IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 dr Joanna Fryca Uniwersytet Gdański Wydział Ekonomiczny IX Kongres Ekonomistów Polskich STYMULOWANIE ROZWOJU INNOWACYJNOŚCI W PRZEDSIĘBIORSTWACH UWARUNKOWANIA BEHAWIORALNE Streszczenie: Zdolność do systemowego tworzenia i wdrażania innowacji jest podstawowym warunkiem sukcesu współczesnych przedsiębiorstw w dobie globalizacji. Mogą one jednak dysponować różnym potencjałem działalności innowacyjnej, czyli różnym zasobem możliwości, mocy i zdolności innowacyjnych. Sprawność innowacyjna podmiotów gospodarczych jest współokreślana przez ich wewnętrzną zdolność i umiejętność wprowadzania innowacji, a także przez liczne uwarunkowania wynikające z otoczenia tych podmiotów. Można więc stwierdzić, że nasilenie procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach jest wypadkową wielu uwarunkowań. Szczególne miejsce wśród nich zajmują uwarunkowania behawioralne, wyjątkowo rzadko podkreślane w literaturze przedmiotu. Tymczasem od innowacyjności ludzi zależy ich własne powodzenie, sukcesy organizacji, której są pracownikami, menedżerami, a tym bardziej właścicielami. Stąd istotnym problemem stało się zidentyfikowanie roli czynników behawioralnych w stymulowaniu rozwoju innowacyjności w przedsiębiorstwach, albowiem rozpoznanie mechanizmów oddziaływania tych czynników na zachowania innowacyjne jest warunkiem brzegowym możliwości skutecznego wpływania na nie. Summary: The ability to create and implement a system of innovation is a prerequisite for the success of modern enterprises in the era of globalization. However, they may have different potential for innovation, the different resource capabilities, capacity and ability to innovate. The efficiency of innovative economic entities is codetermined by their internal capacity and ability to innovate, as well as by numerous environmental conditions resulting from these entities. It can be concluded that the intensity of innovation processes in enterprises is the result of many conditions. A special place among them take behavioural conditions, very rarely emphasized in the literature. Meanwhile, the people of innovation depends on their own success, success of organizations where they are employed, where they are managers, and even owners. Thus, it became an important issue to identify the role of behavioural factors in stimulating innovation in enterprises, for the recognition of influence mechanisms of these factors on the innovative behaviour is the boundary condition can effectively influence them. Słowa kluczowe: innowacyjność, przedsiębiorstwo, uwarunkowania behawioralne Wprowadzenie Rola i znaczenie innowacji w działalności współczesnych przedsiębiorstw są silnie akcentowane przez teoretyków i praktyków, jako główny element pozwalający organizacjom nie tylko na budowanie trwałej przewagi konkurencyjnej, ale wręcz przetrwanie w złożonym i turbulentnym otoczeniu. Jak bywa to podkreślane w literaturze przedmiotu, ich prawo do istnienia nie jest wieczne więc trzeba je wciąż na nowo zdobywać 1. Dla przedsiębiorstw funkcjonujących w XXI wieku innowacje są kluczem do ich rozwoju, a co za tym idzie warunkiem przetrwania tych podmiotów, funkcjonujących w wieku innowacji 2. Mimo jednak, że działalność innowacyjna, czyli działalność ukierunkowana na wzrost skłonności do wprowadzania innowacji jest koniecznością, należy zauważyć różnorodność zachowań przedsiębiorstw w tym zakresie. Dysponują one bowiem różnym potencjałem działalności innowacyjnej, czyli różnym zasobem możliwości, mocy i zdolności innowacyjnych. Sprawność innowacyjna podmiotów gospodarczych jest współokreślana przez ich wewnętrzną zdolność i umiejętność wprowadzania innowacji, a także przez liczne uwarunkowania wynikające z otoczenia tych podmiotów. Można więc stwierdzić, że nasilenie procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach jest wypadkową wielu uwarunkowań. Szczególne miejsce wśród nich zajmują uwarunkowania behawioralne, wyjątkowo rzadko podkreślane w literaturze przedmiotu, a jeszcze rzadziej systematyzowane. Stąd istotnym problemem stało się zidentyfikowanie roli czynników behawioralnych w stymulowaniu rozwoju innowacyjności w przedsiębiorstwach, albowiem rozpoznanie mechanizmów oddziaływania tych czynników na zachowania innowacyjne jest warunkiem brzegowym możliwości skutecznego wpływania na nie. Podejście behawioralne w badaniu innowacyjności przedsiębiorstw 1 R. Simons, Levers of control: how managers use innovative control systems to drive strategic renewal, Harvard Business School Press, Boston 1995, s F. Jansen, The age of innovation, Prentice Hall, London 2000, s. 3. 1

2 Mówienie o uwarunkowaniach behawioralnych rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw wymaga umiejscowienia ich w kontekście teoretycznym. Należy zwrócić uwagę na rosnące zainteresowanie przedstawicieli nauk ekonomicznych nurtem behawioralnym, mającym swoje źródło w psychologii. Pozwala on na znacznie szerszą perspektywę postrzegania i interpretacji zachowań ekonomicznych podmiotów gospodarczych w porównaniu z tradycyjną ekonomią 3. Badacze przedsiębiorstw zorientowani behawioralnie sięgają wprawdzie głównie do dorobku psychologii, ale również do dorobku innych nauk, zwłaszcza socjologii oraz antropologii. W ten sposób otwierając nowe perspektywy poznania ludzkiej i społecznej natury procesów gospodarczych. W odróżnieniu od ekonomii tradycyjnej, ekonomia behawioralna będąca egzemplifikacją podejścia behawioralnego zwraca uwagę na sytuację konkretnego przedsiębiorstwa, jego potencjał intelektualny, kulturę organizacyjną, wiarygodność, odpowiedzialność, zaufanie i inne wartości będące fundamentem budowy efektywnych relacji z otoczeniem. I mimo, że nie brak zarzutów wobec stosowania tego podejścia 4 w badaniu zasad funkcjonowania przedsiębiorstw powszechnie uważa się, że wnosi ono użyteczne pierwiastki do badań ekonomicznych 5. Metodologia behawioralna stawia w centrum kwestię podmiotowości, pozwalającej na analizowanie nie tylko zachowań poszczególnych osób, czy zespołów lecz również całych systemów organizacyjnych. Oznacza to więc podmiotowe traktowanie przedsiębiorstwa jako systemu zachowującego się rozmyślnie 6 o niepowtarzalnej indywidualności 7. Jego zachowanie ujawnia się poprzez aktywność podmiotu, który wykorzystując charakterystyczne dla siebie cechy i właściwości ustosunkowuje się do zastanych warunków, w których się znalazł lub je zmienia 8. Można zatem stwierdzić, iż zachowanie przedsiębiorstwa wyraża się w jakimś działaniu bądź jego zaniechaniu, wykonanym świadomie albo nieświadomie 9, które jest swoistą reakcją danego podmiotu na istotne z jego punktu widzenia okoliczności 10. Jest ono jednak czymś więcej niż tylko zespołem wzajemnych oddziaływań poszczególnych członków organizacji na siebie. Bowiem stanowi jeden ze sposobów wykazywania aktywności przez uczestników życia gospodarczego, a zatem jest tym, co w zasadniczym stopniu może kształtować teraźniejszość i przyszłość organizacji 11. Można więc stwierdzić, że analiza mechanizmów kształtowania zachowań przedsiębiorstw, wynikająca z podejścia behawioralnego, stanowi niezwykle użyteczne