Zmieniając miasto. Wokół teorii i praktyki rewitalizacji

Transkrypt

1 Zmieniając miasto. Wokół teorii i praktyki rewitalizacji Pod red. Macieja Kowalewskiego Fundacja Twórców Architektury (FTA) Poznań 1

2 RECENZENCI: Prof. dr hab. Jan Nikołajew Prof. dr hab. inż. arch. Ewa Cichy-Pazder PROJEKT OKŁADKI: Marek Ostrowski, Studio Dobrej Architektury Copyright by Wydawnictwo ECONOMICUS WYDAWCA: ECONOMICUS, ul. Piłsudskiego 24B, Szczecin, tel ISBN Druk: Recto s.c. 2

3 Spis treści Bogdan Gębski Słowo wstępne. Interdyscyplinarny charakter badań nad zmiennością miasta... 5 Część I. Zmieniające się miasto ujęcia teoretyczne rewitalizacji i odnowy miejskiej. 7 Marta Smagacz Rewitalizacja o tęsknocie za utopią... 7 Patrycja Bielawska-Roepke Podejście zintegrowane i partycypacja w rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich..15 Marika Pirveli Rewitalizacja przestrzeni wytworzonej społecznie Mieczysław Kozaczko Pragmatyczna definicja miasta punktem wyjścia do rozważań o jego zmienności Adam Nadolny Zmienność centrów miast wg Ch. Alexandra na przykładzie Poznania, Krakowa i Warszawy w XIX i XX wieku Część II. Praktyka odnowy miejskiej. Doświadczenia i perspektywy Hans van de Sanden, Magdalena Dąbrowska-Szcześniewska Doświadczenia szczecińskie w projektowaniu kompleksowej odnowy miejskiej. Lokalny Program Rewitalizacji obszarów miejskich, poprzemysłowych i powojskowych w Szczecinie Helena Freino Miasta hiszpańskie jako przykład spektakularnego sukcesu w procesie transformacji i odnowy Maciej Kowalewski Mały projekt modernizacyjny a konflikty na poziomie lokalnym Jordan Klimek, Grzegorz Kruszewski Organizacja spotkania ewaluacyjnego jako próba zwiększenia zaangażowania mieszkańców w projekt modernizacji. Raport z badań Marcin Zmitrowic, Dorota Lasecka, Mirosław Pęk Projekt Zielone Podwórka w ocenie mieszkańców. Komunikat z badań Robert Bartłomiejski Zmieniająca się tożsamość miasta. Badanie dyskursu na łamach forum Portalu Miłośników Dawnego Szczecina Sedina.pl Przemysław Galor Społeczno-prawne aspekty rewitalizacji obszarów miejskich. Perspektywa budżetowa UE

4 4

5 Bogdan Gębski (Uniwersytet Szczeciński) Słowo wstępne. Interdyscyplinarny charakter badań nad zmiennością miasta D zięki staraniom organizacyjnym Macieja Kowalewskiego powstała panorama zagadnień prezentujących kształt społecznych problemów współczesnego miasta. Refleksjami swymi podzielili się przedstawiciele nauk społecznych, ekonomicznych i technicznych. Pierwsza część pracy grupuje teoretyczne ujęcia rewitalizacji i odnowy miejskiej, druga zaś aspekty doświadczanych trudności we wdrażaniu projektów głównie w Szczecinie, w Niemczech i w miastach hiszpańskich. Autorzy niniejszego opracowania podjęli także trud operacjonalizacji badań nad rewitalizacją miast konstruując odpowiednie modele, zmienne opisujące badane zjawiska wraz z zestawami wskaźników. Prezentowane podejścia badawcze ujawniają sposoby myślenia o tych zjawiskach w ujęciach interdyscyplinarnych, z intencją utworzenia koherentnej wykładni metodologicznej. W refleksjach o charakterze teoretycznym akcentowany jest aspekt preposterioralności wzorców czasowych i przestrzennych obrazów miejskich środowisk lokalnych (dzielnice, osiedla) i związanych z nimi stereotypów. Proponowane w pracy modele rewitalizacji przestrzeni uwzględniają współczesne wyobrażenie funkcjonalności przestrzennej najbliższego środowiska, w którym egzystują ludzie, w oparciu o zasady zaufania i poczucia bezpieczeństwa. Przestrzenie społeczne w historycznym wymiarze w miastach powstawały ze względu na określone funkcje; przykładem takich przestrzeni mogą być osiedla robotnicze związane z powstającymi zakładami pracy o określonych standardach mieszkaniowych i układach architektonicznych. Wystarczyło, że pod wpływem ogólnych zmian gospodarczych (np. zautomatyzowania procesów produkcji) dane zakłady przekształcały się lub ulegały likwidacji (np. kopalnie GOP-u), by zmieniły się funkcje tych obszarów miast jako przestrzeni niczyich. Zachodzące procesy degradacji starzenie się infrastruktury, brak środków na cele profilaktyczne oraz starzenie się ludności zajmującej te obszary, zmiany w strukturze demograficznej, ograniczenia w dostępności do instytucji kulturalnych i społecznych stają się dostatecznymi powodami inicjującymi migracje i w konsekwencji osłabiającymi witalność tych obszarów. Nie ingerowanie w ten proces, jak w każdy proces społeczny, powoduje jego katastrofalny rozwój, tzn. zmierzający do stanu katastrofy (gwałtownego załamania się). W pewnych okolicznościach żywiołowość procesów natury w paradoksalny sposób przyczynia się do podejmowania działań związanych z odnową. Przykłady klęsk powodziowych na obszarach Wrocławia i okolic czy Drezna itp. mobilizują działania zorganizowane angażujące wysiłki zmierzające do poprawienia funkcjonalności szczególnie miejsc prospołecznych. Starówka wrocławska zyskała nowy wyraz po tragedii powodziowej. Ale, czy należy czekać na tak niepomyślne dla życia miast zdarzenia losowe by post factum jednoczyć działania integracyjne? Alternatywą jest zintegrowanie działań różnych kompetencji w aktach politycznych władz regionalnych w wymiarze przyjmowanych strategii rozwoju. Także alternatywą są liczne projekty organizacji lokalnych określające (definiujące) nowe funkcje społeczne rewitalizowanych obszarów przykładem niech będzie słabo ożywiany obszar Wałów Chrobrego i okolic Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie tworzący kompleks architektoniczny z założenia nadający reprezentacyjny charakter miastu. Szansą dla tego obszaru jest zorganizowanie wielkiej imprezy marynistycznej zlotu żaglowców z wielu państw świata pod nazwą Regaty 2007 (The Tali Ships Races). Inną wymuszoną szansą i impulsem do rozwoju 5

