Publikacja współfinansowana przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej

Transkrypt

1 Publikacja współfinansowana przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej

2

3 Rozwijanie potencjału uczenia się w społecznej przestrzeni edukacji Lidia Wollman Katowice

4 Opracowanie redakcyjne: Maria Lorek Skład i adaptacja graficzna: Piotr Gorzelańczyk Korekta: Witold Ostrowski ISBN Katowice 2013 Wydanie pierwsze Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji nie może być przedrukowana, reprodukowana, przekazywana, przechowywana w systemie informacyjnym lub w inny sposób wykorzystywana w jakiejkolwiek formie elektronicznej, mechanicznej lub za pomocą innych środków znanych obecnie lub później wymyślonych, w tym kopiowana, skanowana i nagrywana bez uprzedniej pisemnej zgody wydawcy. Wydawca: Stowarzyszenie Nauczycieli Edukacji Początkowej Katowice, ul. Studencka Publikacja współfinansowana przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej

5 To, co czyni z nas ludzi, to sposób, w jaki zachowujemy się wobec innych ludzi. Czyj stosunek do innych ma w sobie zainteresowanie, przyjaźń, miłość, troskę, życzliwość, uczynność i odpowiedzialność, ten staje się bardziej człowiekiem D.W Johnson 1 1 D. W. Johnson, Podaj dłoń, Polskie Wydawnictwo Psychologiczne, wyd. II, Warszawa 1992, s. 17.

6

7 Spis treści Wstęp Rozdział 1. Szkoła uczenia się. O koncepcji Rozwijania Potencjału Uczenia się, jej twórcy i projekcie Społeczna Przestrzeń Edukacji Rozdział 2. Społeczna przestrzeń uczenia się Rozdział 3. Z grupą można więcej o potrzebie i zaletach uczenia się w grupie, z grupą i jako grupa Rozdział 4. Rozwijanie wrażliwości społecznej znaczenie empatii, słuchania i naśladowania innych Rozdział 5. Razem w szkole życia społecznego Bibliografia Aneksy

8

9 Wstęp Człowiek to istota społeczna 2, rodzi się, żyje i umiera wśród ludzi, dlatego musi umieć zgodnie z nimi żyć i współdziałać. Zwłaszcza dziś, gdy znaczenia nabierają sieci ludzkich organizacji tworzonych na potrzeby zadania, różnorodne, zmienne, elastyczne, ważną umiejętnością staje się szybkie i efektywne wchodzenie w relacje z innymi, zgodne współpracowanie przy realizacji zadań. Jak stwierdza amerykański futurolog John Naisbitt: Przejście od piramidy do poziomej struktury władzy, wywołane przez sieci, znacznie wpłynie na uwolnienie jednostek. Hierarchie popierają pięcie się w górę i rywalizację, powodują stres, napięcie, niepokój W środowisku sieci nagradzane jest wspomaganie innych, a nie wspinanie się ponad nich 3. Dla społeczeństwa sieci najważniejsza staje się współpraca i współdziałanie w zespole, bowiem wiedza i umiejętności pojedynczej osoby po prostu nie wystarczają do rozwiązywania wielu codziennych problemów 4. Nie możemy więc przygotowywać dzieci do życia w świecie, w którym liczą się głównie indywidualności dążące do własnych celów, ale do świata powiązanych ze sobą w różny sposób ludzi działających wspólnie i na rzecz wspólnoty. Od naszych umiejętności społecznych zależy jakość podejmowanych interakcji, a co się z tym wiąże, poziom zaspokojenia naszych potrzeb, dla których w te interakcje wchodzimy. Tak więc jakość naszych relacji z rodziną, przyjaciółmi, praca i sukces zawodowy oraz wiele innych spraw w dużym stopniu uwarunkowane jest tym, na jakim poziomie mamy rozwinięte nasze kompetencje czy umiejętności społeczne. D.W. Johnson wymienia cztery ogólne kategorie umiejętności społecznych: 1) wzajemne poznanie i zaufanie, 2) dokładne i jednoznaczne wzajemne zrozumienie, 3) wpływanie na siebie nawzajem i pomoc, 4) konstruktywne rozwiązywanie wspólnych problemów i konfliktów 5. Umiejętności z pierwszego zakresu obejmują otwartość, samoświadomość i samoakceptację oraz zaufanie. Wysoki poziom zaufania jest konieczny do wzajemnego poznania, które zakłada wyjawienie swoich uczuć i reakcji na to, co się dzieje. Taka otwartość jest zależna od poziomu samoświadomości i samoakceptacji. Rozwój umiejętności drugiego zakresu zasadza się na ścisłym i jednoznacznym przekazywaniu myśli i uczuć a także na przekazywaniu ciepła i sympatii drugiej osobie. By tworzyć pozytywne związki, trzeba się lubić. Umiejętności z trzeciego zakresu dotyczą wzajemnego wpływu i wspierania się w stosunkach z ludźmi. Skuteczna pomoc w problemach i zgryzotach drugiej osoby, komunikowanie swojej akceptacji i wsparcia, konstruktywne podejście do kłopotów przyjaciela, umiejętność pokrzepienia i wpływu na zachowanie drugiej osoby wszystko to są elementy sztuki bycia z ludźmi. W końcu, umiejętność wychodzenia z konfliktów i problemów w sposób, który zbliża obie osoby i wzbogaca ich stosunki to podstawa utrzymania związków między ludźmi. Umiejętności te są dziś niezbędne na rynku pracy, który bardziej docenia osoby z wysokim poziomem umiejętności społecznych niż z doskonałym dyplomem. Widzimy to w katalogu umiejętności społecznych XXI wieku przygotowanym przez amerykańskie organizacje, Partnerstwo na rzecz Umiejętności XXI wieku i Narodową Radę ds. Studiów Społecznych. Jest on wynikiem badań prowadzonych wraz z przedstawicielami świata nauki, biznesu, organizacji pozarządowych i pracodawców. Znajdują się tu m.in. takie umiejętności społeczne jak: komunikowanie, współpraca w ramach grupy i społeczności, elastyczność i adaptacyjność (umiejętność dostosowania się do zmieniających się warunków), 2 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa J. Naisbitt, Megatrendy. Dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie, tłum. P. Kwiatkowski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, s P. Smółka, Kompetencje społeczne. Metody pomiaru i doskonalenia umiejętności interpersonalnych, Oficyna a Wolters Kluwer business, Kraków 2008, s D. W. Johnson, dz. cyt., s. 19. Tamże, s