narzędzie poznawania tych podmiotów. Umożliwia również lepsze poznanie uwarunkowań funkcjonowania przedsiębiorstw, co jest szczególnie ważne w obliczu rosnącej presji na innowacje. Kieruje bowiem swoją uwagę na złożone procesy jakościowe stanowiące źródło rozwoju podmiotów gospodarczych. Co podkreśla J. Komorowski twierdząc, że nie ma rozwoju bez innowacji, postępu i nowoczesności 12. Znaczenie innowacji w działalności przedsiębiorstw Rosnąca złożoność i turbulentność otoczenia sprawia, że wobec nowych wyzwań rynkowych, jak również niepewności i nieprzewidywalności jutra, przedsiębiorstwa coraz częściej muszą wprowadzać zmiany w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Dotyczy to nie tylko nowych jednostek, dopiero rozpoczynających swoją działalność, ale także przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku od dawna. Powszechność zmian powoduje konieczność ciągłego dostosowywania swoich strategii działania do pojawiających się wokół nich szans i zagrożeń. Zmiany mogą mieć charakter zewnętrzny lub wewnętrzny. Pierwsze z nich są wywoływane przez naciski płynące z otoczenia przedsiębiorstwa i najczęściej wyrażają się wdrażaniem nowych produktów, zastosowaniem nowych technologii lub modyfikacją dotychczasowych procesów organizacyjnych. Zmiany wewnętrzne natomiast są inspirowane przez kadrę zarządzającą przedsiębiorstwa. Mimo, że wszystkie zmiany są niezwykle ważne i potrzebne, najbardziej cenne okazują się te o charakterze innowacyjnym, gdyż jako jedyne gwarantują postęp techniczny 3 J. Komorowski, Cele przedsiębiorstwa a rozwój gospodarczy. Ujęcie behawioralne, Oficyna Wydawnicza, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2012, s Wymienia się wśród zarzutów wobec ekonomii behawioralnej brak systemu własnych paradygmatów, aksjomatów i twierdzeń, a także brak usystematyzowanego aparatu pojęciowego powodujący wieloznaczność rozumienia kategorii ekonomicznych, takich jak np. racjonalność, efektywność czy optymalizacja. Ponadto zwraca się uwagę na liczne zapożyczenia metod i narzędzi badawczych z różnych dyscyplin naukowych oraz bak powszechnej akceptacji ze strony środowiska naukowego zakresu i systematyki ekonomii behawioralnej. Por. J. Komorowski, op. cit., s Por. A. Solek, Ekonomia behawioralna a ekonomia neoklasyczna, ZN PTE, nr 8, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Krakowie, Kraków 2010, s ; J.M Moczydłowska, Przedsiębiorczość perspektywa behawioralna, [w:] Behawioralne determinanty rozwoju przedsiębiorczości w Polsce. Behawioralny wymiar przedsiębiorczości, pod red. P. Kulawczuka i A. Poszewieckiego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010, s Przedsiębiorstwo niewątpliwie jest szczególnym rodzajem organizacji, która zdaniem R. L. Ackoffa jest systemem zachowującym się rozmyślnie, zawierającym przynajmniej dwa zachowujące się rozmyślnie składniki mające wspólne zamierzenie, ze względu na które w systemie zachodzi funkcjonalny podział pracy. Por. R. L. Ackoff, O system pojęć systemowych, Prakseologia 1973, nr 2. 7 J. Komorowski, op. cit., s Słownik psychologiczny, pod red. W. Szewczuka, Wyd. Psychologiczne, Warszawa 1985, s T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław 1978, s J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972, s B. Majecka, Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002, s J. Komorowski, op. cit., s

3 i skutecznie zmniejszają ryzyko utraty posiadanej przewagi konkurencyjnej. Tym samym poszukiwanie i wdrażanie zmian o charakterze innowacyjnym staje się nieodłączną cechą współczesnego podejścia do prowadzenia efektywnej działalności gospodarczej 13. W tym miejscu jednak należy zadać pytanie, czy każda zmiana jest innowacją? Nie ulega wątpliwości, że o ile każda innowacja jest zmianą, o tyle, jak twierdzi L. Białoń, nie każdą zmianę należy uznać za innowację 14. Za W. Świtalskim przytacza ona cechy zmian, które wskazują na ich innowacyjny charakter uważając, że innowacja jest: 15 skutkiem zmiany modyfikującej lub wprowadzającej zupełnie nowe elementy do sposobu lub wyniku funkcjonowania przedsiębiorstwa, to zmiana celowa, wdrożona świadomie, mająca trwały charakter, zmianą powodującą bardziej efektywne funkcjonowanie podmiotu lub podwyższenie użyteczności wyniku jego funkcjonowania, zmianą, która powinna mieć zdolność do upowszechniania się wśród innych podobnych podmiotów. Można więc stwierdzić, że zjawisko innowacji jest nierozłącznie związane z pojęciem zmiany, nowości, reformy czy też idei postrzeganej jako nowa. Za innowacje uważa się najróżniejsze fakty, procesy i zjawiska o charakterze technicznym, organizacyjnym, społecznym lub psychologicznym. Tak bardzo zróżnicowane i niesprecyzowane pojmowanie innowacji wynika zarówno z niedługiej tradycji badań nad innowacjami, jak i odmienności ujęć teoretycznych. Jako pierwszy pojęcie innowacji do światowej literatury ekonomicznej wprowadził J.A. Schumpeter. Twierdził on, że rozwój gospodarczy jest stymulowany przez innowacje w dynamicznym procesie, w którym nowe technologie zastępują stare proces ten nazwał on twórczą destrukcją (creative destruction). Jego zdaniem radykalne innowacje prowadzą do wielkich destrukcyjnych zmian, natomiast innowacje przyrostowe nieustannie popychają proces zmian do przodu. Pojęcie innowacji odnosił do pięciu przypadków: 16 wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub też udoskonalenie dotychczas istniejących, wprowadzenie nowej lub udoskonalonej metody produkcji, otwarcie nowego rynku, zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów, zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów, wprowadzenie nowej organizacji produkcji. Jednocześnie sformułował on tezę, że motywacja oraz zdolność do kreowania, wchłaniania i imitacji innowacji decyduje o rozwoju przedsiębiorstwa w znacznie większym stopniu, niż kapitał i dlatego stanowi o jego innowacyjności. Na bazie definicji J.A. Schumpetera powstało wiele różnych interpretacji tego pojęcia, zarówno w ujęciu szerokim (sensu largo) lub wąskim (sensu stricto). Innowacje sensu largo określane są jako celowo wprowadzone przez człowieka lub zaprojektowane przez układy cybernetyczne zmiany, które polegają na zastępowaniu dotychczasowych stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatkowo w świetle określonych kryteriów w sumie składających się na postęp 17. Często uważa się również za innowacje wszelkie procesy badań i rozwoju zmierzające do zastosowania i użytkowania ulepszonych rozwiązań do techniki, technologii i organizacji 18. Jest to rozumienie zbieżne z zamieszczonym w podręczniku Oslo Manual (międzynarodowym podręczniku metodologicznym badań statystycznych innowacji zalecanym w krajach OECD i UE), gdzie innowacja jest to wdrożenie nowego lub istotnie ulepszonego produktu (wyrobu lub usługi), nowego lub istotnie ulepszonego procesu, nowej metody marketingu lub nowej metody organizacji w zakresie praktyk biznesowych, organizacji miejsca pracy bądź relacji ze środowiskiem zewnętrznym 19. Na potrzeby polityki naukowo-technicznej, a także dla zachowania porównywalności w czasie z wynikami dotychczasowych badań statystycznych innowacji w wielu przypadkach użyteczne