6 wielkich kompleksów infrastrukturalnych ze skutkami społeczno-kulturowymi jest fakt zorganizowania Mistrzostw Europy w piłce nożnej w miastach Polski i Ukrainy pod nazwą Euro Zapewne odmienna w charakterze inwestycja związana z budową portu przyjmującego skroplony gaz przyczyni się do zmiany wyrazu osobowego Świnoujścia. Szczecin w sensie socjologicznym jest miastem nie mającym wyraźnie określonych miejsc sprzyjających naturalnym spotkaniom dużych grup ludzi. W wielu miastach polskich są takie charakterystyczne przestrzenie przyjazne człowiekowi, gdzie ludzie są skłonni gromadzić się w celach towarzyskich, odpoczynku lub chwili refleksji. Wskazać można choćby krakowskie planty i Sukiennice, warszawskie okolice Zamku Królewskiego i Łazienki, wrocławski czy poznański rynek albo łódzka ul Piotrkowska. W tych i wielu innych miastach miejsca sprzyjające kontaktom międzyludzkim kształtowały się historycznie. Utrwalane codziennym zwyczajem, obyczajem i rozwojem odpowiednich usług o cechach kulturowych wywierały pewien wpływ na psychikę mieszkańców, tworząc podstawę kształtowanego poczucia tożsamości terytorialnej. Charakterystyczne ciągi urbanistyczne ewoluowały w kierunku wykreowania miejskiej przestrzeni o cechach prospołecznych. Przestrzenią prospołeczną nazwiemy takie miejskie obszary, gdzie mieszkańcy danego miasta i turyści chętnie przebywają. Są to obszary akceptowane społecznie, wyposażone w szereg usług i odpowiednio rozplanowanych urządzeń rekreacyjnych. Tworzy się w nich niepowtarzalna atmosfera, jaką mogą stworzyć ludzie wpisani w przestrzeń architektoniczną. Zachodzi pytanie: na czym polega fenomen powstawania przestrzeni prospołecznej? Celowo użyłem wyrażenia powstawania a nie tworzenia. Otóż Szczecin ma wiele miejsc charakterystycznych, w których mogłyby zaistnieć przestrzenie prospołeczne. Takimi miejscami są Wały Chrobrego oddalone od ukształtowanego centrum życia miejskiego (w sensie społecznym utraciły funkcje centrum), okolice Zamku Książąt Pomorskich centrum życia kulturalnego (różnorodne imprezy kulturalne), cały kompleks przestrzeni od Parku Kasprowicza do fasad budynku Urzędu Miejskiego. Te miejsca chętnie wskazywane są przez architektów jako potencjalne przestrzenie sprzyjające rozwojowi duchowemu ludzi. Jednak sprzeczność między powstawaniem przestrzeni prospołecznej i urbanistycznym tworzeniem takiej nie jest pozorna. Wyznacznikami powstawania przestrzeni prospołecznej są zachowania ludzi, które w naturalny sposób same lokalizują i kształtują takie charakterystyczne miejsca w urbanistycznej przestrzeni architektonicznej. Z perspektywy czasu nie dostrzeganie przez planistów kształtu życia miejskiego, które wyraźnie wskazuje realność przestrzeni prospołecznych w ciągu komunikacyjnym ul. Wojska Polskiego na odcinku od pl. Zwycięstwa do skrzyżowania z ul. Jagiellońską oraz od Bramy Portowej w kierunku hotelu Radisson jest poważnym błędem, u podstaw którego brak poważnej diagnozy zachowań zbiorowości ludzkich realizujących się w realiach miejskich. Przykładem tego niech będzie zrobienie deptaka na ulicy Bogusława. Zdaniem realizatorów ma to być miejsce sprzyjające kontaktom ludzkim, miejsce gdzie artyści znajdą swoje nisze, miejsce z atrakcyjnymi usługami utrwalającymi chęć przebywania w nim. Natomiast z socjologicznego punktu widzenia jest to martwa przestrzeń raczej przypomina więzienny spacerniak niż deptak. Będzie w tym ciągu spacerowym z dużym prawdopodobieństwem rozwijała się jakaś forma patologii społecznej. Przestrzeń prospołeczna tworzy społeczność lokalną, sprzyja kontaktowi człowieka z człowiekiem. Takich warunków nie zapewniają kontakty domowe skutecznie modyfikowane przez wszechobecną telewizję. Brak naturalnie wytworzonych przez zachowania ludzi placów, rynków, ciągów spacerowych ogranicza wzajemne kontakty ludzi, ogranicza identyfikację z innymi, tłumi poczucie więzi emocjonalnej z ludźmi i miastem. W takim mieście pozbawionym przestrzeni prospołecznych jest coraz mniej powodów do wychodzenia z domu. Oglądanie miasta zza szyb samochodu nie wzmacnia identyfikacji z miastem. 6

7 CZĘŚĆ I. ZMIENIAJĄCE SIĘ MIASTO UJĘCIA TEORETYCZNE REWITALIZACJI I ODNOWY MIEJSKIEJ Marta Smagacz (Uniwersytet Jagielloński) J Rewitalizacja o tęsknocie za utopią uż dwa i pół tysiąca lat temu człowiek dał wyraz swojej tęsknocie za miejscem idealnym, bo takim jest przecież Platona model państwa. Rzec można, że historia cywilizacji ludzkiej to również historia refleksji nad miejscem przyjaznym człowiekowi, pozwalającym zaspokajać potrzeby jednostek i zbiorowości. I dziś, a myślę zwłaszcza o Europie, w dobie upowszechniania się idei decentralizacji władzy i demokracji uczestniczącej, zauważalne jest zapotrzebowanie na modele dobrego miasta. Względy czysto ideowe (kiedy np. akcentuje się prawa człowieka) sprzęgają się z pragmatyką i argumentami odwołującymi się do konieczności sprostania konkurencji innych miast. Samorządy lokalne budują więc strategie rozwoju miasta i przygotowują projekty, których celem jest stworzenie jak najlepszych warunków życia codziennego mieszkańców, rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Politycy i eksperci budują, uaktualniają i udoskonalają modele będące narzędziem diagnozy, projektowania przyszłości oraz efektywności prowadzonych działań. Zadaniem priorytetowym staje się zwłaszcza rewitalizacja tych przestrzeni miasta, które są zdegradowane, niewykorzystywane, negatywnie naznaczane (postrzegane jako gorsze, niebezpieczne, wstydliwe dla miasta). W polskich miastach interwencji wymagają nie tylko te obszary, które utraciły swoją funkcje pełnioną w okresie prosperity przemysłu (przestrzenie pofabryczne, pokopalniane, dworce) lub które po prostu zaniedbywano w okresie PRL-u (np. historyczne centra miast). Od razu dodajmy, że wykluczeniu i sukcesywnej degradacji ulegają kolejne obszary, na przykład wielkie osiedla mieszkaniowe. Konieczne jest poszukiwanie takiego modelu rewitalizacji, który będzie uwzględniał dynamikę zmian społecznych, ich wieloaspektowość i wzajemne sprzęganie się czynników z różnych poziomów i wymiarów (ekonomicznego, politycznego, świadomościowego itd.). Tekst ten jest głosem do dyskusji o rewitalizacji przestrzeni miejskiej rozumianej jako szczególny rodzaj zmiany społecznej. Proces rewitalizacji dzielnic rozumiem jako zarazem przedmiot i podmiot społecznej aktywności 1. Oczywiście, uwzględniam znaczenie planów (jako rodzaju dokumentów przygotowywanych przez rozmaite podmioty), jednak to, w jaki sposób odciskają znak na rzeczywistości, traktuję jako jedną z oddziałujących sił wewnątrzspołecznych. Plany mają istotny wpływ na rozpoczęcie (i zakończenie) oraz intensywność 1 Najlepiej znane są przypadki rewitalizacji inicjowanej i realizowanej w sposób zinstytucjonalizowany, ale dla odróżnienia od procesu rewitalizacji określam je projektami rewitalizacj. Projekt rewitalizacji odnosi się, najkrócej mówiąc, do kompleksowego planu totalnej re-definicji danego obszaru, przygotowywanego i realizowanego przez rozmaite instytucje, posiadającego kompeksową dokumentację i podstawę prawną oraz odpowiedni budżet rewitalizacja przestrzeni jest w tym przypadku (przynajmniej początkowo) przedmiotem działań. Do najbardziej znanych przykładów takich interwencji zaliczyć można projekty rewitalizacji w Londynie, Lizbonie, Bilbao (przestrzenie portowe) i Glasgow (centrum miasta). 7