10 8 Lidia Wollman inicjatywa i samodecydowanie o swoim życiu, umiejętność funkcjonowania w zróżnicowanym i wielokulturowym środowisku, umiejętności liderskie i odpowiedzialność 7. Tak przygotowani do pracy i życia obywatele będą nie tylko lepiej radzić sobie na rynku pracy, ale też stanowić będą o sile kapitału społecznego swego kraju. Kapitał społeczny jest pewnego rodzaju niematerialnym zasobem każdego kraju, który sprawia, że ludzie chcą ze sobą współpracować w różnego rodzaju grupach i organizacjach oraz pomiędzy tymi grupami, na rzecz dobra wspólnego, co prowadzi do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Jak zauważa James Coleman, kluczowymi elementami kapitału społecznego jest zaufanie do członków określonej grupy społecznej, normy i wartości, jakie ta grupa podziela oraz społeczne sieci ludzkich powiązań (współpracy), w ramach których grupa działa dla swojej zbiorowości 8. Dramatycznie niski poziom owego kapitału w Polsce ukazują coroczne Diagnozy Społeczne Janusza Czapińskiego. Polacy zajmują jedno z ostatnich miejsc na świecie, jeśli chodzi o okazywanie innym zaufania. Dobro wspólnoty, szacunek do instytucji publicznych to pojęcia w zasadzie nam obce stwierdza J. Czapiński i dalej mówi Najlepszym miejscem do nauki współpracy jest szkoła, ale nasza szkoła kształci indywidualistów. Poza lekcjami wychowania fizycznego nie ma pracy grupowej 9. Jak zatem mamy wychować obywateli chcących decydować o losie społeczeństwa i swoim własnym, skoro nie czynimy tego w szkole, w której rzadko jest miejsce dla pracy grupowej, zespołowej, współdziałania? Może dlatego Polacy nie umieją się organizować i skutecznie działać wspólnie, chyba że chodzi o strajk lub protest przeciw budowie drogi w sąsiedztwie, urządzeniu w ich gminie wysypiska cudzych śmieci czy budowie w ich miejscowości hospicjum. Nie umieją, bo się tego nie nauczyli ze swego ubogiego doświadczenia 10. Nasz problem polega na tym, że za około 8 lat, gdy przestanie jak dotąd wystarczać inwestowanie w kapitał ludzki, dotkliwie odczujemy brak kapitału społecznego 11, który jest odpowiedzialny za rozwój gospodarczy danego kraju 12. Budowanie kapitału społecznego należy rozpocząć już w szkole, a może nawet w przedszkolu, poprzez uczenie się współdziałania i współpracy z uwzględnieniem dobra wspólnego. Trzeba dać dzieciom możliwość poznawania siebie nawzajem w różnorodnych relacjach, czy to podczas pracy nad zadaniami, rozwiązywaniem różnego typu problemów, czy podczas uczenia się przez nich wzajemnej pomocy, udzielania wsparcia, skutecznego porozumiewania się, rozwiązywania konfliktów i innych tego typu umiejętności społecznych. Uczenie się to również proces społeczny. Zwraca na to uwagę wielu badaczy, jak choćby Lew Wygotski 13, Albert Bandura 14 czy Knud Illeris 15. Także Jerome Bruner stwierdza, że: uwzględniając niedawne odkrycia na temat uczenia się człowieka, największą skuteczność osiąga się wtedy, gdy jest ono partycypacyjne, proaktywne, wspólne, kooperatywne i nastawione raczej na tworzenie znaczeń niż na przyjmowanie w gotowej postaci 16. Uczenia się nie można wymusić, jest ono zawsze aktywnością konkretnej jednostki, ale może być inicjowane, wzmacniane, ukierunkowywane przez nauczyciela czy rówieśnika. Wspólne poszukiwanie odpowiedzi na pytania, wspólne działania nad rozwiązaniem jakiegoś zadania, pomagają konstruować własny system wiedzy i konsultować go społecznie z innymi. Niniejsza książka jest w dużej mierze oparta na podejściu Guy Claxtona, ale nie tylko. Daje pomysły na wykorzystanie społecznej przestrzeni edukacji w rozwijaniu potencjału uczenia się. W rozdziale pierwszym omówiłam, z konieczności skrótowo, koncepcję Building Learning Power Guy a Claxtona, 7 M. Polak, Mapa umiejętności społecznych XXI wieku, data dostępu ; Polska wersja mapy w postaci prezentacji znajduje się pod adresem: 8 Szerzej: I. Winter, Towards a theorised understanding of family life and social capital, Australia Institude of Family Studiem, Working Paper No.21, April 2000, s. 3, [w:] Z. Przygodzki, Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju, [w:] Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów, pod red. A. Jewtuchowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s Janusz Czapiński w rozmowie z Wojciechem Szackim, pt. Polak grupowo nie umie, html?sms_code=, data dostępu J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego, , s Tamże, s F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Wrocław L. Wygotski, Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes, Harvard University Press, Cambridge A. Bandura, Teoria społecznego uczenia się, tłumaczenie J. Kowalczewska i J. Radzicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa K. Illeris, Trzy wymiary uczenia się, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP we Wrocławiu, Wrocław J. Bruner, Kultura edukacji, Wydawnictwo UNIVERSITAS, Kraków 2006, s. 122.