jest również stosowanie węższego rozumienia innowacji, w szczególności definicji z drugiego wydania podręcznika Oslo Manual uznającej za innowacje jedynie tzw. innowacje techniczne, czyli nowe lub istotnie ulepszone produkty i procesy. Sensu stricto innowacje odnosi się więc do nowości technicznej, która musi być wymyślona, a następnie faktycznie zastosowana. Powoduje to, że innowacje można ująć jako proces całościowy, składający się z koncepcji teoretycznej, wynalazku technicznego oraz jego wdrożenia i absorpcji 20. Konfrontacja różnych definicyjnych ujęć innowacyjności wskazuje na wielość aspektów wpływających na jej powstanie i rozwój. Natomiast terminologia OECD wskazuje, że na działalność innowacyjną składa się szereg działań o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), 13 J. Wysocki, Innowacje jako warunek rozwoju współczesnych przedsiębiorstw, [w:] Kapitał ludzki innowacje przedsiębiorczość, pod red. P. Niedzielskiego, K. Poznańskiej, K.B. Matusiaka, ZN Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 525, Szczecin 2009, s Zarządzanie działalnością innowacyjną, pod red. L. Białoń, Placet, Warszawa 2010, s Ibidem, s J. Schumpeter, Teoria wzrostu gospodarczego, PWN, Warszawa Z. Pietrasiński, Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji, PWN, Warszawa 1970, s A. Pomykalski, Zarządzanie innowacjami, WN PWN, Warszawa 2001, s Oslo Manual. Guidelines for collecting and interpreting innovation data. Third edition, OECD/Eurostat, Paris 2005, s A. Pomykalski, op. cit., s. 17 3

4 których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Część z tych działań jest innowacyjna sama z siebie, a pozostałe mogą nie zawierać w sobie nowości, ale są niezbędne do opracowania i wdrożenia innowacji. Innowacje, a tym samym innowacyjność będąca cechą podmiotów gospodarczych, uznać należy za główny nośnik konkurencyjności 21. We współczesnej gospodarce nie jest możliwe osiąganie zysków wyższych niż przeciętne w branży, ani utrzymanie trwałej pozycji lidera na rynku bez zdolności do kreowania innowacji. Zdaniem W.M. Grudzewskiego, I.K. Hejduk jest to coraz ważniejszy czynnik warunkujący długookresowe powodzenie ekonomiczne przedsiębiorstw 22. Trzeba jednak zaznaczyć, że innowacje mogą mieć różne role do spełnienia w tych podmiotach. Można wyróżnić role wewnętrzne i zewnętrzne 23. Pierwsze z nich wiążą się z: zapewnieniem wewnętrznej elastyczności funkcjonowania w zmiennych warunkach otoczenia, integrowaniem pionowych i poziomych procesów realizowanych w przedsiębiorstwie, umiejętnością adaptowania procesów wewnętrznych do wymagań otoczenia, umiejętnością uczenia się przedsiębiorstwa i zdolnością kreowania wiedzy. Tym samym umożliwiają one lepsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa Role zewnętrzne natomiast zapewniają lepszą pozycję na rynku. Wśród nich należy więc wymienić: kreowanie i adaptację nowych wartości, tworzenie i wykorzystywanie okazji rynkowych, kreowanie warunków dla funkcjonowania innych uczestników rynku, adaptację do warunków rynkowych kreowanych przez inne podmioty, kształtowanie silnej pozycji rynkowej. Można więc stwierdzić, że dla współczesnego przedsiębiorstwa najważniejsza funkcja innowacji dotyczy tzw. twórczej destrukcji sprowadzającej się do jednoczesnego tworzenia i unicestwiania. Powstaje jednak problem jakie warunki muszą mieć miejsce aby do tego dochodziło. Uwarunkowania innowacyjności przedsiębiorstw Działania przedsiębiorstw innowacyjnych sprowadzają się do umiejętności łączenia trzech zasadniczych elementów: kreowania nowych pomysłów, finansowania oraz realizacji ich w praktyce. W szerokim ujęciu przedsiębiorstwo innowacyjne można określić jako zdolne i skłonne do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce wyników badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów, wynalazków. Tworzy ono, absorbuje i wykorzystuje nowe produkty czy usługi, a także jest przygotowane do ciągłego adaptowania się do zmian zachodzących w otoczeniu 24. Patrząc na przedsiębiorstwo innowacyjne w bardziej wymierny sposób, można przyjąć, że jest to organizacja, która: 25 prowadzi w szerokim zakresie prace badawczo-rozwojowe lub dokonuje zakupów nowych produktów czy technologii, przeznacza na tę działalność stosunkowo wysokie nakłady finansowe, systematycznie wdraża nowe rozwiązania naukowo-techniczne, reprezentuje duży potencjał nowości wyrobów i technologii w wolumenie produkcji i usług, stale wprowadza innowacje na rynek. W tym miejscu trzeba jednak zaznaczyć, że przedsiębiorstwa mogą dysponować różnym potencjałem działalności innowacyjnej, czyli różnym zasobem możliwości, mocy, zdolności innowacyjnych oraz sprawności organizacji w tej dziedzinie 26. Jak twierdzi H. Brdulak i T. Gołębiowski, sprawność innowacyjna podmiotów gospodarczych jest współokreślana przez ich wewnętrzną zdolność i umiejętność wprowadzania innowacji, wybór właściwej strategii innowacji, sprawną organizację procesów innowacyjnych, umiejętność współpracy z przedsiębiorstwami mikrootoczenia, a także przez liczne uwarunkowania wynikające z mezo- i makrootoczenia tych podmiotów 27. Można więc stwierdzić, że nasilenie procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach jest wypadkową wielu uwarunkowań. Zazwyczaj determinanty innowacyjności przedsiębiorstw dzieli się na egzogeniczne i endogeniczne dostrzegając różnorodność źródeł, z których one pochodzą. Różni autorzy tych klasyfikacji 28 wskazują na szereg czynników 21 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Sustainability w biznesie czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Wyd. POLTEXT, Warszawa 2010, s W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Zarządzanie technologiami. Zaawansowane technologie i wyzwanie ich komercjalizacji, Difin, Warszawa 2008, s W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, op. cit., s A. Knap-Stefaniuk, Innowacje a konkurencyjność przedsiębiorstw, Zarządzanie zmianami 2007, nr A.H. Jasiński, Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, Książka i Wiedza, Warszawa 1992, s W. Janasz, K. Kozioł-Nadolna, Innowacje w organizacji, PWE, Warszawa 2011, s H. Brdulak, T. Gołębiowski, Rola innowacyjności w budowaniu przewagi konkurencyjnej, [w:] Wspólna Europa. Innowacyjność w działalności przedsiębiorstw, pod red. H. Brdulak, T. Gołębiowskiego, Difin, Warszawa 2003, s Por. A. Pomykalski, Rozwój przedsiębiorstwa poprzez innowacje, [w:] Uwarunkowania konkurencyjności restrukturyzowanych przedsiębiorstw, pod red. Cz. Glinkowskiego, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 1999, s. 186; E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999, s. 37; M. Osęka, J. Wipijewski, 4