8 zmian (lub ich hamowanie), ale przebieg procesu jest wypadkową postaw, motywacji i działań wielu zaangażowanych w niego podmiotów. Tekst ten nie zawiera gotowych rozwiązań i uniwersalnych procedur działania. W kontekście przenikających się dwóch przeciwstawnych sił, z których jedna ma źródło w lokalnej kulturze, tradycji i bezpośrednim doświadczeniu, a druga w bezgranicznej rzeczywistości globalnej, buduję otwarty model rewitalizacji, w którym zaznaczyć chcę wielowymiarowość, złożoność i dynamikę tego procesu. Próbuję rozważyć proces rewitalizacji z perspektywy społeczności, która tworzy życie miasta i z założeniem, że źródłem potężnej siły ożywiającej przestrzeń jest właśnie ta społeczność. 1. Rewitalizacja znaczenia, konteksty, użycia Tytułowa rewitalizacja to dziś termin, który coraz częściej pojawia się również w języku potocznym (i duża w tym zasługa mediów) na oznaczenie mniej lub bardziej określonych przemian, które w tej potocznej definicji łączy jedno: zmiany są niejako a priori pozytywnie wartościowane. Słowniki podają bardzo podobne lub identyczne definicje: rewitalizować coś, co utraciło swoją żywotność albo zdrowie oznacza ponownie uczynić coś żywym lub zdrowym. Niekoniecznie trzeba być więc semiologiem, aby to kredytowane zaufanie wobec znaczenia słowa wyjaśnić: to efekt archetypicznego wręcz uznania człowieka dla życia jako najwyższej wartości. Trudno wskazać, kiedy i gdzie po raz pierwszy określono działania, procesy lub projekty mające na celu poprawę stanu miasta rewitalizowaniem. Należy zauważyć, że w przeciwieństwie do Polski w innych krajach europejskich słowo to nie ma monopolu na określanie jakościowej zmiany przestrzeni. W literaturze anglosaskiej znajdziemy renewal, riqualification, regeneration, renovation, we francuskim renouvellement, regeneration, rénovation, we włoskim: rigenerazione (Bianchini 1999, Bovone et. al. 2002), riqualificazione, rinnovazione, rivitalizzazione. W polskich tekstach socjologicznych, podczas analizy konkretnych przypadków, mowa jest o odnowie (odnowieniu), renowacji i rewitalizacji (rzadziej ożywieniu), jednak z reguły terminy te definiuje się (o ile się definiuje) w sposób bardzo ogólnikowy lub pośredni, kiedy to znaczenie należy wnioskować na podstawie empirycznych, często nie usystematyzowanych wskaźników. Więcej uwagi poświęcają kategorii rewitalizacji przedstawiciele innych dyscyplin zajmujących się miastem, szczególnie historycy sztuki, architekci i urbaniści, którzy zresztą często sięgają do koncepcji socjologicznych, ale zajmują się jednak najczęściej projektami zmian i przyjmują znaczenie węższe rewitalizacji. I nie ulega wątpliwości, że to właśnie projekty jako element strategii miejskiej polityki są główną dziedziną, gdzie wytwarzane są znaczenia rewitalizacji, stąd z terminem tym kojarzy się dziś przede wszystkim tzw. projekty miękkie i na dużą skalę 2. Mimo oczywistych różnic pomiędzy naukowym i potocznym rozumieniem rewitalizacji przestrzeni, wynikających z odmiennych statusów tych rejestrów językowych, łączy je człowiek jako miara rewitalizacji, jako esencja i punkt odniesienia. W socjologicznym definiowaniu rewitalizacji przestrzeni nie sposób więc nie uwzględnić nieskończonej ilości 2 Reformy miejskiej przestrzeni projektowane na wielką skalę zakładają kompleksową i radykalną interwencję urbanistyczną, przede wszystkim w opuszczonych, nie zagospodarowanych obszarach poprzemysłowych (fabryki, magazyny, porty) oraz w zdegradowanych dzielnicach historycznych. Drugim rodzajem odpowiedzi są tzw. miękkie projekty rewitalizacji, przeprowadzane zgodnie z ideą zrównoważonego [sustainable] rozwoju. Zgodnie z fundamentalnymi założeniami tych projektów uznaje się, po pierwsze, że do bazowych potrzeb człowieka należą nie tylko środki konieczne do przeżycia, ale również prawa demokratyczne, obywatelskie i prawo do samostanowienia; po drugie, iż rozwój społeczny musi być związany z zaspokojeniem podstawowych potrzeb grup wykluczanych z głównego nurtu życia społecznego, do których zalicza się najuboższych, mniejszości (np. etniczne, kulturowe), młodzież, kobiety, niepełnosprawnych. Dowartościowanie przestrzeni miejskiej jest celem ogólnym, osiąganym poprzez długofalowe działania skoncentrowane na celu bezpośrednim, jakim jest zapełnienie tzw. strefy pustej (niczyjej) poprzez aktywizację społeczności lokalnej. 8