11 Rozwijanie potencjału uczenia się w społecznej przestrzeni edukacji 9 nazwaną w naszym kraju Rozwijaniem Potencjału Uczenia się, by dać Czytelnikowi ogólne pojęcie o tym, w czym tkwi jej innowacyjność. W drugim rozdziale prezentuję szczegółowo jeden z czterech aspektów uczenia się w tym modelu, aspekt społeczny. On bowiem był rozwijany wśród uczniów w ramach naszego projektu. W trzecim rozdziale pokazuję wartość pracy grupowej, tak zaniedbywanej w polskiej szkole, a niezbędnej do kształtowania kompetencji społecznych dzieci. W rozdziale czwartym omawiam znaczenie empatii, słuchania i naśladowania innych, jako ważnych umiejętności sprzyjających uczeniu się oraz rozwijaniu wrażliwości społecznej. W ostatnim ukazuję przykłady pracy nauczyciela z uczniami, które pomagają budować klasową wspólnotę, jednocześnie ucząc umiejętności obywatelskich. Mam nadzieję, że książka pomoże nauczycielom inaczej spojrzeć na swoją pracę z dziećmi, które, by dobrze i efektywnie się uczyć, potrzebują wsparcia nie tylko nauczyciela, ale przede wszystkim swoich rówieśników. Przygotowując publikację opierałam się na swoich wcześniejszych artykułach: Wychowywać do wartości może tylko wartościowy nauczyciel w książce pod red. U. Szuścik: Wartości w edukacji dzieci i młodzieży (w druku); Jak przygotować uczniów do uczenia się przez całe życie? Wyzwania dla szkoły i nauczyciela opublikowanego w książce pod red. E. Ogrodzkiej-Mazur, U. Szuścik, M. Zalewskiej-Bujak: Edukacja małego dziecka. Nauczyciel-wychowawca w przedszkolu i szkole. Tom 5, Cieszyn-Kraków 2013, UŚ-Impuls; Współpraca i współdziałanie w grupie uczniowskiej jako podstawa kształtowania kompetencji społecznych we współczesnej szkole (w dyspozycji prof. Henryki Kwiatkowskiej); i in. Daję też przykłady interesujących lektur rozwijających omawiane tu zagadnienia oraz zachęcam nauczycieli do ich wykorzystania w swojej praktyce z uczniami.

