6 października 1802 w Heiligenstadt pod Wiedniem, powstrzymało go od tego kroku. Za kilka lat całkowita głuchota odizoluje go od zewnętrznego świata, z którym będzie mógł się komunikować tylko na piśmie, będzie musiał się wycofać z kariery pianisty i dyrygenta, ale przecież jego wewnętrzny słuch pozostanie, pozwalając mu na tworzenie rzeczy wielkich. Biografowie będą szukać korelacji pomiędzy osobistą tragedią, a wielką i wspaniałą muzykę, której mistrz nigdy nie usłyszy. Do dziś nie wiadomo, jaka byłą przyczyna tajemniczej choroby, mimo sekcji przeprowadzonej na wyraźne życzenie kompozytora. Jest też Beethoven wielkim twórcą dzieł kameralnych - od sonat na fortepian, fortepian i skrzypce, aż do wspaniałych trio i kwartetów smyczkowych. Kwartety są dla początkującego melomana trochę za trudne - sam dojrzewałem do nich przez lat trzydzieści. Zarówno kwartety jak i sonaty fortepianowe, których Beethoven skomponował 32, ulegają takiej samej ewolucji jak symfonie - od klasycyzmu aż po romantyzm. Wiele spośród sonat fortepianowych ma nawet dodatkowe nazwy (Patetyczna, Księżycowa, Waldsteinowska, Hammerklavier, Les Ludwig van Beethoven Sonata na fortepian D-dur op. 10 nr 3 (1798) I. Presto Sviatoslav Richter, na publicznym koncercie w Pradze 1 listopada

6 Adieux...) wiele jest bardzo sławnych, dlatego chciałbym, byśmy posłuchali teraz jednej z nieco mniej znanych sonat, które zresztą w ogóle za życia kompozytora nie były prawie wcale wykonywane. Posłuchamy jej w wykonaniu jednego z największych współczesnych odtwórców muzyki Beethovena Światosława Richtera, który cóż za szkoda dla nas i przyszłych pokoleń niechętnie nagrywał swoje występy, a jeszcze rzadziej bywał w studio nagrań.. Twórczość kameralna Ludwiga z tego okresu jest imponująca. Obejmuje bowiem nie tylko sonaty fortepianowe solo, ale także dzieła na skrzypce i fortepian, a także wiolonczelę i fortepian, nie mówiąc o całym szeregu kwartetów smyczkowych. Trzeba przy tym wyraźnie powiedzieć, że inaczej niż u Haydna, a także w dużej mierze Mozarta, sonaty skrzypcowe Beethovena nie są utworami na skrzypce z towarzyszeniem fortapianu, ale że trwa w nich bezustanny i intensywny dialog obu intrumentów. Stworzył ogólem dziesięć takich sonat, o bardzo różnym charakterze klimacie. A ponieważ Beethovem darzył szczególną sympatią trójkę, przeto jego opus 30, podobnie jak kilka innych składa się z trzech utworów. Posłuchajmy trzeciej sonaty z tego opusu: Ludwig van Bethoven 8 Sonata na skrzypce i fortepian G-dur op. 30 nr 3 Część I - Allegro assai Pinkas Zukerman, Daniel Barenboïm Oddala się coraz bardziej od współczesnych. Już Eroika wydaje się wiedeńczykom za długa, pełna nieznośnych powtórzeń, śmiertelnie poważna. Nie lubi go krytyka, a publiczność wolałaby co innego. Już niedługo w kawiarnianych ogródkach Wiednia zabrzmią lekkie walce i lendlery Jana Straussa - ojca i jego konkurenta, Józefa Lannera. Słuchanie Beethovena jest raczej nabożeństwem, a relaks jest gdzie indziej. Pierwsze szkice jego wielkiej, piątej symfonii, pochodzą jeszcze z roku Ale gdy w osiem lat później zostanie ona pierwszy raz wykonana w Wiedniu, jej twórca już nie słyszy. Pozostał sam ze swą sztuką, stając się z konieczności filozofem w wieku trzydziestu lat. Symfonia ta jest jakby kontynuacją nurtu rewolucyjnego w jego twórczości, pełna melodii niesionych jakby przez trąbkę wojskową. Mieliśmy okazję już się zapoznać z jej pierwszą, dramatyczną, częścią na naszych zajęciach. Dziś posłuchajmy triumfalnego finału: 6