9 subiektywnych punktów widzenia owych jednostek, które tę a nie inną zmianę oceniają jako pozytywną, funkcjonalną, potrzebną. Gdy do tego współczynnika humanistycznego dodamy konieczność wzięcia pod uwagę całego złożonego kontekstu czasowo-przestrzennego oraz szeroko rozumianego kontekstu kulturowego i cywilizacyjnego, staje się jasnym, że rewitalizację możemy traktować jedynie w kategoriach modelu teoretycznego lub wręcz aksjologicznego i taki status posiada w pracy ten termin. Odnoszę go do wiązki specyficznych przemian i mikroprocesów zachodzących w konkretnym miejscu, które razem stanowią proces tak głębokiej transformacji przestrzeni, że może być on potraktowany jako wskaźnik zmiany paradygmatu miasta: wypalania się społeczeństwa nowoczesności i wchodzenia w etap późnej nowoczesności. Nie oznacza to oczywiście, że miasto wcześniejsze znika, a ex nihilo wyłania się nowe. Intensywność i charakter przemian pozwalają jednak sądzić, że wykształca się nowa konfiguracja społeczno-kulturowa, będąca wypadkową sił o lokalnych i globalnych źródłach. Proces rewitalizacji byłby więc zarówno przedmiotem zmiany, jak i samą zmianą, a obserwowanie go poznawaniem źródeł i przebiegu procesu kształtowania się tożsamości mieszkańców współczesnego miasta oraz, zwrotnie, udziału jednostkowej tożsamości w przekształcaniu rzeczywistości zewnętrznej. 2. Model rewitalizacji przestrzeni miejskiej Przykłady narzędzi funkcjonujących w różnych miastach, a służących do oceny ich kondycji, świadczą o tym, że, po pierwsze, nie udaje się wypracować modelu uniwersalnego; po drugie, że w modelach przeważają wskaźniki twarde i ilościowe 3, związane z kondycją infrastruktury technicznej, zasobów mieszkaniowych i mediów, stanem przedsiębiorczości, czy też wskaźniki odnoszące się do danych statystycznych (jak struktura gospodarstw domowych, bezrobocie, dochody i wydatki mieszkańców, sfera ubóstwa, dane dotyczące przestępczości itd.). Wskaźniki te dostarczają istotnej wiedzy na temat kondycji przestrzeni i zamieszkującej ją społeczności oraz pozwalają określać pożądane kierunki zmiany, jednak nie mówią nic o tym, co jest implicite zawarte w idei miasta przyjaznego człowiekowi. Pytani o to, jak nam się żyje w danym miejscu, odwołujemy się przecież nie tylko do atrybutów obserwowalnych i ilościowych, bo to nasze odczucia i intuicja mówią nam, że czujemy się w tym miejscu lepiej lub gorzej. To kwestia waloryzowania przestrzeni na podstawie subiektywnego poczucia, iż miejsce jest dla mnie ważne, że jest punktem odniesienia dla mojej tożsamości, że pozwala realizować moje pasje, zawiązywać i utrzymywać więzi z innymi. Wbrew przekonaniom wielu agentów z rynku nieruchomości, ludzie waloryzują przestrzeń nie tylko na podstawie czystości klatki schodowej, jakości infrastruktury czy obecności kwietników pod domem dla wielu są to sprawy drugorzędne, dla niektórych w ogóle nieistotne. Coraz liczniejsza jest grupa wybierających miejsce, które spełnia podstawowe kryterium: pozwala odznaczyć naszą tożsamość i zmierzyć się z nią, wykonywać pracę, którą wybraliśmy oraz umożliwia nam prowadzenie rozmaitych stylów życia i korzystanie z rozmaitych przyjemności. Od występujących niegdyś ciasno uporządkowanych osiedli lub anonimowych i alienujących przedmieść wolimy dzielnice o odmiennym charakterze. Ich cechą jest to, że występujące w nich relacje międzyludzkie mają charakter swobodny, nieprzymusowy (Florida 2000, s. 15). Proponowany przeze mnie model rewitalizacji przestrzeni nie jest prostym wyliczeniem wskaźników. Nie jest też listą zamkniętą, co wynika z rozumienia rewitalizacji jako procesu dialektycznego, nie dającego się opisać w formie bezwzględnej i definitywnej. Każdą z dzielnic traktowałam jako dynamiczną, żywą całość, której wymiar fizyczny i wymiar ukryty (Hall 2003), społeczno-symboliczny, nieustannie sprzęgają się ze sobą, będąc dla siebie wza- 3 Zob. np. stronę Urban Audit, na której gromadzone są dane dotyczące ponad 250 dużych i średnich miast europejskich, a gromadzone i analizowane według modelu wypracowanego w Urban Audit Pilot Project (lata ). 9

10 jemnie i jednocześnie kontekstem oraz przedmiotem działań społecznych. Tak więc w modelu staram się uwzględnić zarówno ilościowe i bezpośrednio obserwowalne przemiany przestrzeni, jak i zmiany wynikające z przemian w świadomości podmiotów, którzy w danej przestrzeni przebywają. Zmiany zachodzące w świadomości jednostek zależą od kontekstu przestrzennego, rozumianego jako nierozdzielna całość fizyczno-symboliczna, ale i warunkują działania, które zwrotnie na miejsce oddziałują. Każdy z wyodrębnionych przeze mnie aspektów rewitalizacji determinuje więc pozostałe, ale jednocześnie jest przez nie sam determinowany. Pierwszym, dającym największą łatwość obserwacji wymiarem przestrzeni miejskiej jest przestrzeń rozumiana fizycznie. O ożywieniu przestrzeni miejskiej świadczyłaby więc coraz lepsza kondycja form przestrzennych (Montgomery 2003, s. 9), oznaczająca nie tylko renowację zabudowy starej (jako priorytet) i uzupełnianie przestrzeni infrastrukturą i zabudową nowszą, zgodnie z obecnym zapotrzebowaniem, ale ogólnie coraz lepszy stan: miejsc publicznych, takich jak parki, place, ulice itp. Zwiększa się dostępność tych miejsc (np. poprzez usuwanie barier fizycznych) oraz dostosowanie do społecznych potrzeb i oczekiwań (Frysztacki 2005, s. 152); miejsc znaczących (nośników lokalnej tożsamości), które wspomagają definiowanie przestrzeni, tworzą warunki dla kultywowania lokalnych tradycji i zwyczajów (np. festiwali, świąt); miejsc użytkowych (budynków mieszkalnych, sklepów, ulic, placów itp.) zarówno w odniesieniu do stanu technicznego tych miejsc, jak i estetyki. Rewitalizacja przejawiałaby się również różnicowaniem funkcji przestrzennych zmiany w przestrzeni odpowiadają różnym potrzebom jednostek i grup społecznych w zakresie mieszkania, wypoczynku, pracy. Różne grupy społeczne mogą coraz łatwiej zaspokoić potrzeby kontaktów społecznych w miejscach bezpiecznych, dostępnych, estetycznych (takie miejsca znajdzie młodzież, rodzice z dziećmi, starsi ludzie, turyści etc.). To również powstawanie i różnicowanie się zabudowy oraz infrastruktury, która: umożliwia wielość sposobów poruszania się (w tym pieszego i rowerowego) oraz podejmowanie i prowadzenie różnorodnej pod względem celu, czasu i sposobu aktywności (obecność miejsc, w których rozmaite grupy społeczne, różniące się pod względem wieku, możliwości finansowych czy zainteresowań, mogą nawiązywać i wzmacniać relacje społeczne); jest równomiernie rozproszona w przestrzeni zamiast jednego silnego centrum pojawia się wielość miejsc węzłowych o zróżnicowanych funkcjach. Wszystkie wymienione powyżej wskaźniki są najłatwiej obserwowalne, najbardziej oczywiste, i zapewne dlatego często są swoistym pars pro toto, gdzie renowacja lub degradacja budynków czy infrastruktury jest w potocznej opinii (i w polityce zarządzania miastem) uznawana za satysfakcjonujący probierz przemian osiedla, dzielnicy, miasta. Każda zmiana przestrzenna, każdy wyremontowany budynek, kwiaty w oknie, zniszczona ławka i brudne schody to efekty rozmaitych działań ludzi. Ludzie podejmują się naprawy lub niszczenia, chcą współpracować lub izolują się. Powtórzmy, że rdzeniem przemian siłą sprawczą rewitalizacji są jednostki rozumiane jako podmioty zdolne do przekształcania samych siebie i swojego otoczenia. Fakt ten, z pozoru oczywisty, podkreślam dlatego, że powszechnie stosowane w projektach rewitalizacji wskaźniki rozwoju jednostek mają charakter raczej ilościowy i rzadko dają satysfakcjonującą odpowiedź na pytanie o to, czy i jak realizuje się ich podmiotowość. W analizie rewitalizacji przestrzeni musimy uwzględnić również te zmiany, które świadczą o tym, że coraz więcej jednostek uświadamia sobie swój potencjał i prawa do wpływania na otaczającą rzeczywistość, że coraz wyraźniej definiuje własną rolę w życiu lokalnej społeczności. W tym kontekście rewitalizacja przestrzeni objawiałaby się: 10