5 związanych z bliższym i dalszym otoczeniem podmiotów gospodarczych tworząc szeroką perspektywę podmiotową i przedmiotową będącą podstawą analizy ich zewnętrznego wpływu na procesy innowacyjne. Jednocześnie dostrzegają oni również czynniki wewnętrzne głównie odnosząc je do warunków organizacyjnych wpływających na skłonność pracowników do angażowania się w procesy innowacyjne oraz do warunków sprzyjających kreatywności zindywidualizowanej lub grupowej mających zwoje źródło w psychologicznym i społecznym wymiarze ich istnienia. Można zauważyć, że identyfikowaniu uwarunkowań innowacyjności dominuje tendencja do rozpoznania możliwie największej ich ilości i jednoczesna ograniczona skłonność do szukania jakościowego zróżnicowania ich oddziaływania na podmioty gospodarcze (szczególnie w przypadku uwarunkowań zewnętrznych), a także sprzężeń wyodrębnionych czynników pomiędzy sobą. Wskazuje to na obszar użytecznych badań, gdyż wszystkie determinanty innowacyjności określają wpływ, a także skuteczność instrumentów służących stymulowaniu innowacyjności przedsiębiorstwa. Zastosowanie analizy behawioralnej do identyfikacji uwarunkowań rozwoju innowacyjności w przedsiębiorstwach Jednym ze sposobów mogącym się przyczynić do lepszego rozpoznania uwarunkowań innowacyjności przedsiębiorstw jest wykorzystanie analizy behawioralnej pozwalającej na zidentyfikowanie jakościowych wymiarów mechanizmów ukierunkowujących zachowania przedsiębiorstw, mogących się przejawiać zarówno w ich postawie innowacyjnej, jak również biegunowo przeciwległej standardowej. Wychodząc z podstaw behawioryzmu należy uznać zachowanie podmiotu za złożoną sekwencję reakcji na działające bodźce. Jednak w przypadku przedsiębiorstwa, podobnie jak w przypadku zachowującego się człowieka, trudno takie mechanistyczne podejście uznać za wystarczające, gdyż nie daje odpowiedzi na pytanie o przyczynę określonej reakcji na działające na podmiot bodźce. Potrzeba rozpoznania wewnętrznej złożoności mechanizmu powstawania zachowań, znalazła swoje odzwierciedlenie w badaniach neobehawiorystów 29. Wyodrębnili oni trzecią grupę zmiennych wyjaśniających zachowanie podmiotu, obok zmiennych niezależnych, czyli bodźców oraz zmiennych zależnych, czyli reakcji zmienne pośredniczące 30 (rysunek 1). Rysunek 1. Mechanizm powstawania reakcji na bodźce Źródło: Opracowanie własne. Podobny układ zmiennych można próbować zidentyfikować w przypadku złożonego mechanizmu kreacji innowacyjnych zachowań przedsiębiorstw będących reakcjami na działające na te podmioty określone bodźce. Zmienne niezależne jako źródło zewnętrznych uwarunkowań rozwoju innowacyjności Za zmienne niezależne innowacyjności przedsiębiorstw należy uznać bodźce rozumiane jako impulsy, powodujące pozytywne skutki dla danego systemu gospodarczego 31, które oddziałując na system powodują jego ruch w kierunku pożądanym i korzystne zmiany wobec jego otoczenia 32. W przypadku przedsiębiorstwa, czyli otwartego systemu dynamicznego funkcjonującego w otoczeniu, bodźce stanowią ukierunkowane, czyli celowe oddziaływanie systemu regulującego na system realny. Podmioty te bowiem wchodzą w różnego rodzaju interakcje sterowniczo-regulacyjne z otoczeniem, na którego oddziaływanie generują określone reakcje stanowiące odpowiedź systemu, identyfikowaną jako jego zachowanie, które zależy od: źródła bodźców, siły oddziaływania bodźców, czytelności informacji o bodźcach, charakteru podmiotu, na który bodziec oddziałuje 33. Innowacyjność przedsiębiorstw. Ekonomiczne i organizacyjne determinanty, PWN, Warszawa 1985, s W. Szewczuk, Psychologia. Zarys podręcznikowy. Tom 1, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1975, s Za najbardziej reprezentatywnego dla neobehawioryzmu badacza uważa się E.Ch. Tolmana, autora pracy o celowym zachowaniu zwierząt i człowieka z 1951 r., a także najczęściej przytaczanego modelu zachowań stanowiącego podstawę badań nad zmiennymi pośredniczącymi dokonywanymi przez innych twórców tego nurtu w kolejnych latach. 31 J. Siedlecki, równowaga a wzrost gospodarczy, WN PWN, Warszawa-Wrocław 2000, s Ibidem. 33 J. Fryca, Kształtowanie systemów pracy w przedsiębiorstwach, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, s

6 Rysunek 2. Charakterystyki bodźców Źródło: Opracowanie własne. Bodźce stanowią czynnik zewnętrzny w stosunku do przedsiębiorstwa, regulujący jego zachowania. Mają charakter informacyjny oraz różne źródła. Biorąc pod uwagę hierarchiczność systemów, źródłem regulatorów dla przedsiębiorstwa mogą być systemy wyższego rzędu, czyli rynek oraz Centrum. Pierwszy z nich oddziałuje na podmioty gospodarujące poprzez mechanizm rynkowy. Kształtuje on stosunki zachodzące pomiędzy uczestnikami rynku, kryteria ich wyborów dotyczących sposobów, zasad i warunków, na których dokonywana jest wymiana, a także wynikające z tego postawy obu grup podmiotów, jak również innych uczestników procesów rynkowych. Można powiedzieć, iż podstawą oddziaływania rynku na podmioty gospodarcze na nim funkcjonujące jest mechanizm rynkowy określający pole swobody gospodarczej, również w zakresie innowacji. Rynek nie jest jednak jedynym składnikiem regulacyjnej sfery gospodarowania. Oprócz niego, składnikiem tej sfery jest przede wszystkim regulacyjna działalność Centrum, czyli działalność państwa oraz instytucji ponadnarodowych (głównie Unii Europejskiej), która zasadniczo ogranicza pole swobody dla działalności innowacyjnej prowadzonej przez podmioty gospodarujące wynikające z funkcjonowania rynku. Państwo jako podmiot procesów regulacyjnych tworzy i zmienia system przepisów prawnych dotyczących działalności gospodarczej, w tym także przepisów dotyczących praw autorskich, zasad obrotu patentami, czy warunków formalnoprawnych współpracy pomiędzy różnymi uczestnikami rynku. Prowadzi ono również określoną politykę proinnowacyjną, a także określa zasady funkcjonowania oraz finansowania działalności publicznej, która stanowić ma wsparcie dla podmiotów uczestniczących w budowaniu potencjału innowacyjności całej gospodarki. Tego rodzaju działalność państwa jest określana mianem pozarynkowej regulacyjnej sfery gospodarowania 34, za pomocą której państwo może wpływać zarówno na procesy materialno-rzeczowe, jak i na rynek. Rola państwa w procesie społeczno-gospodarczym jest niezwykle istotna, tworzy ono bowiem narzędzia regulacji 35. Zatem zarówno rynek jak też państwo tworząc regulacyjną sferę gospodarowania, regulują działalność podmiotów gospodarczych w zakresie ich polityki proinnowacyjnej 36. Bowiem, jak twierdzi J. Kornai, ani sam rynek, ani samo państwo nie mogą na zasadzie wyłączności kierować nowoczesnym złożonym systemem gospodarczym. Każdy z nich jest regulatorem funkcjonującym w sposób nie w pełni kompletny, dlatego dla poprawy działania systemu konieczna jest działalność obu podsystemów 37, stanowiących źródła bodźców dla działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Pod ich wpływem podmioty te, będąc uczestnikami rynku, konstruują wewnętrzne systemy regulacji generujące określone reakcje nazywane zachowaniami. Trzeba również zauważyć, że zachowania przedsiębiorstw są reakcjami na działania podejmowane przez inne podmioty gospodarcze, z którymi przedsiębiorstwa pozostają w stosunkach wymiany, a także są to reakcje uprzedzające lub wywołujące te działania 38. Organizacja zachowująca się zawsze występuje w określonych warunkach rynkowych, a jej zachowania współistnieją z zachowaniami innych organizacji. Zachowania te nie występują więc w próżni, ale zawsze w określonym kontekście. Podkreślić jednak należy fakt, iż kontekst ów podlega zmianom, bowiem organizacje gospodarcze, przystosowując swoje zachowania do wymogów otoczenia, jednocześnie, poprzez zachowania te, go zmieniają 39. Fakt ten można określić jako wzajemny wpływ organizacji i otoczenia, gdzie oddziaływanie jednego elementu na drugi będzie uzależnione od zachowania tego drugiego i stopnia jego wpływu. Bodźce są swoistego rodzaju informacją, na podstawie której inicjowane są różnego rodzaju działania organizacyjne. W warunkach coraz większej zmienności warunków gospodarowania charakteryzuje je więc duża niepewność, co w przypadku procesów innowacyjnych wydaje się niezwykle istotnym problemem. Przedsiębiorstwa podejmując działania mające na celu kreację, a potem wdrożenie innowacji zmuszone są bazować na niepełnej i niepewnej informacji, a co za tym idzie również informacji kosztownej. Sprawia to, że różnie na nie reagują, czyli te same bodźce powodują różne reakcje przedsiębiorstw, czyli różne ich zachowania, nie zawsze innowacyjne. Przyczyn tego stanu rzeczy należy poszukiwać w różnej konfiguracji zmiennych pośredniczących. 