7 Ludwig van Beethoven V symfonia c-moll op.67 (1808) cz. IV. Finale. Allegro-Presto Orkiestra Philharmonia, dyr. Herbert von Karajan Aż trudno nam dziś uwierzyć, że pierwsze wykonanie tej symfonii wzbudziło protesty muzyków, krytyków i publiczności, że symfonia się nie podobała, że uznano ją za zbyt trudną i mało wartościową. Tym razem jednak podniósł się w jej obronie głos Ernesta Teodora Anzelma Hoffmana, pisarza i kompozytora, który patetycznie napisał o płomiennych promieniach przebijających się przez cienie nocy, o olbrzymich cieniach przesuwających się przed słuchaczem i otaczających go coraz ciaśniejszym kołem, jak gdyby chciały w nim unicestwić wszystko poza jego bolesną tęsknotą do nieskończoności, stanowiącą istotę romantyki. Takie wizje budziła V symfonia w Hoffmanie i choć dziś wydają nam się one dość sztuczne i napuszone, to przecież tak właśnie postrzegali świat romantycy. Beethoven, odsunięty od świata przez swoje kalectwo, żyje trochę w oderwaniu od jego problemów. Najchętniej przebywa w Heiligenstadt, tam tworzy, szlifuje wielokrotnie swoje powracające pomysły. A przecież wiele się dzieje w tych czasach. Najpierw epopeja napoleońska, ciągłe wojny, kilka lat panowania francuskiego w Wiedniu, a potem Święte Przymierze i znów reakcyjna monarchia. Muzyce nieco łatwiej przemknąć się przez sito wszechobecnej cenzury, ale przecież tak wolny duch, jak Beethoven, nie może znieść jej okowów. Każdy dowcip polityczny, każde śmielsze, czy niebaczne słowo mogą być niebezpieczne... Beethoven ma też świadomość, ze powoli o nim zapominają; choć jego jedyna opera Fidelio weszła do repertuaru opery wiedeńskiej, to przecież inne jego dzieła nie są grywane, czasem przyjaciel Schnuppanzigh zagra któryś z kwartetów. A przecież mistrz się nie poddał. Obok kilku sonat i kwartetów powstaną jeszcze dwa wielkie dzieła - Missa Solemnis op. 123, dzieło w zamyśle przeznaczone na intronizację arcyksięcia Rudolfa na tron arcybiskupi w Ołomuńcu. Dzieło zbyt wielkie, by kiedykolwiek wykonano je w kościele. Niedługo potem zaś Beethoven ukończy dzieło swojego życia - koronę i syntezę całej swej twórczości, IX Symfonię, największy przebój muzyki klasycznej, której wykonanie ściąga nieodmiennie tłumy do sal koncertowych całego świata. O napisaniu muzyki do słów Schillera myślał Beethoven już dawno. Pewnego rodzju próbą podjęcia tego zadania była skomponowana w 1809 Fantazja na fortepian, chór i orkiestrę c-moll 7

8 op. 80 (słuchamy fragmentu). Porównanie jej z późniejszą o 15 lat IX symfonią jest zaskakujące! Podobieństwo obu melodii jest uderzające, i wiele nam mówi o warsztacie kompozytorskim wielkiego mistrza. Ludwig van Beethoven Fantazja c-moll na fortepian, chór i orkiestrę op.80 (1808), fragment końcowy Daniel Barenboïm, Chór Johna Aldissa, New Philharmonia, Otto Klemperer (1968) Jak wynika z notatników Beethovena, geneza tego dzieła sięga daleko wcześniej niż rok 1817, z którego zachowały się do niej szkice. Jeszcze w 1823, roku jej ukończenia, symfonia miała być trzyczęściowa, a jej finał czysto instrumentalny. Niedługo potem zaś ukończył monumentalne dzieło, którego całość trwa ponad 70 minut i daleko wykracza poza ramy zwykłej symfonii. W finale pojawia się chór i soliści. Spełni się marzenie, które po raz pierwszy pojawiło się jeszcze w Bonn - aby wyśpiewać Odę do radości Fryderyka Schillera. Utwór ten zawiera wyraźne przesłanie ideowe, które musiało przecież być Beethovenowi drogie, że każda walka - choćby najcięższa - musi się skończyć zwycięstwem. I ta symfonia pełna jest dramatycznych kontrastów nastroju, pełna napięć a chwilami spokojna. Ryszard Wagner tak pisał o tym dziele: Gwałt, sprzeciw, szczytne wzloty ducha, tęsknoty, nadzieje, zbliżanie się do upragnionego celu i ponowna jego utrata, nowe próby, nowe walki - oto elementy, z których wyrasta nieustannie prący naprzód duch tego utworu. Rok, w którym po raz pierwszy wykonano w Wiedniu IX symfonię, był rokiem triumfu opery włoskiej. Gioacchimo Rossini był u szczytu sławy. I choć IX została przyjęta owacjami, to już w dwa tygodnie później prawie nikt jej nie słuchał. Wiedeń jeszcze nie dojrzał do takiej muzyki, była o wiele za trudna. Gdy w finale po krótkim wspomnieniu trzech pierwszych części baryton woła : O Freunde, nicht diese Töne! Sondern lasst uns anstimmen und freunden wollere! Przyjaciele! To nie ta pieśń; śpiewajmy radośniej, weselej!, to są to słowa samego Beethovena. Za chwilę pojawi się prosta i wspaniała melodia, i słowa Schillera: Freude schöner Götterfunken, Tochter aus Elysium Wir betreten feuertrunken, himmlische, dem Heiligtum, Deine Zauber binden wieder, was die Mode streng geteilt; Alle Menschen werden Brüder, wo dein sanfter Flügel weilt. O radości, iskro bogów, córo Elizejskich Pól, Święta, na Twym świętym progu staje nasz natchniony chór 8

9 Jasność Twoja wszystko zaćmi, złączy co rozdzielił los Wszyscy ludzie będą braćmi tam, gdzie Twój przemówi głos IX symfonia d-moll op.125 (1823), IV. Finale Orkiestra Philharmonia, dyr. Herbert von Karajan, Materialnie IX symfonia, podobnie jak Missa Solemnis nie przyniosły kompozytrowi żadnych korzyści. Jeszcze tylko ostatnie kwartety, dzieła wyprzedzające swoją epokę bardzo, bardzo daleko. Tego nikt już nie rozumie. A przed śmiercią dokona jeszcze jednego odkrycia - jest nim muzyka Franciszka Schuberta, który bezskutecznie próbował zainteresować nią wielkiego mistrza. Porwany entuzjazmem Beethoven zawoła: Zaiste, w tym Schubercie tkwi iskra boża!... Niestety, postępująca choroba nie pozwoli mu już zapoznać się bliżej z twórczością młodego człowieka. Umiera w marcu 1827, a na jego pogrzebie trzy dni później, w dniu 29 marca 1827 gromadzą się większe tłumy niż na wielu z jego koncertów. Ludwig van Beethoven, Kwartet smyczkowy cis-moll nr 14 op. 131 (1826) II. Allegro molto vivace Kwartet Albana Berga (1984) X O X O X 9