11 wzrostem liczby podmiotów uczestniczących w życiu publicznym oraz pojawianiem się nowych podmiotów, np. grup, które były wykluczone w przeszłości (np. młodzieży, osób niepełnosprawnych); wzrostem kompetencji podmiotów, które są wykorzystywane w działaniach publicznych i na rzecz przestrzeni publicznej. Coraz wyższy jest ich kapitał edukacyjny, kulturowy i społeczny; wiedza i doświadczenie jednostek, a zwłaszcza ich umiejętności społeczne (prowadzenia dialogu, negocjacji, mediacji); są one nie tylko narzędziem wykorzystywanym w sferze życia prywatnego, ale służą również osiąganiu celów wspólnych społeczności. wzrostem refleksyjności podmiotów, a więc krytycznej wiedzy o sobie i o otaczającej rzeczywistości. To refleksyjność: wobec własnego miejsca i roli w przestrzeni (ulokowanie w przestrzeni jest traktowane jako wybór, element stylu życia) oraz wobec innych podmiotów traktowanych jako współuczestników procesu. W tym ujęciu refleksyjność może być również źródłem gotowości do współpracy, poczucia współodpowiedzialności za proces zmian; wzrostem wyrażanej przez podmioty (jednostki i grupy) satysfakcji z procesu przekształcania przestrzeni i z możliwości życia w dzielnicy; różnicowaniem i krzyżowaniem się statusów podmiotów (np. prywatny publiczny, właściciel klient), zapobiegającym budowaniu i utrwalaniu relacji sformalizowanych, anonimowych oraz struktur zhierarchizowanych, a sprzyjającym powstawaniu poziomych struktur społecznych. Zmienia się cel i forma działań podmiotów: pojawia się coraz większa ilość działań i interakcji, dla których kontekstem i przedmiotem jest przestrzeń w ten sposób przestrzeń niczyja staje się miejscem, z którym utożsamiają się konkretne jednostki i grupy społeczne; wzrasta żywiołowa, spontaniczna aktywność w przestrzeni publicznej, do tego stopnia, że działania na rzecz dobra wspólnego stają się rodzajem odruchu ; następuje różnicowanie się działań pod względem czasu (pory aktywności, np. otwarcia lokali, instytucji), rytmu aktywności (wyznaczanego przez kontinuum: regularność przypadkowość, przewidywalność nieprzewidywalność) oraz ich umiejscowienia (gdzie otwartość i zamkniętość przestrzeni stanowi kontinuum). Dzielnica żyje nie tylko w dzień albo tylko w nocy. działania charakteryzuje innowacyjność, będąca z jednej strony wyrazem kreatywności jednostek, a z drugiej efektem zbiorowej współpracy (kwestia innowacyjności zostanie jeszcze poruszona w części dalszej); komunikacja pomiędzy powiązanymi przestrzenią podmiotami jest przez nich oceniana jako coraz lepsza, sprawniejsza, niezakłócona; rośnie jasność i przejrzystość działań nie snuje się domysłów kto za tym stoi, nie zrzuca się odpowiedzialności za złe efekty działań na niewiadomych innych etc. Wartością fundamentalną dla ożywiania i rozwoju jest kapitał społeczny, a zwłaszcza wzajemne zaufanie podmiotów. Warunkiem dla wytwarzania zaufania, a jednocześnie przejawem jego obecności, jest wskazana powyżej wysoka jakość komunikacji oraz jasność i przejrzystość działań. Proces rewitalizacji przestrzeni wyrażałby się zatem powstawaniem i rozwojem relacji społecznych, które charakteryzuje: wzrost zaufania pomiędzy indywidualnymi i zbiorowymi podmiotami (mieszkańcami, użytkownikami, instytucjami). Uczestnicy stają się coraz bardziej otwarci, coraz chętniej podejmują się nowych zadań i wyzwań, prowadzą krytykę refleksyjną (np. krytykę personalną zastępuje krytyka merytoryczna); 11