12 Rozdział 1. Szkoła uczenia się. O koncepcji Rozwijania Potencjału Uczenia się, jej twórcy i projekcie Społeczna Przestrzeń Edukacji Reformy prowadzone obecnie w wielu krajach próbują dostosować edukację do wyzwań współczesności. Korzystając w większym lub mniejszym stopniu z najnowszych badań naukowych zmieniają programy szkolne, organizację pracy szkoły, treści kształcenia nauczycieli czy warunki ich pracy. Coraz większym zainteresowaniem zaczyna się cieszyć sam proces uczenia się, jego prawidłowości, efektywność czy ocenianie. Uczenie się jest dla edukacji kluczową sprawą i powinno być w centrum zainteresowania każdej szkoły, każdego nauczyciela ale czy tak jest? Mimo wielu deklaracji ujętych w polskich dokumentach ministerialnych, by szkoły uczyły uczenia się, trudno będzie nam znaleźć szkołę, w której uczy się uczniów tego, jak mają się uczyć, w których rozwija się ich indywidualne zdolności uczenia się oraz wprowadza różnorodne metody i formy pracy, sprzyjające ich kształtowaniu. Takie szkoły nadal stanowią nieliczne wyjątki. W centrum zainteresowania większości szkół i nauczycieli jest program, który trzeba zrealizować, gdyż z tego rozlicza się pracę nauczycieli. Najważniejsze dla szkół, nauczycieli, ale przede wszystkim dla nadzoru pedagogicznego i oświatowych decydentów są wyniki, efekty kształcenia i miejsca w rankingach. Dlatego uczy się pod testy i dla testów, a nie rozwija się samych zainteresowanych edukacją, czyli uczniów. Ponieważ wyzwaniem współczesności nie jest ilość posiadanej przez nas wiedzy, ale jej rozumienie, stosowanie, powiększanie i uprzystępnianie innym jej zasobów trwanie w sieci wiedzy 17, to najważniejszym zadaniem szkoły powinno być nauczenie uczniów, jak się uczyć, czyli rozwijanie ich potencjału uczenia się. To zadanie spełnia m.in. koncepcja Building Learning Power (BLP) przyjęta w naszym kraju pod nazwą Rozwijanie Potencjału Uczenia się (RPU). Stworzona została przez Guya Claxtona kilkanaście lat temu i z sukcesem jest wprowadzana w tysiącach szkół na całym świecie, od Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwecji, Niemczech, Hiszpanii, przez Nową Zelandię, Australię po Chile, Argentynę czy Brazylię. Guy Claxton jest profesorem nauk o uczeniu się i zastępcą dyrektora Centrum Real-World Learning na Uniwersytecie w Winchester (południowa Anglia). Wcześniej (przed 2008) te same funkcje pełnił na Uniwersytecie w Bristolu. Nadal jest tam wizytującym profesorem nauk o uczeniu się i dyrektorem rozwoju inicjatywy badawczej Kultura i Uczenie się w Organizacjach (CLIO). Jest także światowej sławy pisarzem, konsultantem i naukowcem specjalizującym się w dziedzinie twórczości, edukacji i badań nad umysłem. Zdobył dwa dyplomy w dziedzinie nauk przyrodniczych w Uniwersytecie w Cambridge i doktorat z psychologii poznawczej w Oxfordzie. Jest członkiem Brytyjskiego Towarzystwa Psychologicznego, Królewskiego Towarzystwa Sztuki, Akademii Nauk Społecznych a także konsultantem ds. nauki i kreatywności w Ministerstwie Edukacji w Nowej Zelandii, Ministerstwie Edukacji Południowej Australii oraz doradcą biznesowym. Guy Claxton jest autorem świetnych wykładów na temat kreatywności, uczenia się i mózgu. Prowadzi je niemal na całym świecie, nie tylko dla edukatorów, nauczycieli, czy dyrektorów szkół, ale również dla ludzi biznesu. W październiku 2012 r. przemawiał do polskich naukowców i nauczycieli. Jego 17 P. Piasecki, Wyzwania dla uczenia się przez całe życie, [w:] P. Zbieranek, Jak wykorzystać potencjał edukacji pozaszkolnej w Polsce? Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Wolność i Solidarność nr 36, Gdańsk 2011, s. 35.

