Ocena opieki nad matką i dzieckiem w województwie podlaskim w roku 2014

Transkrypt

1 Wstęp. Ocena opieki nad matką i dzieckiem w województwie podlaskim w roku 2014 Opieka zdrowotna nad matką i dzieckiem jest jednym z celów operacyjnych Narodowego Programu Zdrowia. Do zadań realizowanych w ramach polityki zdrowotnej naleŝy m.in. pełna realizacja świadczeń profilaktycznych mających na celu zapobieganie chorobom i wczesne wykrywanie zaburzeń poprzez realizację programów profilaktycznych, badań przesiewowych oraz bilansów zdrowia i szczepień ochronnych. Prawidłowo realizowana opieka profilaktyczna moŝe wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia niektórych chorób cywilizacyjnych, takich jak: otyłość, cukrzyca typu 2, osteoporoza, miaŝdŝyca, alergia, nowotwory, lub przynajmniej warunkować łagodniejszy ich przebieg w Ŝyciu dorosłym. Lecznictwo szpitalne Na terenie województwa podlaskiego funkcjonuje 17 szpitali z 20 oddziałami pediatrycznymi i ogólną liczbą łóŝek 488. Według poziomu referencyjności: 4 oddziały z III stopniem i liczbą łóŝek 150 (oddziały kliniczne) 3 oddziały z II stopniem i liczbą łóŝek oddziałów z I stopniem i liczbą łóŝek 228 W roku 2014 w oddziałach pediatrycznych odnotowano hospitalizowanych dzieci z ogólną liczbą osobodni W województwie podlaskim funkcjonuje 10 oddziałów neonatologicznych z łączną liczbą łóŝek 173, w 7 szpitalach łóŝka neonatologiczne włączone są do oddziałów połoŝniczych. Według poziomu referencyjności: 1 oddział z III stopniem i liczbą łóŝek 36 (oddział kliniczny ) 3 oddziały z II stopniem i liczbą łóŝek 90 6 oddziałów z I stopniem i liczbą łóŝek 67 Liczba hospitalizowanych noworodków (zdrowych i chorych) w 2014 roku wyniosła 5602 z liczbą osobodni

2 Tabela nr 1. Liczba łóŝek neonatologicznych i pediatrycznych. Źródło: Sprawozdanie MZ-29 Stopień referencyjności Liczba oddziałów pediatrycznych Liczba łóŝek III II I Stopień referencyjności Liczba oddziałów neonatologicznych Liczba łóŝek III 1 36 II 3 90 I 6 67 Wybrane dane demograficzne. Według danych przekazanych przez świadczeniodawców realizujących świadczenia w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej, ogólna liczba osób zadeklarowanych do lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej na dzień r. wynosiła , z czego to dzieci i młodzieŝ od 0 do 19 roku Ŝycia. Lekarska opieka profilaktyczna nad niemowlętami i dziećmi w wieku przedszkolnym. Wśród ogółu lekarskich porad patronaŝowych 96,48% zrealizowano u noworodków do 4 tygodnia Ŝycia, 91,54% porad udzielono pomiędzy 2-6 miesiącem Ŝycia w stosunku do liczby niemowląt podlegających badaniom. Tabela nr 2. Porady patronaŝowe oraz badania bilansowe w tym przesiewowe niemowląt (lekarskie). Źródło: Sprawozdanie MZ r WIEK Podlegających badaniu Zbadanych LICZBA NIEMOWLĄT Wyłącznie piersią W tym karmionych mieszanie sztucznie 2

3 1-4 tydzień miesiąc miesiąc miesiąc Porady profilaktyczne udzielone dzieciom do lat W tym do 1 roku Ŝycia Po ukończeniu 1 roku Ŝycia, zgodnie z obowiązującymi przepisami, dzieci podlegają lekarskim badaniom profilaktycznym (bilansom zdrowia) w wieku 2, 4 i 5 lat. Poziom wykonania badań bilansowych w stosunku do całej populacji dzieci w wieku lat 2 wynosi 84,16%, natomiast w wieku 4 lat 74,26% (tabela nr 3). Odsetek dzieci 5-letnich, które nie uczęszczały do klasy 0 poddanych badaniom bilansowym wyniósł w roku ,64%. Tabela nr 3. Profilaktyczne badania lekarskie. Źródło: Sprawozdanie MZ r Wiek PROFILAKTYCZNE BADANIA LEKARSKIE liczba dzieci podlegających badaniu liczba dzieci zbadanych 2 lata lata lat (dzieci nie odbywające przygotowania przedszkolnego