34 W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, PWE, Warszawa 2002, s J. Kramer, Rynek jako przedmiot badań, AE im. K. Adamieckiego, Katowice 1995, s S. Dulski, System podmiotowy gospodarki. Centralizacja-decentralizacja? PWE, Warszawa 1986, s J. Kornai, Anti-Equilibrium. Teoria systemów gospodarczych. Kierunki badań, PWN, Warszawa 1977, s Zachowania podmiotów rynkowych, pod red. J. Kramer. PWE, Warszawa 1999, s W. Otta, Teoria przedsiębiorstwa a przejście do gospodarki rynkowej. Aspekty metodologiczne, Ekonomista, 1996, nr 1, s

7 Zmienne pośredniczące jako źródło wewnętrznych uwarunkowań rozwoju innowacyjności Poziom innowacyjności przedsiębiorstwa jest funkcją wewnętrznego porządku funkcjonalnego będącego efektem oddziaływania regulatorów zewnętrznych. Podmioty te tworzą specyficzne dla siebie warunki w określony sposób odczytując bodźce. To jednak, czy warunki te sprzyjać będą innowacyjności, a zatem doprowadzą do reakcji pod postacią zachowań innowacyjnych determinowane jest wieloma czynnikami o charakterze jakościowym. By je rozpoznać warto posłużyć się sekwencją procesu innowacyjnego zaproponowaną przez T. Bal-Woźniak 40 w postaci: świadomości, gotowości, umiejętności i możliwości (rysunek 3). Stanowi ona modyfikację znanej formuły innowacyjnej W M Ch (wiedzieć móc chcieć) 41 przedstawianą przez autorkę jako W Ch U P (wiedzieć chcieć umieć potrafić). Rysunek 3. Charakterystyki zmiennych pośredniczących Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Bal-Woźniak, Innowacyjność w ujęciu podmiotowym. Uwarunkowania instytucjonalne, PWE, Warszawa 2012, s. 95. Analiza każdego z komponentów innowacyjności powinna być odnoszona do różnego poziomu upodmiotowienia zachowań w przedsiębiorstwie, a zatem do jednostek (pracowników/menedżerów/właścicieli), grup oraz całego systemu organizacyjnego. Zachowania tego ostatniego nie są bowiem prostą sumą zachowań uczestników organizacji, ale pozwalają na identyfikowanie specyficznych tylko dla tego poziomu analizy uwarunkowań decydujących o synergii. Czynniki z grupy pierwszej typu Wiedzieć związane są ze świadomością towarzyszącą procesom innowacyjnym. Na poziomie jednostek i grup jest stanem psychicznym, dzięki któremu ludzie zdają sobie sprawę ze zjawisk wewnątrzorganizacyjnych oraz zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym jednocześnie mogąc na nie reagować. Można więc powiedzieć, że element ten odnosi się do umiejętności odczytywania sytuacji wymagającej reakcji 42. Analizując ten problem na poziomie całego systemu organizacyjnego, odnosić się on będzie do wrażliwości receptorów tego systemu, których konfiguracja pozwala lub nie na zainicjowanie procesów innowacyjnych. Świadomość potrzeb innowacyjnych jest więc elementem przesądzającym o dostrzeganiu w sytuacji sygnalizowanej przez bodźce innowacyjnego charakteru. W tym miejscu warto zaznaczyć, że innowacjom można przypisać różne miejsca, w których zostają zainicjowane, pomysły, który stały się inspiracją, a także przyczyny wywołujące to zjawisko 43. W każdym przypadku źródła innowacji wymagają odpowiedniego progu świadomości leżącego u podstaw wiedzy o potrzebie, konieczności lub szansie podjęcia inicjatyw mających na celu kreację i wdrożenie innowacji. Niektóre innowacje biorą się z przebłysku geniuszu. Jednak większość z nich, szczególnie tych najbardziej udanych, jest efektem świadomego i zamierzonego poszukiwania określonych możliwości, które występują tylko w kilku sytuacjach. Według P.F. Druckera systematyczna innowacja polega na celowym i zorganizowanym poszukiwaniu zmian i na systematycznej analizie okazji do innowacji, którą taka zmiana mogłaby umożliwić. Wyróżnił on siedem głównych źródeł okazji do innowacji. Trzy z nich związane są ze społecznym i intelektualnym otoczeniem, natomiast pozostałe cztery związane są silnie z środowiskiem wewnętrznym przedsiębiorstwa. Są to: 44 niespodziewane zdarzenie, w tym również niespodziewane sukcesy lub porażki, sprzeczność i rozdźwięk rozumiane jako wykorzystywanie w odmienny, nowatorski sposób dotychczasowych technologii (kojarzonych w sposób tradycyjny), a także eliminowanie niedostosowania poszczególnych czynności w procesach pracy, wymogi procesu oraz konieczność wprowadzania wynalazków w różnych dziedzinach, a nie tylko w tej, dla której tworzona była innowacja, zmiany rynku lub branży pozwalające na długotrwałe i niezagrożone działania, zmiany demograficzne możliwe do przewidzenia (wraz ze wzrostem społeczeństwa zmieniają się potrzeby społeczne i indywidualne), zmiany w sposobie myślenia, nowa wiedza pozwalająca na tworzenie innowacji przełomowych. 40 T. Bal-Woźniak, Innowacyjność w ujęciu podmiotowym. Uwarunkowania instytucjonalne, PWE, Warszawa 2012, s. 95 i dalsze. 41 M. Zajączkowski, Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin 2003, s T. Bal-Woźniak, op. cit., s W. Janasz, K. Kozioł-Nadolna, op. cit., s P.F. Drucker, Dyscyplina w podejściu do innowacji, Harward Bussines Review Polska 2004, nr 11, s , 7

8 Każde z wymienionych źródeł pozostaje jednak bezużyteczne w sytuacji braku gotowości do podjęcia działania przez przedsiębiorstwo i jego uczestników. Gotowość podejmowania działania stanowi wyznacznik grupy czynników typu Chcieć stanowiących uwarunkowania innowacyjności wynikające ze świadomości ważność określonego problemu (jako skutek oddziaływania czynników grupy pierwszej). Oznacza ona zdecydowanie na coś, chęć, skłonność 45. Gotowość angażowania się uczestników organizacji, zarówno zindywidualizowanego jak i grupowego, niewątpliwie zależy od poziomu ich zmotywowania do podejmowania aktywności w zakresie poszukiwania i urzeczywistniania innowacji w przedsiębiorstwie. Zasadniczo wymienić należy dwie grupy przesłanek, które kształtują ostatecznie jego zachowania: motywację wewnętrzną i motywację zewnętrzną 46. Pierwszą z nich można scharakteryzować dwoma zagadnieniami, wywodzącymi się ze struktury osobowościowej: oczekiwaniami jednostki w stosunku do użyteczności wyniku osiągniętego poprzez realizację podjętych działań, przekonaniem jednostki co do możliwości realizacji podjętych działań, czyli oceną prawdopodobieństwa osiągnięcia zakładanego wyniku. W