13 Rozwijanie potencjału uczenia się w społecznej przestrzeni edukacji 11 zainteresowania badawcze są bardzo szerokie: umiejętności uczenia się, wpływ kultury organizacyjnej na rozwój dyspozycji uczenia się, nieświadome procesy psychiczne, inkubacja i kreatywność, emocje, neurologia a uczenie się, duchowość i edukacja. Koncepcja Building Learning Power jego autorstwa pomaga młodym ludziom w stawaniu się coraz lepszymi uczniami nie tylko w szkole, ale i w rzeczywistym świecie. Jej zasady i możliwości ich wprowadzania w szkołach opisał m.in. w następujących książkach: G. Claxton, Building Learning Power helping young people become better learners, TLO Limited, Bristol G. Claxton, M. Chambers, G. Powell, B. Lucas: The Learning Powered School. Pioneering 21 st Century Education, TLO Limited, Bristol G. Claxton: What`s the point of school? Rediscovering the heart of education, Oneworld, Oxford G. Claxton: Learning to Learn the fourth generation. Making sense of personalized learning, TLO Limited, Bristol Książki te przetłumaczono na wiele języków, w tym na japoński, grecki, włoski, niemiecki, hiszpański, portugalski. Dwie podstawowe jego książki 18 przetłumaczono na język polski. Z koncepcją Rozwijania Potencjału Uczenia się (Building Learning Power BLP) zetknęłam się w 2011 roku, gdy podczas odwiedzin córki w Anglii poprosiłam ją o umożliwienie mi wizyty w jakiejś szkole. Jako nauczyciel praktyk z 16-letnim stażem pracy w szkole podstawowej, a obecnie nauczyciel akademicki, przygotowujący do zawodu przyszłych nauczycieli, byłam bardzo zainteresowana poznaniem angielskiej szkoły. W tej, którą odwiedziłam, Dogsthorpe Junior School w Peterborough, zaskoczyła mnie atmosfera życzliwości i otwartości nauczycieli, którzy chętnie zapraszali mnie do swoich klas, choć byłam tam obcą osobą. Jeszcze bardziej zaskoczyli mnie uczniowie skupieni na nauce i świadomi tego jak się uczą i po co. Z prawdziwą radością oprowadzali mnie po szkole (w Anglii uczy się coraz więcej polskich dzieci i uchodzą tam za bardzo zdolne), opowiadając o wszystkim, co w niej robią, co im się podoba, dlaczego lubią się uczyć. Przekonywująco i z prawdziwym znawstwem wypowiadali się o dyspozycjach uczenia się, które ćwiczą (determinacja, przedsiębiorczość, refleksyjność i odwzajemnianie), zaskakując mnie swoją dojrzałością. Oni naprawdę wiedzą, jak się uczyć, jak usuwać przeszkody w uczeniu się, jak używać wyobraźni, kiedy i jak pracować z innymi, co naśladować, jak się uczyć na własnych błędach i nie poddawać mimo porażek. Wizyta w tej szkole dała mi więcej pytań niż odpowiedzi, dlatego odszukałam twórcę koncepcji BLP Guya Claxtona, według której pracuje tam część szkół i umówiłam się z nim na spotkanie w Londynie. Przez dwie godziny dyskutowaliśmy o jego koncepcji i możliwościach wdrożenia jej w Polsce. Wtedy też podpisał list intencyjny pozwalający nam (czyli Stowarzyszeniu Nauczycieli Edukacji Początkowej w Katowicach 19, którego prezesem jest Maria Lorek, a ja członkiem Zarządu) aplikować o środki na realizację projektu Społeczna Przestrzeń Edukacji do Grantu Blokowego Szwajcarsko Polskiego Programu Współpracy. Profesor Claxton chętnie przyjeżdżał do Polski na spotkania z nami; pierwsze odbyło się w trakcie konferencji Edukacja Alternatywna zorganizowanej przez prof. zw. dr hab. Bogusława Śliwerskiego w Warszawie w październiku 2012 roku, gdzie przedstawił swoją koncepcję wszystkim jej uczestnikom, natomiast beneficjentów projektu (nauczycieli i dyrektorów z 11 szkół Fundacji Elementarz) osobiście przeszkolił w adaptowaniu jego pomysłu do polskich szkół. Drugie spotkanie odbyło się w ramach konferencji projektowej w Katowicach, w kwietniu 2013 roku, w której wzięło udział ponad 200 osób z całej Polski. Pokazała ona skalę zainteresowania nauczycieli problematyką uczenia się i podejściem BLP. Sam autor udzielał nam rad i wskazówek, w jaki sposób, dzięki niewielkim zmianom, można doskonalić nie tylko nauczycieli, uczniów, ale i całą kulturę szkoły, by służyła uczeniu się. Następne spotkanie odbyło się w Anglii, zorganizowane dla nauczycieli, którzy odwiedzali w ramach projektu angielskie szkoły. Mieliśmy już więcej szczegółowych pytań po tym, co zobaczyliśmy w wizytowanych szkołach, więc profesor Claxton wyjaśniał nam wszystkie wątpliwości, a przede wszystkim motywował do zrobienia tego pierwszego kroku ku zmianie polskiej szkoły, a potem następnego i następnego Nauczyciele szybko podchwycili pomysły i rozpoczęli ich realizację wraz ze swymi uczniami z prawdziwą pasją. Uczenie się staje się radosną przygodą, a nie nudnym obowiązkiem. Fascynacja na- 18 G. Claxton, Rozwijanie potencjału uczenia się. Jak pomóc młodym ludziom, aby stawali się lepszymi uczniami. S. Gornall, M. Chambers, G. Claxton, Rozwijanie potencjału uczenia się w praktyce, Wyd. Stowarzyszenie Nauczycieli Edukacji Początkowej, Katowice Więcej informacji na temat tego stowarzyszenia Czytelnik znajdzie w Encyklopedii Pedagogicznej XXI wieku w tomie Suplement, pod redakcją T. Pilcha, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2010.