4 Lekarska opieka profilaktyczna nad dziećmi i młodzieŝą w wieku szkolnym. Tabela nr 4. Profilaktyczne badania lekarskie (bilanse zdrowia) dzieci i młodzieŝy Źródło: Sprawozdanie MZ-11 za rok 2014 Wiek/klasa Liczba dzieci podlegających badaniu Liczba dzieci zbadanych 6 lat/klasa lat/klasa III lat/klasa I gimnazjum lat/klasa I szkoły ponadgimnazjalnej lat/ostatnia klasa szkoły ponadgimnazjalnej Badania lekarskie dzieci i młodzieŝy w wieku szkolnym wykonywane są przez lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej na których liście się znajdują. Najczęściej badania przesiewowe realizuje pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania, która monitorując postępowanie poprzesiewowe kieruje do lekarza POZ uczniów podlegających badaniom bilansowym. Z powyŝszych danych wynika, Ŝe badanie bilansowe u dzieci w klasie 0 wykonano w 81,62%. Pielęgniarska opieka profilaktyczna nad niemowlętami i dziećmi do lat 3. Jednym z elementów dąŝenia do poprawy stanu zdrowia społeczeństwa polskiego niebagatelną rolę odgrywa profilaktyka i wczesne wykrywanie zaburzeń w stanie zdrowia bądź identyfikacja czynników ryzyka wśród najmłodszych dzieci. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, pielęgniarka POZ obejmuje opieką niemowlęta od 2-go miesiąca Ŝycia tj. po zakończeniu opieki połoŝnej POZ w której zakresie zadań leŝy realizacja świadczeń profilaktycznych w stosunku do noworodków do osiągnięcia przez dziecko wieku 5 lat. W związku z tym, Ŝe świadczenia pielęgniarki POZ są realizowane w róŝnych formach organizacyjnych, bardzo istotna jest ścisła współpraca z lekarzem POZ i połoŝną POZ. Aktualny wykaz świadczeń profilaktycznych oraz terminy ich realizacji zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 września 2013 r. w sprawie świadczeń 4

5 gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej (Dz. U. z 2013 r. poz ze zm.) Tylko wczesna identyfikacja czynników ryzyka moŝe przyczynić się do zapobieŝenia odnotowywanym w ostatnim okresie tragicznym w skutkach zdarzeniom przemocy w rodzinie skierowanym właśnie przeciwko najmłodszym. Tabela nr 5. Wizyty patronaŝowe oraz testy przesiewowe u niemowląt wykonane przez pielęgniarki (do 1 roku Ŝycia) Źródło: Sprawozdanie MZ-11 za rok Wyszczególnienie Poradnia/ praktyka pielęgniarki POZ Liczba wizyt ogółem Z tego wizyty patronaŝowe w zakresie wykrywania zaburzeń rozwoju w wieku W tym do 6 m-ca Ŝycia 9 m-c Ŝycia 12 m-c Ŝycia Z kolumny 1 wizyta instruktaŝowa 3-4 m-c Ŝycia 8282 Pielęgniarska opieka profilaktyczna zdrowotna nad dziećmi i młodzieŝą w środowisku nauczania i wychowania Dzieci i młodzieŝ w wieku szkolnym (6 19 lat) stanowią znaczący odsetek populacji mieszkańców województwa podlaskiego. Ze względu na dynamiczny rozwój organizmu, w przebiegu którego kształtują się w tym okresie zachowania i postawy zdrowotne, istotne jest sprawowanie szeroko zakrojonej opieki profilaktycznej nad tą grupą obywateli. Dzieci i młodzieŝ w wieku szkolnym wymagają zatem stosowania profilaktyki pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowej oraz promocji zdrowia. W szkołach realizowana jest przede wszystkim opieka profilaktyczna świadczona przez pielęgniarki lub higienistki szkolne. Miejscem udzielania tych świadczeń jest najczęściej gabinet profilaktyki i pomocy przedlekarskiej. Medycyna szkolna to zespół działań słuŝących objęciu powszechną opieką profilaktyczną dzieci i młodzieŝy w wieku szkolnym w celu wczesnego rozpoznawania i zapobiegania stanom chorobowym, a takŝe śledzenia prawidłowości ich rozwoju psychofizycznego i kształtowania poŝądanych nawyków i zachowań prozdrowotnych. Opieka ta realizowana jest przy ścisłej współpracy pracowników z przygotowaniem medycznym 5