przypadku motywacji zewnętrznej natomiast należy zwrócić uwagę na działania zespołu bodźców, do których w tym zagadnieniu zalicza się wszystkie oddziaływania, które nadają określonym celom społecznym wartość gratyfikacyjną. Sama natomiast konstrukcja bodźców dopuszczonych do kształtowania postaw innowacyjnych pracowników i ich zespołów wynika zaś, w głównej mierze, z zasad przyjętych systemem motywacyjnym konkretnego przedsiębiorstwa. Proinnowacyjne motywowanie wymaga zastosowania zarówno ekonomicznych, jak i pozaekonomicznych instrumentów motywacyjnych, a wśród nich: 47 systemowe podejście do motywowania pracowników innowacyjnych, motywowanie mające na celu budowanie zaangażowania, kształtowanie poziomu wynagrodzeń na stosunkowo wysokim poziomie, konkurencyjnym w ujęciu regionalnym, wynagradzanie za efekty, wykorzystywanie w szerokim zakresie zróżnicowanych instrumentów niematerialnych, dostosowanych do oczekiwań benefitów i łączenie ich z instrumentami materialnymi, elastyczność systemów wynagrodzeń. Jednak analiza literatury przedmiotu dotycząca czynników motywujących do zachowań innowacyjnych pracowników wykracza poza kwestie stricte związane z motywowaniem i skłania do zaakcentowania roli zaangażowania organizacyjnego. Badania empiryczne 48 wskazują na związek pomiędzy innowacyjnością pracowników a ich silną identyfikacją z organizacją wyrażającą się afektywnym zaangażowaniem oraz negatywny związek z zaangażowaniem kalkulatywnym. Kształtowanie więc poczucia przynależności i lojalności pracowników stanowi ważny element stymulowania gotowości pracowników do angażowania się w procesy innowacyjne. Na poziomie organizacyjnym główną funkcję w zakresie stymulowania gotowości do innowacyjności pełni kultura organizacyjna będąca źródłem twórczego klimatu dla innowacji, kształtującego postawy pracowników wobec nich. Jak wskazują badania empiryczne, powinna ona być zorientowana na: 49 tworzenie klimatu sprzyjającego zmianom, pogłębianie wiedzy i umiejętności, rozwijanie tolerancji dla ryzyka i niepewności, umacnianie szacunku wobec postaw nonkonformistycznych, budowanie atmosfery szacunku dla innowatorów. Największe znaczenie w przebiegu procesu innowacyjnego przypisuje się czynnikom typu Umieć, związanym z pewną biegłością prowadzenia działalności innowacyjnej. Umiejętność szybkiego reagowania na zmiany zachodzące w otoczeniu poprzez tworzenie i wdrażanie innowacji w poszczególnych obszarach funkcjonalnych przedsiębiorstwa stały się wyzwaniem, któremu nie łatwo podołać. Niezbędne jest ciągłe uczenie się organizacji, tworzenie i wykorzystywanie wiedzy, traktowanej jako jedna z funkcji biznesowych. Głównym atutem współczesnego przedsiębiorstwa aspirującego do miana innowacyjnego, są więc kompetencje pracowników, szczególnie ich zdolności rozwojowe, zdolność uczenia się, kreatywność, a także zdolności prognozowania, reagowania i wytwarzania 50. Określone zdolności jakimi pracownicy powinni się wykazywać zależą od sytuacji. Na przykład zdolność reagowania w kierunku zmian między rynkiem i zarządzaniem (innowacje produktowe) lub między organizacją i działaniem (innowacje organizacyjne) wymagają łączenia zdolności rozwojowych w zakresie rozwoju rynku i strategii zarządzania ze zdolnościami uczenia się w zakresie zmian organizacyjnych i operacyjnych. Łącząc zdolności uczenia się w zakresie organizacyjnych i operacyjnych zmian z kreatywnością w zakresie wiedzy i systematycznego myślenia, 45 T. Bal-Woźniak, op. cit., s J. Reykowski, Teoria motywacji a zarządzanie, PWE, Warszawa 1975, s B. Sajkiewicz, A. Woźniakowski, Proinnowacyjne wynagradzanie badania IPiSS, Zarządzanie zasobami ludzkimi 2009, nr 2, s M.H. Jafri, Organizational commitment and employee s innovative behaviour, Journal of Management Research 2010, Vol. 10, No A. Knap-Stefaniuk, Innowacyjność a konkurencyjność przedsiębiorstw, Zarządzanie zmianami 2007, nr J. Baruk, Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006, s

9 pracownicy wykazują zdolność tworzenia wiedzy i innowacji produktowych itd. Jednak wszystkie przytoczone zdolności powinny mieć swoje źródło w odpowiednich kompetencjach pracowników. W tym miejscu należy zaznaczyć, że pożądana cecha pracowników innowacyjność, ma swoją podstawę i stanowi warunek jej rozwoju w wysokim poziomie kwalifikacji zawodowych 51, albo ujmując problem z szerszej perspektywy, odpowiednich kompetencji. Obejmują one całokształt trwałych właściwości człowieka, które pozwalają osiągać ponadprzeciętne efekty pracy 52. Zdaniem A. Sajkiewicz składają się na nie: wiedza, umiejętności, doświadczenie, predyspozycje, aspiracje, postawy, mobilność edukacyjna, poczucie odpowiedzialności oraz potencjał innowacyjny, w tym jego kreatywność 53. Zwraca ona uwagę na konieczność rozwijania kompetencji, które dezaktualizują się z czasem więc powinny być rozwijane w procesie organizacyjnego uczenia się. Inną ważną determinantą innowacyjności, podkreślaną przez wielu autorów, jest kreatywność człowieka. Jej znaczenie dla innowacji podkreśla m.in. J. Baruk. Uważa on, że bez kreatywności nie byłoby innowacji 54. O ile bowiem kreatywność dotyczy tworzenia pomysłów, o tyle innowacja obejmuje wprowadzanie ich w życie, czyli zastosowanie innowacyjnych rozwiązań w praktyce 55. Myślenie kreatywne jest ściśle powiązane z nowatorstwem. Jako proces umysłowy pociągający za sobą powstawanie nowych idei, koncepcji, lub nowych skojarzeń, powiązań z istniejącymi już ideami i koncepcjami jest tym rodzajem kompetencji pracowników, na których innowacyjnym przedsiębiorstwom powinno najbardziej zależeć. Kreatywność to motor postępu, który: 56 zależy od kontekstu w jakim się ujawnia, jest kategorią subiektywną, jest mierzony rezultatem działalności jednostki, grupy lub całej organizacji, jest zewnętrzną manifestacją twórczych myśli jednostki, jest źródłem postępu i przedsiębiorczości mającym swoje korzenie w kompetencjach człowieka, a szczególnie w jego doświadczeniu. Przedsiębiorstwa aby dysponować postulowanymi umiejętnościami stanowiącymi warunek ich innowacyjności powinny również zwrócić uwagą na stymulowanie procesów uczenia nie tylko w wymiarze indywidualnym lecz również organizacyjnym. Analizując procesy uczenia się w kontekście uwarunkowań behawioralnych warto zwrócić uwagę na to, że podmioty gospodarcze zapamiętują różnorodne związki pomiędzy swoimi zachowaniami a zmianami jakie one wywołują w otoczeniu, czyli uczą się. Wraz z upływem czasu, można zauważyć wśród przedsiębiorstw powielanie reakcji, którym towarzyszą wzmocnienia pozytywne, czyli nagrody oraz unikanie przez nie zachowań, po których mogą pojawić się wzmocnienia negatywne, czyli kary 57. Ich zachowania są zatem wypadkową skumulowanych doświadczeń w uczeniu się reagowania na otoczenie oraz bieżącej konfiguracji docierających do nich bodźców 58. Ostatnim elementem, na który warto jest zwrócić uwagę jest grupa czynników typu Potrafić, odnosząca się do możliwości urzeczywistniania innowacji w przedsiębiorstwie. Przenosi ona ciężar na organizacyjny poziom analizy behawioralnej. Można wyodrębnić wiele warunków niezbędnych do zaistnienia innowacji. Wśród nich wymienia się: warunki finansowe, techniczne, organizacyjne, systemowe i inne 59. Wielu autorów zwraca uwagę na kwestie powiązań sfery społecznej przedsiębiorstwa ze sferą techniczno-organizacyjną, która także ma ogromne znaczenie dla przebiegu procesów innowacyjnych oraz jakości samych innowacji. M. Dworczyk i R. Szalsa poszukując uwarunkowań innowacyjności wskazują m.in. na: 60 zapewnienie potencjału technicznego związanego z projektowaniem i prototypowaniem, zapewnienie środków finansowych na działalność innowacyjną i sprawne nimi gospodarowanie, zapewnienie dostępu do bazy badawczo-rozwojowej, pomoc organizacyjna w zakresie wdrażania projektów innowacyjnych. Natomiast na poziomie jednostek i grup warto zwrócić uwagę na poziom uprawnień charakterystycznych dla poszczególnych stanowisk i zespołów stanowiące istotny czynnik wyznaczający pole swobody dla aktywności innowacyjnej. 