12 coraz większa współpraca to pojawianie się nowych kontaktów pomiędzy podmiotami a środowiskiem zewnętrznym; w trakcie interakcji powstają grupy zorientowane na inicjowanie nowych działań i rozwiązanie konkretnych problemów; wzrost aktywności kumulowanie się wiedzy i rezultatów działań napędza działania kolejne: pojawiają się nowe pomysły, wzrasta liczba i różnorodność zadań oraz efektywność działań; rośnie przekonanie indywidualnych i zbiorowych podmiotów o ich wpływie na życie dzielnicy, w tym poczucie osiągania sukcesu pojmowanego jako sukces społeczności; osiąganie punktu bez powrotu, czyli takiego poziomu uczestnictwa, od którego nie ma już powrotu, gdyż jakość ta staje się nową kulturą życia publicznego. 4 Innowacyjność, wymienioną wcześniej pośród wskaźników odnoszących się ogólnie do działań podmiotów, podkreślmy jako cechę pracy i przedsiębiorczości, tych sfer życia człowieka, których nie można sprowadzić do prostego zarobkowania. Dziś komunikacja, symbole, wzajemne zrozumienie i porozumienie są coraz częściej podstawową materią pracy. Dlatego też wśród wskaźników rewitalizacji przestrzeni musimy uwzględnić zmiany polegające na coraz silniejszych związkach pomiędzy kulturą a aktywnością ekonomiczną. Rewitalizacja przestrzeni odbywa się więc poprzez przedsiębiorczość, która: bazuje na wiedzy i kulturze istotą aktywności ekonomicznej staje się wytwarzanie oraz wymiana znaczeń i informacji, wykorzystanie zaawansowanych technologii i umiejętności. Wspólnym mianownikiem gospodarki opartej na wiedzy i kulturze jest kreatywność, będąca źródłem wartości dodanej (nowych pomysłów, rozwiązań, produktów itp.); jest zakorzeniona w lokalności to przedsiębiorczość, która mimo tego, że korzysta z kultury globalnej (technik, pomysłów etc.), czerpie z lokalności elementem jej marki jest zakotwiczenie w danym miejscu (z jego przeszłością, tradycją, specyfiką); jest wiązką [cluster] małych form przedsiębiorczości. Przedsiębiorcy, dostawcy, odbiorcy działają jako skupisko, a występujące pomiędzy nimi relacje i współpraca sprzyjają twórczej konkurencji, to zaś wyzwala ciągłe doskonalenie się i innowacyjność (w rezultacie tworzy się zamknięte koło pozytywnych sprzężeń) 5. jest zróżnicowana w czasie prowadzona przez dłuższą część doby; godziny aktywności są elastyczne i odpowiadają nowej antropologii konsumpcji, w której zaciera się granica pomiędzy dniem i nocą; tworzy łańcuch wartości : produkcji dystrybucji konsumpcji. Łańcuch budowany jest zarówno dzięki technologii i infrastrukturze, jak i kreatywnym, refleksyjnym jednostkom. Poszczególne formy przedsiębiorczości są względem siebie komplementarne, stymulują się wzajemnie i stymulują powstawanie konsumpcji pochodnej (np. kultura turystyka gastronomia). ma intelektualne wsparcie (lub możliwości uzyskania wsparcia) to obecność kompetentnych, wykształconych i twórczych jednostek oraz powiązania (w tym wręcz formalne) z instytucjami naukowo-badawczymi Wymiarem wymienianym tu w ostatniej kolejności, ale w rzeczywistości społecznej będącym pierwszym ogniwem łańcucha przemian, są subiektywne, mentalne mapy przestrzeni tworzone przez jej mieszkańców i użytkowników. Dotykamy kwestii bardzo subtelnej, a jednocześnie decydującej o tym, czy i jak dana przestrzeń jest wykorzystywana. To, jak ludzie 4 Określenie point of no return zaproponował Hugo Swinnen z Verwey-Jonker Research Institute, instytucji będącej jednym z partnerów projektu Demos. 5 J. Montgomery, w przywoływanym już wielokrotnie tekście, podkreśla znaczenie wiązki dla procesu ożywiania tzw. dzielnic kultury. On sam odwołuje się do książki M. Portera, The Competitive Advantage of Nations, London 1990, ale warto zauważyć podobieństwo takiego skupiska do koncepcji distretto industriale - okręgu przemysłowego - charakterystycznego dla środkowych i północnych Włoch, którego tradycja jest dziś uważana za jedną z ważniejszych sił napędowych rozwoju współczesnego miasta. 12

13 waloryzują daną przestrzeń może korelować i zwykle koreluje z jej stanem obiektywnym, ale też znaczenie przypisywane przestrzeni nie jest z tym stanem tożsame. Subiektywny obraz przestrzeni, sposób jej postrzegania, klasyfikowania i oceniania, uwarunkowany jest szeregiem czynników psychologicznych i kulturowych, które sprawiają, jak dowodził Znaniecki (1938), że powinniśmy mówić raczej o wartościach przestrzennych niż przestrzeni. Wallis (1977) podkreślał, że wartościowanie przestrzeni jest silnie uzależnione od swoistych paradygmatów kulturowych, zmiennych w toku historii. Skoro dzielnica zła, zdegradowana zaczyna być wybierana (podkreślmy: wybierana) jako miejsce życia, to oznacza zmianę kryteriów subiektywnej oceny, przemiany w sposobie percypowania, odczytywania i wartościowania przestrzeni. Tak rozumiana rewaloryzacja przestrzeni będzie obejmować: wyraźne przesunięcie na skali ocen, opinii i skojarzeń w kierunku od negatywnych ku pozytywnym które jednostki przypisują przeszłości oraz teraźniejszości dzielnicy, całemu obszarowi i jego konkretnym fragmentom. Następuje przewartościowanie marki dzielnicy: w społecznym dyskursie przestaje być określona jako dzielnica zakazana, zła, niebezpieczna, bezwartościowa i szkodliwa, a zaczyna być oceniana jako otwarta, dobra, przyjazna, wartościowa. zmianę znaczenia przeszłości dla teraźniejszości odkrywanie przez jednostki historii miejsca służy budowaniu ich jednostkowej tożsamości; wartością staje się odsłanianie prawdy i docieranie do nieznanych faktów potwierdzających oryginalność i niepowtarzalność przestrzeni. zmianę funkcji reinterpretowanych znaczeń przestrzeni historia przestrzeni, niegdyś mniej lub bardziej znany element otaczającej rzeczywistości, staje się elementem indywidualnych projektów życiowych. Zarysowany powyżej model wskaźników winien być traktowany jako dynamiczny kompleks wymiarów, które charakteryzują silne związki i sprzężenia. Przestrzeń tworzy kontekst dla społecznych interakcji, ale jednocześnie jest przedmiotem jednostkowych i zbiorowych działań. Trzeba jednak podkreślić, że mimo tej złożoności i wielokierunkowej zależności, wymiar znaczeń pełni w całości rolę szczególną, jako że stanowi podstawę w podejmowaniu przez jednostkę działań wobec innych i wobec przestrzeni. Model ten stosowałam w analizie przemian zachodzących w ostatnich latach na krakowskim Kazimierzu i w mediolańskiej dzielnicy Ticinese. Ograniczoność miejsca uniemożliwia przedstawienie wniosków z trwających kilka lat badań, w których studiowałam z osobna procesy odbywające się w obu obszarach oraz dokonywałam ich analizy porównawczej. Podkreślę jedynie, że model ten ułatwiał mi intelektualne porządkowanie badań, ale i potwierdzał naiwność myślenia o możliwości stworzenia miejsca idealnego. Słowem, potwierdzał mit społecznej utopii. Przykładowo, w obu badanych przypadkach rozwój dzielnicy odbywał się mniej lub bardziej niesymetrycznie. Poprawa warunków fizycznych nie dość, że nie obejmowała całego obszaru, to odbywała się kosztem sytuacji pewnych grup społecznych. Renowacja, nawet punktowa, miała pozytywne skutki w rewaloryzacji marki dzielnicy, bo pojawiali się kolejni nowi, silni, kreatywni aktorzy, ale i po jakimś czasie odbijało się na jakości relacji społecznych, naruszało kulturową tożsamość obszaru. Krótko mówiąc, pozytywne zmiany w jednym wymiarze niekoniecznie szły w parze z pozytywnymi zmianami w innym lub wręcz skutkowały negatywnie. A więc mówiąc o rewitalizacji należy zdawać sobie sprawę, że mówimy o pewnym konstrukcie myślowym, z jednej strony wyznaczającym cel praktycznych działań, a z drugiej będącym rodzajem abstrakcyjnej matrycy, pozwalającym ocenić, w jakim miejscu procesu znajduje się przestrzeń, jak rozkładają się osiągnięcia i porażki działań wspólnoty, i czy zmiany dokonują się w sposób zrównoważony. W koncepcji rewitalizacji tak dziś powszechnej w myśleniu o mieście znajduje się pewna analogia wobec istniejących od starożytności prób stworzenia miasta idealnego. To wyobrażenia człowieka o miejscu dobrym i przyjaznym, to niemal archetypiczna tęsknota za rajem na ziemi, to również 13