6 (pielęgniarki/higienistki szkolnej i lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej) z dyrekcją szkoły, nauczycielami, innymi pracownikami placówki oświatowej oraz uczniami i ich rodzicami. System profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami ma na celu zapewnienie wszystkim uczniom równej dostępności do tej opieki i dobrej jej jakości, poprzez: profilaktyczną opiekę zdrowotną sprawowaną przez pielęgniarkę/higienistkę szkolną oraz lekarza podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) nadzór nad realizacją profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami; monitorowanie zabezpieczenia tej opieki w skali województwa; kształcenie i doskonalenie kadry zawodowej świadczeniodawców profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieŝą. W roku szkolnym 2013/2014 zakres i organizację opieki regulowało rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 sierpnia 2009r. w sprawie organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi młodzieŝą (Dz. U. Nr 139, poz. 1133) oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 września 2013r w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej (Dz. U. z 2013 r., poz ze zm.). Zgodnie z tymi aktami prawnymi profilaktyczną opiekę zdrowotną na terenie szkoły realizuje pielęgniarka lub higienistka szkolna. Świadczenia pielęgniarki szkolnej w zakresie tej opieki obejmowały: wykonywanie i interpretowanie testów przesiewowych, kierowanie postępowaniem poprzesiewowym, czynne poradnictwo dla uczniów z problemami zdrowotnymi, sprawowanie czynnej opieki nad uczniami z chorobami przewlekłymi i niepełnosprawnością oraz realizacja zabiegów i procedur medycznych koniecznych do wykonywania u uczniów w trakcie pobytu w szkole (na zlecenie lekarza opiekującego się uczniem), udzielanie pomocy przedlekarskiej w przypadkach nagłych zachorowań, urazów, itp., doradztwo dla dyrektora szkoły w sprawie warunków bezpieczeństwa uczniów, organizacji posiłków i warunków sanitarnych w szkole, prowadzenie u uczniów szkół podstawowych grupowej profilaktyki fluorkowej, udział w planowaniu, realizacji i ocenie edukacji zdrowotnej. Prezentowane w niniejszym opracowaniu dane pochodzą głównie z druków sprawozdawczych MZ-06, które obejmują rok szkolny 2013/

7 Zabezpieczenie profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami 2013/2014 w województwie podlaskim. Profilaktyczną opiekę zdrowotną nad uczniami w szkołach województwa podlaskiego w roku szkolnym 2013/2014 w zakresie pielęgniarki szkolnej realizowało 103 świadczeniodawców, w tym 1 świadczeniodawca zawarł umowę od 1 marca 2014r. Biorąc pod uwagę formy organizacyjne świadczeniodawców realizujących świadczenia w zakresie medycyny szkolnej były to następujące podmioty: Publiczne Zakłady Opieki Zdrowotnej Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej Niepubliczne Pielęgniarskie Zakłady Opieki Zdrowotnej... 2 Indywidualne Praktyki Pielęgniarskie... 2 Indywidualne Praktyki Higienistki Szkolnej... 1 Grupowa Praktyka Pielęgniarek i PołoŜnych... 1 Tabela nr 6. Rodzaje szkół i lokalizacja w 2013/2014 roku. Źródło: Sprawozdanie MZ-06 za rok szk. 2013/2014 Rodzaj szkoły Szkoła publiczna Szkoła niepubliczna Miasto Wieś Podstawowa Gimnazjum Liceum Technikum Zasadnicza szkoła zawodowa Szkoła specjalna Ogółem szkół Medycyna szkolna obejmuje swym działaniem prawie całą populację dzieci i młodzieŝy w wieku 6 19 lat. W województwie podlaskim liczba szkół wynosi 827, w tym 764 szkół posiada status szkoły publicznej i 63 niepublicznej. Liczba szkół zlokalizowanych w mieście wynosi 436 zaś na wsi 391 (tabela nr 2 ). 7