14 12 Lidia Wollman uczycieli udziela się ich uczniom, wspólnie doświadczają pozytywnych zmian. Uczenie się znalazło się w centrum pracy szkoły i zaczyna powoli owocować. Wiemy, że to dopiero początek, ale dobry początek, ku właściwym celom edukacji dla przyszłości, edukacji radosnej, mądrej i efektywnej. Więcej informacji na temat realizowanego projektu Społeczna Przestrzeń Edukacji znajdzie Czytelnik w aneksie nr 1, a także na stronie: Ta książka jest również jego elementem i ma pomóc nauczycielom lepiej wykorzystywać społeczną przestrzeń szkoły w rozwijaniu potencjału uczenia się swoich uczniów. Na czym więc polega ten pomysł? Guy Claxton uważa, podobnie jak wielu innych naukowców, że inteligencja i zdolności nie są czymś ustalonym z góry, o czym by świadczyło nasze wyposażenie genetyczne, czy dyplomy wielu szkół. Inteligencję i zdolności można rozwijać przez całe życie. Podobnie jak mięśnie fizyczne, które można kształtować poprzez odpowiednie ćwiczenia i rozwijać ich giętkość, siłę i sprawność, tak i nasz potencjał uczenia się, inteligencję możemy wciąż usprawniać. Proces uczenia się nigdy się nie kończy, zwłaszcza w obecnych czasach, gdy trzeba nieustannie, zmieniając pracę, doskonalić i rozwijać swoje umiejętności, wiedzę, kwalifikacje. Umiejętność uczenia się przez całe życie jest więc umiejętnością kluczową, w którą właśnie szkoła powinna nas wyposażyć. Gdy uczeń będzie umiał się uczyć, nauczy się wszystkiego, co będzie mu w danej chwili potrzebne, a więc sam odnajdzie potrzebne mu informacje czy treści, a szkoła powinna nauczyć go, jak je organizować oraz wprowadzać w umiejętności niezbędne do życia i uczenia się ustawicznego. Zatem kształtowanie dobrego ucznia to nie tylko kwestia nauczenia go kilku technik usprawniających uczenie się. Chodzi tu raczej o całą osobę: jej postawy, wartości, obraz samej siebie i relacje z innymi a także jej umiejętności i strategie uczenia się. Bycie dobrym, prawdziwym uczniem to znaczy wiedzieć, co jest wartością uczenia się, w czym jesteś dobry (a w czym niezbyt dobry) w uczeniu się, kto może ci pomóc, jak stawiać czoła przeciwnościom bez zdenerwowania i jakie są najlepsze narzędzia uczenia się danego zadania 20. Guy Claxton wyodrębnia cztery główne dyspozycje uczenia się: determinację (resilience), przedsiębiorczość (resourcefulness), refleksyjność (reflectiveness) i odwzajemnianie (reciprocity). Planowanie Korygowanie Współzależność Refleksyjność (reflectiveness) Selekcja i transfermeta-uczenie się Dociekliwość Przedsiębiorczość (resourcefulness) Tworzenie połączeń Wyobrażanie Rozumowanie Kapitalizacja Determinacja (resilience) Zaabsorbowanie Panowanie nad zakłóceniami Spostrzegawczość Wytrwałość Współpraca Empatia i słuchanie Odwzajemnianie (reciprocity) Naśladowanie 20 G. Claxton, Building Learning Power, TLO Limited, Bristol 2002, s. 15.