14 wiara, że takie miejsce można stworzyć. Traktowanie przestrzeni miejskiej w tym jej zasobów społecznych czy kulturowych w kategoriach statycznych, niesie za sobą poważne niebezpieczeństwo, bo wówczas i rewitalizację możemy potraktować jako fakt dokonany i cel osiągnięty. Ożywianiu przestrzeni poprzez wprowadzanie do niej aktywności, stylów życia i przedmiotów nie nawiązujących w sposób refleksyjny do jej przeszłości i specyfiki często towarzyszy przekonanie, że o ową specyficzność/tożsamość nie trzeba się martwić, że należy z niej po prostu korzystać. Bibliografia Beck U. (2002), Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa. Bianchini F. (1999), Politica culturale e rigenerazione urbana [w:] F. De Biase, A. Garbarini, M. C. Genovese, L. Perissinotto, O. Saggion (eds.), Il nuovo manuale delle professioni culturali, Torino. Bovone L., Magati M., Mora E., Rovati G. (eds.) (2002), Intraprendere cultura. Rinnovare la città, Milano. Bovone L., Ruggerone L. (eds.) (2003), Intorno a produzione e consumo. Percorsi nell industria culturale, Milano. Brioschi F., Cainelli G. (eds.) (2001), Diffusione e caratteristiche dei gruppi di piccole e medie imprese nelle aree distrettuali. Dove va il distretto industriale?, Milano. Featherstone M., Lash S, Robertson R. (eds.) (1995), Global Identities, London. Florida R. (2000), The Rise of the Creative Class. And How It s Transforming Work, Leisure, Community and Everyday Life, New York. Frysztacki K. (2005), Między przestrzenią a publicznością miejską [w:] B. Jałowiecki, A. Majer, M. S. Szczepański (red.), Przemiany miasta. Wokół socjologii Aleksandra Wallisa, Scholar, Warszawa. Fukuyama F. (1997), Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Warszawa Wrocław. Giddens A. (2001), Nowoczesność i tożsamość. Ja i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa. Giddens A. (2003), Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, Poznań. Hall E. T. (2003), Ukryty wymiar, Warszawa. Keller S. (2003), Community. Pursuing the Dream, Living the Reality, Princeton and Oxford. Lynch K. (1981), A Theory of Good City Form, Cambridge, Mass Montgomery J. (2003), Cultural Quarters as Mechanism for Urban Regeneration. A Review of Four Cultural Quarters in the UK, Ireland and Australia (Planning Institute of Australia National Congress, , Adelaide. Palen J.J., London B. (eds.) (1984), Gentrification, Displacement and Neighborhood Revitalisation, New York. Putnam R. D. (1995), Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Kraków. Smith N. (1996), The New Urban Frontier. Gentrification and the Revanchist City, London New York. Sztompka P. (1999), Trust. A Sociological Theory, Cambridge. Sztompka P. (1991), Society in Action: The Theory of Social Becoming, Cambridge. Wallis A. (1977), Socjologia przestrzeni, Warszawa. Znaniecki F. (1938), Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej [w:] Ruch Prawniczy, Ekonomiczny, Socjologiczny, nr 1/

15 Patrycja Bielawska-Roepke (Politechnika Drezdeńska) Podejście zintegrowane i partycypacja w rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich 1. Co to jest rewitalizacja? D efinicje pojęć związanych ze zmianami obszarów miejskich ewoluują w czasie, zmieniając się wraz z nowym podejściem do tematu. Także i pojęcie rewitalizacji, prezentowane w piśmiennictwie, np. w literaturze niemieckiej czy brytyjskiej, ulega zmianom. Nie jest więc możliwe przejęcie tego pojęcia wprost z obcej literatury i zastosowanie go w warunkach polskich. Zabieg taki powinien być poprzedzony obszerną dyskusją o treściach i metodach związanych z rewitalizacją obszarów miejskich. Dyskusja taka trwa obecnie w Polsce. Wzorując się na literaturze brytyjskiej i niemieckiej oraz doświadczeniach wybranych miast europejskich, artykuł jest głosem w dyskusji, z zamiarem pogłębienia takich zagadnień rewitalizacji, jak jej zintegrowany charakter i konieczność partycypacji szerokiej grupy aktorów sceny miejskiej. Rewitalizacja oznacza dosłownie przywrócenie do życia, dlatego w zależności od sposobu i celu ożywienia pojęcie to jest używane w najróżniejszych kontekstach; mówi się o gospodarczej, socjalnej czy ekologicznej rewitalizacji miast, obszarów miejskich, dzielnic czy krajobrazów. Rewitalizacja odnosi się do celowej odbudowy i ożywienia zniszczonych, czy też zdegradowanych, obszarów miejskich celem przywrócenia im utraconych lub nadania nowych funkcji (Parysek 2005, s. 166). W dyskusji dotyczącej tego pojęcia istotne jest stwierdzenie, czy rewitalizacja to proces czy program 1 ten aspekt nie jest jednoznacznie określony w literaturze polskiej. Z jednej strony spotkać można stwierdzenie, że współcześnie pojmowana rewitalizacja jest procesem uruchamianym dla uzyskania zmian przestrzenno-funkcjonalnych zdegradowanych obszarów miejskich prowadzących do ich ożywienia gospodarczego, społecznego i kulturalnego (Parysek 2005, s. 166). Z drugiej zaś strony prezentowany jest pogląd, że rewitalizacja jest to kompleksowy program remontów, modernizacji zabudowy i przestrzeni publicznych, rewaloryzacji zabytków na wybranym obszarze, najczęściej dawnej dzielnicy miasta, w powiązaniu z rozwojem gospodarczym i społecznym. Rewitalizacja to połączenie działań technicznych, jak np. remonty z programami ożywienia gospodarczego i działaniem na rzecz rozwiązania problemów społecznych, występujących na danych obszarach: bezrobocie, przestępczość, brak równowagi demograficznej. (MGPiPS 2004, s. 6) Pojęcie rewitalizacji w szczecińskim Lokalnym programie rewitalizacji obszarów miejskich, powojskowych i poprzemysłowych zdefiniowane zostało jako proces przemian struktury funkcjonalnej, przestrzennej, społecznej i gospodarczej, mający na celu ożywienie gospodarczo-społeczne zdegradowanych obszarów miejskich, powojskowych i poprzemysłowych, przyczyniając się do poprawy jakości życia mieszkańców, przywrócenia ładu przestrzennego, odbudowy więzi społecznych, zwiększenia potencjału turystycznego i kulturalne- 1 Program to dana kierunkowa interwencja lub grupa interwencji najczęściej z udziałem wydatków publicznych (ODPM 2004, s.170). 15