8 Tabela nr 7.Gabinety profilaktyki zdrowotnej w woj. podlaskim w roku szkolnym 2013/2014. Źródło: Sprawozdanie MZ-06 za rok szk. 2013/2014 Miejsce Opieka pielęgniarska Gabinet profilaktyczny na terenie szkoły 346 Gabinet profilaktyczny w budynku, ale naleŝący do innej szkoły Inne pomieszczenie na terenie szkoły Tabela nr 8. Stan zapewnienia opieki pielęgniarki szkolnej Liczba uczniów ogółem W tym niepełnosprawnych 3728 Liczba pielęgniarek szkolnych 258 Profilaktyczną opieką zdrowotną objętych jest w tym 3728 to uczniowie niepełnosprawni. Pielęgniarska profilaktyczna opieka nad dziećmi i młodzieŝą w wieku szkolnym realizowana jest w przewaŝającej większości w budynkach szkoły w gabinetach profilaktyki i pomocy przedlekarskiej lub w innych pomieszczeniach znajdujących się na terenie szkoły. Zrealizowane w 2014 roku kontrole pozwalają stwierdzić iŝ opieka pielęgniarska sprawowana jest profesjonalnie, na bardzo wysokim poziomie. Tabela nr 9. Działania profilaktyczne i edukacyjne zrealizowane w roku szkolnym 2013/2014. Źródło: Sprawozdanie MZ-06 za rok szk. 2013/2014 Wyszczególnienie Profilaktyka fluorkowa metodą nadzorowanego szczotkowania zębów Liczba szkół Liczba uczniów Liczba porad Realizacja szkolnego programu edukacji zdrowotnej /liczba uczniów objętych programem/ Liczba udzielonych porad w ramach opieki czynnej Liczba udzielonych porad w przypadkach nagłych zachorowań

9 Świadczenia pielęgniarki obejmują m.in. prowadzenie u uczniów szkół podstawowych (klasy I VI) grupowej profilaktyki fluorkowej metodą nadzorowanego szczotkowania zębów preparatami fluorkowymi u uczniów zamieszkujących obszary, gdzie poziom fluorków w wodzie pitnej nie przekracza wartości 1 mg/l, oraz udział w planowaniu realizacji i ocenie edukacji zdrowotnej. W grupowej profilaktyce fluorkowej biorą udział uczniowie na podstawie pisemnej zgody rodziców dołączonej do karty zdrowia ucznia. Na terenie województwa podlaskiego profilaktykę fluorkową w roku szkolnym 2013/2014 objęto uczniów szkół podstawowych. Szkolnym programem edukacji zdrowotnej pielęgniarka lub higienistka szkolna objęła uczniów ze wszystkich typów szkół. W roku szkolnym 2013/ uczniów zostało zakwalifikowanych do opieki czynnej. Są to osoby u których stwierdzono problemy zdrowotne, szkolne lub społeczne. Tabela nr 10. Wykonanie testów przesiewowych w roku szkolnym 2013/2014. Źródło: Sprawozdanie MZ-06 za rok szk. 2013/2014 Wyszczególnienie Liczba uczniów podlegających testom przesiewowym Liczba uczniów zbadanych Testy przesiewowe wykonane wyłącznie na terenie szkoły Testy przesiewowe wykonywane są uczniom podlegającym profilaktycznym badaniom lekarskim typu bilans zdrowia w wieku 6/7, 10, 12, 13, 16 i 18/19 lat. W roku szkolnym 2013/2014 testom przesiewowym podlegało uczniów, testami tymi objęto uczniów co stanowi imponujący odsetek - 99,07% ogółu uczniów znajdujących się w grupach wiekowych kwalifikujących się do wykonania testów. Profilaktyczna opieka stomatologiczna nad dziećmi i młodzieŝą (0 18 lat) Lekarz dentysta sprawuje opiekę nad uczniami w miejscu określonym w umowie o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej. Miejsce sprawowania opieki przez lekarza dentystę moŝe mieć zatem dowolną lokalizację zapisaną w umowie z Narodowym Funduszem Zdrowia o udzielaniu świadczeń z zakresu stomatologii. Zapis ten nie wyklucza moŝliwości udzielania świadczeń stomatologicznych uczniom w gabinecie dzierŝawionym od szkoły przez lekarza dentystę pod warunkiem spełniania wymagań lokalowych zawartych w przepisach. W myśl obowiązujących przepisów gabinety te są ogólnodostępne, co oznacza, Ŝe 9