51 Cz. Sikorski, Ludzie nowej organizacji. Wzory kultury organizacyjnej wysokiej tolerancji niepewności, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998, s A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie procesy metody, PWE, Warszawa 2003, s A Sajkiewicz, Jakość zasobów pracy, Poltext, Warszawa 2002, s J. Baruk, op.cit., s Kreatywność jest myśleniem rozbieżnym, jest procesem tworzenia pomysłów, nie ukierunkowanym żadnym modelem. Natomiast innowacja jest myśleniem zbieżnym, polegającym na selekcji, doskonaleniu, uszczegóławianiu i krytycznym wdrażaniu wybranych pomysłów do codziennej praktyki. Zob. J. Baruk, op. cit., s J. Baruk, op. cit., s Behawioryści posługują się raczej terminami: wzmocnienie pozytywne i negatywne niż: nagroda i kara. Twierdzą oni, że używane w naukach społecznych pojęcia wzmocnienia pozytywnego i negatywnego, nagrody czy kary mają znacznie szerszy zakres niż w języku potocznym. 58 Współczesne koncepcje zarządzania, pod red. A. K. Koźmińskiego. PWN, Warszawa 1985, s T. Bal-Woźniak, op. cit., s M. Dworczyk, R. Szalsa, Zarządzanie innowacjami. Wpływ innowacji na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001, s

10 Zachowania innowacyjne w przedsiębiorstwie jako zmienne zależne Za zmienne zależne należy uznać zachowania rozumiane jako zewnętrzny obraz działań przedsiębiorstwa, będących reakcjami na bodźce 61. Trzeba jednak zaznaczyć, że reakcje te mogą wyrażać się ruchem lub bezruchem, wobec czego zaniechanie działania można również określić mianem zachowania się 62. Należy też zauważyć, iż zachowania organizacyjne poszczególnych podmiotów gospodarczych są identyfikatorami konkretnych decyzji podejmowanych przez te podmioty. Dając określoną wiedzę na ten temat są jednocześnie bogatym źródłem użytecznych informacji o akceptowanych sposobach działań na rynku. Rynek można określić mianem weryfikatora skuteczności działań podmiotów gospodarczych, bowiem to on wskazuje na organizacje, które mają szansę działania w długim okresie oraz piętnuje te, które nie wypracowały skutecznych sposobów postępowania i szansy na dalszą działalność już nie mają. Organizacja podejmując określone decyzje musi więc liczyć się z opinią wydawaną przez podmioty ją otaczające. Jest to konieczne z uwagi na to, iż niewiele podmiotów gospodarczych może pozwolić sobie na pełną swobodę decyzyjną, większość z nich podejmując działania w określonej sytuacji rynkowej, dla własnego bezpieczeństwa (przeżycia w długim okresie), musi brać pod uwagę to, jak na ich aktywność zareaguje otoczenie i czy pozwoli im dalej funkcjonować uznając, że są podmiotami, których obecność na rynku jest pożądana. Zachowanie jest więc reakcją na bodziec lub bodźce. Ten sam bodziec nie zawsze jednak wywołuje jednakowe reakcje. Zachowanie jest bowiem adekwatne do sytuacji, tak więc nawet w bardzo podobnych sytuacjach reakcje podmiotów mogą znacznie się od siebie różnić 63. Wpływ na to może mieć charakter podmiotu, do którego kierowany jest bodziec lub nieczytelność dla niego informacji o danym bodźcu, a w konsekwencji inna reakcja na niego niż oczekiwana 64. Dlatego określony bodziec w jednych organizacjach jest powodem do podejmowania określonej aktywności, w innych natomiast nie. Jednocześnie, jeżeli nawet organizacja wykaże aktywność, wcale nie oznacza to, iż będzie ona identyczna jak w innej organizacji, na którą taki sam bodziec oddziaływał. Obserwowane na rynku zachowania przedsiębiorstw, które podlegają silnej presji innowacyjności, a więc bodźcowaniu w kierunku innowacyjności, strukturalizują się w postaci zachowań wspierających kreatywność oraz uczenie się, wychodzenie poza utarte schematy lub przeciwnie, określić je można mianem zrutynizowanych, zgodnych z przyjętymi normami oraz związanych z biernymi postawami rynkowymi w obliczu analizowanej presji. Pierwsze z nich można nazwać zachowaniami innowacyjnymi, drugie zachowaniami standardowymi (rysunek 4). Rysunek 4. Charakterystyki reakcji Źródło: Opracowanie własne. Rzeczywiste zachowania poszczególnych przedsiębiorstw zawierają się pomiędzy zaproponowanymi ekstremami stanowiąc continuum. Synteza behawioralnych uwarunkowań rozwoju innowacyjności w przedsiębiorstwach Próbując syntetyzować rozważania na temat behawioralnych uwarunkowań innowacyjności przedsiębiorstw należy wskazać na różne obszary, których uwarunkowania te mogą dotyczyć. Biorąc za punkt wyjścia analizę behawioralną pozwalającą na systematykę mechanizmu kreowania zachowań należy wyodrębnić: zmienne niezależne, czyli bodźce, zmienne pośredniczące oraz zmienne zależne, czyli zachowania. W ramach każdej grupy zmiennych można zidentyfikować zespół uwarunkowań natury jakościowej istotnie wpływający na ostateczny kształt obserwowanych na rynku zachowań przedsiębiorstw, strukturalizujących się pomiędzy ekstremami, jakie stanowią zachowania innowacyjne i zachowania standardowe. Zależności te zaprezentowano na rysunku J. Fryca, B. Majecka, Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw w warunkach nieefektywności rynku, [w:] Nieefektywność rynku. Teoria i praktyka, pod red. T. Kamińskiej i T. Kątowskiego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s W. Flakiewicz, J. Oleński, Cybernetyka ekonomiczna, PWE, Warszawa 1989, s J. Kozielecki, Psychologiczna teoria decyzji, PWN, Warszawa 1975, s B. Majecka, op. cit., s