15 Rozwijanie potencjału uczenia się w społecznej przestrzeni edukacji 13 W każdej z tych głównych dyspozycji wyodrębnia cztery lub pięć zdolności (capacities), które wskazują na szczegółowe elementy składające się na potencjał uczenia się. Wszystko to rozwijane jest w szkole, krok po kroku, systematycznie i powoli, by uczniowie nabyli niezbędnych kompetencji pozwalających im uczyć się w każdych warunkach, różnych treści i korzystać ze zdolności, jakie tylko będą im potrzebne nie tylko w szkole, ale także w całym późniejszym życiu 21. Dyspozycje te to jednocześnie cztery aspekty uczenia się, które szkoła nie zawsze bierze pod uwagę: emocjonalny (determinacja), poznawczy (przedsiębiorczość), strategiczny (refleksyjność) i społeczny (odwzajemnianie). Dyspozycje potencjału uczenia się Determinacja Przedsiębiorczość Refleksyjność Odwzajemnianie Emocjonalny aspekt uczenia się. Uczucia Poznawczy aspekt uczenia się. Myślenie Strategiczny aspekt uczenia się. Kierowanie Społeczny aspekt uczenia się. Relacje/związki Zaaobsorbowanie Dociekliwość Planowanie Współzależność Bycie w stanie zatopienia się w nauce, bycie pochłoniętym przez to, co robisz, skupionym, uważnym, w stanie przepływu. Zadawanie pytań sobie i innym. Bycie ciekawym, bawienie się pomysłami, szukanie drugiego dna. Myślenie o tym, gdzie dążysz, jakie masz zamiary, jakie działania zamierzasz podjąć, jaki czas i zasoby będą ci potrzebne, jakie przeszkody możesz napotkać. Wyczucie, kiedy należy się uczyć samemu lub z innymi, umiejętność obrony swego stanowiska. Panowanie nad zakłóceniami (koncentracja) Rozpoznawanie i redukcja zakłóceń, wyczucie, kiedy odejść i odświeżyć się. Tworzenie własnych, najlepszych warunków do nauki. Tworzenie połączeń Dostrzeganie powiązań pomiędzy różnymi/ rozbieżnymi wydarzeniami i przeżyciami tworzenie schematów tkanie sieci zrozumienia. Korygowanie Bycie elastycznym, zmienianie planów w świetle różnych okoliczności, kontrolowanie jak się mają sprawy i dostrzeganie nowych możliwości. Współpraca Wiedza jak zarządzać sobą w procesie dawania i brania podczas współpracy, poszanowanie i uznanie innych punktów widzenia, przyczynianie się do, a także korzystanie z siły grupy. Spostrzegawczość Wyobraźnia Selekcja i transfer Empatia i słuchanie Postrzeganie subtelnych niuansów, wzorów i szczegółów w doświadczeniu. Wykorzystywanie swojej wyobraźni i intuicji do przeżycia sytuacji na nowo w celu odkrycia nowych możliwości. Zastanawianie się co, jeśli?. Przyglądanie się temu, czego się uczymy, wyciąganie wniosków, wykorzystanie ich do pomocy w dalszym uczeniu; stawanie się swoim własnym trenerem uczenia się. Przyczynianie się do cudzych doświadczeń, poprzez słuchanie innych i zrozumienie, co naprawdę mówią, postawienie się w ich sytuacji. Wytrwałość Rozumowanie Meta-uczenie się Naśladowanie Utrzymanie zamiaru w obliczu trudności, wykorzystanie energii frustracji produktywnie. Rozumienie, jak często proces uczenia się jest niepewny i powolny. Powoływanie się na logiczne i racjonalne umiejętności w celu metodycznego i konsekwentnego rozwiązywania problemów; rzeczowa argumentacja i zwracanie uwagi na błędy innych. Wiedza o sobie jako o uczniu jak uczyć się najlepiej, jak rozmawiać o procesie uczenia się. Konstruktywne przejęcie metod, nawyków i wartości innych ludzi, których możemy zaobserwować. 21 G. Claxton, What Building Learning Power does, 2010, myd5e1jsm, dostępu