10 świadczenia udzielane są wszystkim uprawnionym, a nie tylko dzieciom i młodzieŝy uczęszczającym do szkoły, w której zlokalizowany jest gabinet. Wykaz profilaktycznych świadczeń stomatologicznych dla dzieci do ukończenia 19. roku Ŝycia znajduje się w ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 6 listopada 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu leczenia stomatologicznego (Dz. U. z 2013r poz. 1462). Profilaktyczna opieka zdrowotna sprawowana nad uczniami przez lekarza dentystę obejmuje m.in. prowadzenie edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia jamy ustnej, profilaktyczne badania stomatologiczne, profilaktykę próchnicy zębów i profilaktykę ortodontyczną. Z danych przekazanych przez Podlaski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia wynika, iŝ w roku 2014 stomatologiczne świadczenia profilaktyczne realizowane były przez 302 podmioty wykonujące działalność leczniczą w rodzaju leczenie ogólnostomatologiczne w tym świadczenia profilaktyczne osobom do ukończenia 19 roku Ŝycia tj. takŝe uczniom W tabeli nr 10 przedstawiono dane liczbowe dotyczące realizacji świadczeń profilaktycznych z zakresu stomatologii w roku PoniŜej przedstawione dane liczbowe zostały przekazane przez Podlaski oddział Wojewódzki narodowego Funduszu Zdrowia z zastrzeŝeniem, Ŝe są to dane pozytywnie zweryfikowane tzn. takie, które zostały opłacone przez Fundusz. Tabela nr 11. Liczba stomatologicznych świadczeń profilaktycznych wykonanych w roku (Dane przekazane przez Podlaski Oddział NFZ) Grupa wiekowa której wykonano stomatologiczne świadczenie profilaktyczne dla dziecka w 6. miesiącu Ŝycia dla dziecka w 9. miesiącu Ŝycia dla dziecka w 12. miesiącu Ŝycia dla dziecka w 2. roku Ŝycia dla dziecka w 4. roku Ŝycia dla dziecka w 5. roku Ŝycia dla dziecka w 6. roku Ŝycia Liczba świadczeń

11 dla dziecka w 7. roku Ŝycia dla dziecka w 10. roku Ŝycia dla młodzieŝy w 12. roku Ŝycia dla młodzieŝy w 13. roku Ŝycia dla młodzieŝy w 16. roku Ŝycia dla młodzieŝy w 19. roku Ŝycia Opieka połoŝniczo-ginekologiczna. Opieka ambulatoryjna Opieka okołoporodowa stanowi bardzo waŝny element działań na rzecz zdrowia całej populacji. Wszelkie niedociągnięcia w tym zakresie ujawniają się poprzez liczbę martwych urodzeń i zgonów płodu, które stanowią miernik stanu zdrowia społeczeństwa oraz poziomu świadczeń zdrowotnych. Dlatego tak waŝne staje się być zabezpieczenie opieki medycznej dla kobiet w ciąŝy, rodzących, a takŝe opieka sprawowana w okresie połogu. Opiekę medyczną kobiet w okresie okołoporodowym sprawuje lekarz ginekolog oraz połoŝna podstawowej opieki zdrowotnej (poz). Tabela nr 12. Opieka profilaktyczna nad kobietą w poradniach dla kobiet. Źródło: Sprawozdanie roczne MZ-11 za 2014 r. Porady udzielone kobietom w ciąŝy Liczba kobiet w ciąŝy objętych opieką poradni do 10 tygodnia ciąŝy 7348 w tym po raz pierwszy od 10 do 14 tygodnia ciąŝy 990 powyŝej 14 tygodnia ciąŝy