11 Rysunek 5. Mechanizm powstawania reakcji na bodźce Źródło: Opracowanie własne. W przypadku zmiennych niezależnych uwarunkowania behawioralne sprowadzić należy do jakościowego zróżnicowania bodźców oraz mechanizmów ich odczytywania przez przedsiębiorstwo. W przypadku zmiennych pośredniczących uwarunkowania te stanowić będą obszar zróżnicowanych oddziaływań wewnętrznych stanowiący potencjał reakcji przedsiębiorstwa na oddziałujące na niego bodźce, będący funkcją świadomości szansy podjęcia działań innowacyjnych, gotowości do takich działań, umiejętności niezbędnych do sprawnego ich przeprowadzenia oraz możliwości w tym zakresie. Zmienne niezależne natomiast stanowią rzeczywistą reakcję na bodźce oddziałujące na przedsiębiorstwo w celu wywołania postaw innowacyjnych. Ich istota, czyli uzewnętrznianie się na rynku stanowi obszar zróżnicowanych interpretacji podmiotów otoczenia warunkowanych wieloma zmiennymi indywidualizującymi te interpretacje. Wnioski Uwarunkowania behawioralne procesów innowacyjnych określają wpływ, czyli kierunek i siłę oraz skuteczność instrumentów pobudzającą działalność innowacyjną przedsiębiorstw. To jednak w jaki sposób praktycznie odzwierciedlą się one w ich działalności uzależnione jest od umiejętności systemowego podejścia do zarządzania tą sferą oraz wrażliwości na jakościowe aspekty związane z innowacyjnością, zarówno w wymiarze indywidualnym, grupowym, jak i organizacyjnym. Innowacyjność współczesnych przedsiębiorstw wymaga więc wszechstronnej wiedzy dotyczącej zasad rządzących przebiegiem procesów innowacyjnych. Stanowi ona punkt wyjścia dla poszukiwania skutecznych sposobów stymulowania innowacyjności. Każde bowiem działanie, nie mające poparcia w kompleksowej wiedzy w tym zakresie, może zakończyć się nieprzewidywanymi wcześniej konsekwencjami. Wynikać one mogą z selektywnego traktowania problematyki, a co za tym idzie niedoceniania wzajemnych sprzężeń jakie mają miejsce pomiędzy poszczególnymi zmiennymi. W procesach innowacyjnych szczególna złożoność dotyczy zmiennych pośredniczących, czyli tych uwarunkowań, które jakościowo różnicują zjawisko innowacji w układzie bodziec-reakcja. Sprawiają one, że zachowania przedsiębiorstw pod wpływem oddziaływania na nie nawet tych samych bodźców istotnie różnicują się. Niewłaściwym w tym kontekście jest stosunkowo powszechne wśród praktyków zarządzania myślenie, że rozwój innowacyjności wymaga li i jedynie zmiany bodźców, przez co rozumieją oni potrzebę intensyfikacji wsparcia ze strony państwa lub zmianę warunków rynkowych na bardziej sprzyjające innowacjom. Tak naprawdę jednak postulowane zmiany (bardziej sprzyjające warunki dla innowacyjności) mają szansę nie odnieść pozytywnego efektu ze względu na znacznie bardziej złożony mechanizm, który ostatecznie decyduje o sposobie reakcji przedsiębiorstwa na zaistniałe bodźce przejawiający się innowacyjnymi lub standardowymi ich zachowaniami. Literatura Ackoff R.L., O system pojęć systemowych, Prakseologia 1973, nr 2. Bal-Woźniak T., Innowacyjność w ujęciu podmiotowym. Uwarunkowania instytucjonalne, PWE, Warszawa Baruk J., Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wyd. Adam Marszałek, Toruń Brdulak H., Gołębiowski T., Rola innowacyjności w budowaniu przewagi konkurencyjnej, [w:] Wspólna Europa. Innowacyjność w działalności przedsiębiorstw, pod red. H. Brdulak, T. Gołębiowskiego, Difin, Warszawa 2003, s. 18. Drucker P.F., Dyscyplina w podejściu do innowacji, Harward Bussines Review Polska 2004, nr 11, Dulski S., System podmiotowy gospodarki. Centralizacja-decentralizacja? PWE, Warszawa Dworczyk M., Szalsa R., Zarządzanie innowacjami. Wpływ innowacji na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, 11

12 Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa Flakiewicz W., Oleński J., Cybernetyka ekonomiczna, PWE, Warszawa Fryca J., Majecka B., Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw w warunkach nieefektywności rynku, [w:] Nieefektywność rynku. Teoria i praktyka, pod red. T. Kamińskiej i T. Kątowskiego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk Fryca J., Kształtowanie systemów pracy w przedsiębiorstwach, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability w biznesie czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Wyd. POLTEXT, Warszawa Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Zarządzanie technologiami. Zaawansowane technologie i wyzwanie ich komercjalizacji, Difin, Warszawa Jafri M.H., Organizational commitment and employee s innovative behaviour, Journal of Management Research 2010, Vol. 10, No. 1. Janasz W., Kozioł-Nadolna K., Innowacje w organizacji, PWE, Warszawa 2011, s. 53. Jansen F., The age of innovation, Prentice Hall, London Jasiński A.H., Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, Książka i Wiedza, Warszawa 1992, s. 25. Knap-Stefaniuk A., Innowacje a konkurencyjność przedsiębiorstw, Zarządzanie zmianami 2007, nr 6. Knap-Stefaniuk A., Innowacyjność a konkurencyjność przedsiębiorstw, Zarządzanie zmianami Komorowski J., Cele przedsiębiorstwa a rozwój gospodarczy. Ujęcie behawioralne, Oficyna Wydawnicza, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa Kornai J., Anti-Equilibrium. Teoria systemów gospodarczych. Kierunki badań, PWN, Warszawa Kozielecki J., Psychologiczna teoria decyzji, PWN, Warszawa Kramer J., Rynek jako przedmiot badań, AE im. K. Adamieckiego, Katowice Majecka B., Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk Moczydłowska J.M., Przedsiębiorczość perspektywa behawioralna, [w:] Behawioralne determinanty rozwoju przedsiębiorczości w Polsce. Behawioralny wymiar przedsiębiorczości, pod red. P. Kulawczuka i A. Poszewieckiego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk Osęka M., Wipijewski J., Innowacyjność przedsiębiorstw. Ekonomiczne i organizacyjne determinanty, PWN, Warszawa Oslo Manual. Guidelines for collecting and interpreting innovation data. Third edition, OECD/Eurostat, Paris Pietrasiński Z., Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji, PWN, Warszawa Pocztowski A., Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie procesy metody, PWE, Warszawa Pomykalski A., Zarządzanie innowacjami, WN PWN, Warszawa Pomykalski A., Rozwój przedsiębiorstwa poprzez innowacje, [w:] Uwarunkowania konkurencyjności restrukturyzowanych przedsiębiorstw, pod red. Cz. Glinkowskiego, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław Reykowski J., Teoria motywacji a zarządzanie, PWE, Warszawa Sajkiewicz A., Jakość zasobów pracy, Poltext, Warszawa Sajkiewicz A., Woźniakowski A., Proinnowacyjne wynagradzanie badania IPiSS, Zarządzanie zasobami ludzkimi 2009, nr 2. Schumpeter J., Teoria wzrostu gospodarczego, PWN, Warszawa Siedlecki J., równowaga a wzrost gospodarczy, WN PWN, Warszawa-Wrocław Sikorski Cz., Ludzie nowej organizacji. Wzory kultury organizacyjnej wysokiej tolerancji niepewności, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Simons R., Levers of control: how managers use innovative control systems to drive strategic renewal, Harvard Business School Press, Boston Słownik psychologiczny, pod red. W. Szewczuka, Wyd. Psychologiczne, Warszawa Solek A., Ekonomia behawioralna a ekonomia neoklasyczna, ZN PTE, nr 8, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Krakowie, Kraków Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa Szewczuk W., Psychologia. Zarys podręcznikowy. Tom 1, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa W. Otta, Teoria przedsiębiorstwa a przejście do gospodarki rynkowej. Aspekty metodologiczne, Ekonomista 1996, nr 1. Wrzosek W., Funkcjonowanie rynku, PWE, Warszawa Współczesne koncepcje zarządzania, pod red. A. K. Koźmińskiego. PWN, Warszawa Wysocki J., Innowacje jako warunek rozwoju współczesnych przedsiębiorstw, [w:] Kapitał ludzki innowacje przedsiębiorczość, pod red. P. Niedzielskiego, K. Poznańskiej, K.B. Matusiaka, ZN Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 525, Szczecin Zachowania podmiotów rynkowych, pod red. J. Kramer. PWE, Warszawa Zajączkowski M., Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin Zarządzanie działalnością innowacyjną, pod red. L. Białoń, Placet, Warszawa