16 14 Lidia Wollman Kapitalizacja Korzystanie z pełnego zakresu zasobów z szerszego świata innych ludzi, książek, Internetu, dawnych doświadczeń, przyszłych możliwości Na determinację, czyli bycie chętnym, gotowym i zdolnym do skupienia się na uczeniu się, składają się takie zdolności jak: zaabsorbowanie, panowanie nad zakłóceniami, spostrzegawczość i wytrwałość. Ten emocjonalny aspekt uczenia się obejmuje więc pracę nad sobą jako uczniem. Rozwijanie go pomaga dzieciom rozumieć, że proces uczenia się jest trudny bez względu na to, jak ktoś jest inteligentny, że często wymaga wysiłku oraz umiejętności radzenia sobie z negatywnymi emocjami, gdy popełnia się błędy bądź zablokuje się w uczeniu się, czy też niwelowania innych zakłóceń. Zdeterminowany uczeń potrafi się skupić na uczeniu się, lubi się uczyć, lubi wyzwania i nie boi się napotykać na różne trudności 22. Na przedsiębiorczość, czyli bycie chętnym, gotowym i zdolnym do uczenia się w różny sposób, składają się: dociekliwość, tworzenie połączeń, wyobrażanie sobie, rozumowanie i kapitalizacja. Bycie przedsiębiorczym oznacza posiadanie szerokiego repertuaru postaw i strategii, z których można skorzystać, kiedy świat staje się obcy albo wymyka się spod kontroli. Dobre uczenie się oznacza podejście do niepewności w sposób efektywny sposób, który najprawdopodobniej wyposaży nas w poczucie zrozumienia i poczucie mistrzostwa 23. Przedsiębiorczy uczeń w niepewnych sytuacjach będzie stawiał pytania, poszukiwał wiedzy i łączył ją z już posiadaną, będzie używał swojej wyobraźni, by coś tworzyć i rozumu, by to weryfikować. A także wykorzysta wszelkie dostępne zasoby: innych uczniów, książki, Internet, a na końcu nauczyciela, by pomóc sobie w uczeniu się. Na refleksyjność, czyli bycie chętnym, gotowym i zdolnym do bardziej strategicznego podejścia do uczenia się, składają się: planowanie, korygowanie, selekcja i transfer oraz meta-uczenie się. Ten strategiczny aspekt uczenia się daje dzieciom możliwość refleksyjnego spojrzenia na siebie jako ucznia i na swój proces uczenia się. Wskazuje, jak stawiać swoje własne cele uczenia się, zaplanować własny sposób opanowania wiedzy czy umiejętności, czuwać nad jego przebiegiem, by w razie potrzeby odpowiednio go korygować. Pomaganie uczniom w zastanawianiu się nad procesami przyswajania wiedzy nazywa się meta-poznaniem. Ułatwia ono uczniom aktywnie monitorować, oceniać i optymali- 22 G. Claxton, dz. cyt., s Tamże, s. 25.