12 Tabela nr 13. Badania cytodiagnostyczne. Źródło: Sprawozdanie roczne MZ-11 za 2014 r. Kobiety zbadane cytologicznie Kobiety zbadane cytohormonalnie 396 Opieka szpitalna Tabela nr 14. Porody, poronienia i stanowiska porodowe. Źródło: Sprawozdanie roczne MZ-29 za 2014 r. Liczba stanowisk porodowych 46 W tym do porodów rodzinnych 32 Przyjęto porodów ogółem w tym fizjologicznych 5575 Liczba poronień samoistnych 1576 Liczba powikłań samoistnych po przebytych poronieniach z uszkodzeniem narządów płciowych 0 Liczba cięć cesarskich 5255 Liczba zabiegów połoŝniczych wymagających znieczulenia ogólnego bez cięć cesarskich Noworodki pozostawione w szpitalu nie ze względów zdrowotnych W województwie podlaskim w 2014 r. wykazano 46 stanowisk porodowych, a w tym 32 do porodów rodzinnych. W 2014 r. przyjęto 10919porodów ogółem, w tym 5575 fizjologicznych. Wykonano 5255 cięć cesarskich. W wyniku poronień samoistnych, których odbyło się 1576, nie zanotowano powikłań w postaci uszkodzenia narządów płciowych. 12

13 Tabela nr 15. Liczba noworodków. Źródło: Sprawozdanie roczne MZ-29 za 2014 r. do 499 gramów gramów 35 Ŝywo urodzone o masie urodzeniowej gramów gramów gramów gramów Noworodki 4000 gramów i więcej do 499 gramów gramów 9 martwo urodzone o masie urodzeniowej gramów gramów gramów gramów gramów i więcej 1 do 499 gramów gramów 6 Zmarło noworodków (Ŝywo urodzonych) o masie urodzeniowej do 6. doby Ŝycia włącznie gramów gramów gramów gramów gramów i więcej 0 W województwie podlaskim w 2014 r. urodziło się Ŝywych noworodków, martwych urodziło się 41 noworodków. Doszło do 19 zgonów Ŝywo urodzonych noworodków, które nastąpiły do ukończenia 6 doby Ŝycia włącznie. 13

14 Tabela nr 16. Liczba wykonanych zabiegów przerwania ciąŝy. Źródło: Sprawozdanie roczne MZ-29 za 2012 r. Razem PoniŜej 20 W tym u kobiet w wieku lat i więcej Ogółem Dokonano przerwań ciąŝy Z tego: Z powodu zagroŝenia Ŝycia lub zdrowia matki W wyniku badań prenatalnych W wyniku czynu zabronionego 3 x x x x x 8 x x x x x 0 x x x x x W 2014 r. w województwie podlaskim dokonano 21 przerwań ciąŝy, z czego w wyniku badań prenatalnych 8, a z powodu zagroŝenia Ŝycia lub zdrowia matki 3. Nie odnotowano ani jednego przerwania ciąŝy w wyniku czynu zabronionego. WNIOSKI 1. Biorąc pod uwagę dane statystyczne z lat poprzednich opieka nad matką i dzieckiem utrzymuje się na stałym zadowalająco wysokim poziomie. 2. Znaczny odsetek wykonanych badań bilansowych i przesiewowych dzieci i młodzieŝy jest gwarantem wczesnej wykrywalności stanów ryzyka wystąpienia chorób przewlekłych w wieku dorosłym. 3. Działalność edukacyjna i profilaktyczna w szkołach moŝe przynieść oczekiwany efekt w postaci poprawy stylu Ŝycia młodzieŝy i umiejętności stosowania zachowań prozdrowotnych. 4. Zwiększająca się liczba kobiet przebadanych cytologicznie moŝe świadczyć o wzroście świadomości wśród kobiet co do istoty wczesnego wykrywania chorób nowotworowych. 5. Zmniejszająca się liczba urodzeń w stosunku do lat poprzednich jest tendencją ogólnokrajową. 6. Liczba dzieci poddanych stomatologicznym badaniom profilaktycznym utrzymuje się od kilku lat na tym samym poziomie. 14