16 go, w tym nadanie obiektom i terenom zdegradowanym nowych funkcji społecznogospodarczych. Szczególny nacisk kładzie się na przeciwdziałanie zjawisku wykluczenia społecznego w zagrożonych patologiami społecznymi obszarach miast poprzez szybszy wzrost gospodarczy i wzrost zatrudnienia (Rada Miasta Szczecina 2005, s. 106). Rewitalizacją w rozumieniu Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) jest z kolei kompleksowy, zintegrowany, kilkuletni, lokalny program inicjowany przez samorząd terytorialny (głównie gminny) dla realizacji działań technicznych, gospodarczych i społecznych przy uwzględnieniu zasad: spójności terytorialnej i ochrony środowiska naturalnego na obszarach, takich jak: zdegradowane dzielnice miast lub obszary po-przemysłowe i po-wojskowe (MGPiPS 2004, s. 6). Zbigniew K. Zuziak (1998, s. 13) proponuje postrzegać rewitalizację śródmieścia jako zmiany strukturalne polegające na wzmacnianiu aktywności i atrakcyjności jego przestrzeni wskutek skoordynowanej strategii sektorów publicznego i prywatnego. W tej interpretacji następuje zbliżenie znaczenia rewitalizacji do anglosaskiego pojęcia urban regeneration. W literaturze angielskiej pojęcie revitalization jest także znane, ale urban regeneration jest tutaj określeniem nadrzędnym i obejmuje m.in. pojęcie odnowy miast (zmiany fizyczne), rozwoju miast (generalna misja) jak i rewitalizacji (bez określenia precyzyjnych metod lub podejść) (Roberts 2000, s. 18). W niniejszym artykule proponowane jest podejście do rewitalizacji obszarów zdegradowanych zbliżone do pojęcia urban regeneration. Urban regeneration jest to rozległa i zintegrowana wizja i działania, które prowadzą do rozwiązania miejskich problemów i usiłują spowodować trwałe polepszenie warunków ekonomicznych, fizycznych, socjalnych oraz ekologicznych obszaru będącego obiektem zmian (Roberts 2000, s. 17). Urban regeneration jest to kompleksowy proces przeciwdziałania ekonomicznemu, socjalnemu i fizycznemu upadkowi obszaru, w sytuacji, kiedy same siły rynkowe na to nie wystarczą (ODPM 2004, s. 170). Z pojęciem urban regeneration związane jest dążenie do przeforsowania zintegrowanych strategii działań. Strategie te obejmują zarówno ekonomiczne, socjalne, jak i fizycznobudowlane aspekty rozwoju miast. Wykraczają one przez to poza tradycyjne urbanistycznofizyczne podejście, skupione na przestrzeni planowania miejskiego, uwzględniają one bowiem dodatkowo elementy polityki zatrudnienia, spraw socjalnych i mieszkaniowych. Ponadto istnieje wymóg motywacji wielu różnych aktorów sceny miejskiej do uczestnictwa i podjęcia inicjatywy. Przy tym coraz ważniejsze stają się zadania polegające na pośrednictwie i koordynacji pomiędzy uczestnikami tych działań. Z planistycznego punktu widzenia zachowania te są postrzegane jako część nowej komunikatywnej kultury planowania (collaborative planning) (Bürkner, Kuder et al. 2005, s. 7). 2. Pole działań obszary zdegradowane Aby zrozumieć istotę rewitalizacji trzeba najpierw zająć się zdefiniowaniem obszaru, na którym ma do niej dojść. Miejskie obszary zdegradowane (distressed urban areas) zgodnie z definicją OECD (1998, s. 15) są to części miast lub ich peryferie, najczęściej wielkości sąsiedztwa 2 (neighbourhood), w których skoncentrowane są problemy socjalne, ekonomiczne, urbanistyczne i ekologiczne. Problemy te wpływają, zarówno pośrednio jak i bezpośrednio, na lokalną społeczność lub gospodarkę. Efekt kumulacji wynikający z istnienia poszczególnych problemów ogranicza między innymi dostęp mieszkańców do zasobów (np. finansowych czy kulturowych), szans rozwoju, środków i usług, które w innych częściach miasta są 2 Sąsiedztwa mogą być widziane jako: simply physical spaces, bounded in some way, with physical characteristics such as housing, transport and environment, which may alter over time, comprising neighbourhood change. Coraz częściej postrzega się jednak sąsiedztwo zarówno w pojęciach fizycznych jak i socjalych (Lupton und Power 2004). 16

17 postrzegane jako łatwo dostępne. Badania wskazują na to, że w wielu przypadkach pogłębianie się problemów jest systematyczne i występuje tu tzw. spirala degradacji. Dyskusja o zdegradowanych obszarach miejskich pojawiła się w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku w Stanach Zjednoczonych, w latach siedemdziesiątych w Wielkiej Brytanii, a na kontynencie europejskim w latach osiemdziesiątych. W Polsce i innych krajach postkomunistycznych jest to dyskusja nowa, trwająca od połowy lat dziewięćdziesiątych. W Polsce wg ZPORRu warunkiem uznania obszaru miejskiego za zdegradowany jest spełnienie przez niego przynajmniej jednego z poniższych kryteriów (MGPiPS 2004, s. 21): stopa bezrobocia wyższa od średniej dla kraju, wysoki poziom ubóstwa oraz trudne warunki mieszkaniowe, wysoki poziom przestępczości, niski poziom wykształcenia mieszkańców, szczególnie zanieczyszczone środowisko. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej problem zdegradowanych obszarów miejskich różni się od znanego z innych krajów Europy czy USA. Polaryzacja socjalna nie była do 1989 roku aż tak wyraźna, jak w innych krajach, m.in. ze względu na ograniczenia na rynku mieszkaniowym. Problemy takie jak bezrobocie, zaniedbane budownictwo i niewystarczająca infrastruktura dotyczą obecnie raczej regionów miejskich, a nie poszczególnych stref; np. bezrobocie jest skoncentrowane w obszarach byłej dominacji przemysłu. Dodatkowo nie ma jeszcze wyraźnej korelacji pomiędzy wskaźnikami dotyczącymi zatrudnienia, a innymi czynnikami, jak niska edukacja, wyższy odsetek samotnych rodziców czy obniżona mobilność. Istnieje jednak przypuszczenie, że w przyszłości nierówności wewnątrz miejskie będą narastać. Bez odpowiedniej strategii prewencyjnej miasta środkowoeuropejskie mogą wkrótce wykazywać podobne problemy, jakie wystąpiły już w innych krajach (OECD 1998, s. 33). 3. Konieczność podejścia zintegrowanego Ze względu na złożoność problemów w obszarze rewitalizacji konieczne jest przyjęcie podejścia zintegrowanego. Już w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zauważono, że podejście sektorowe ma ograniczoną skuteczność. Pojmowana tradycyjnie odnowa dzielnic ogranicza się do zadań inwestycyjno-budowlanych i jest rozumiana jako akcja jednorazowa: dzielnica ma osiągnąć poziom, na którym procesy rynkowe spowodują jej dalszy pozytywny rozwój. Doświadczenia wykazują jednak, że taki sposób działania nie rozwiązuje priorytetowych problemów zdegradowanych dzielnic i ich mieszkańców. Jednorazowe akcje podejmowane przez sporadycznie działających aktorów nie są skuteczną odpowiedzią na kompleksowe problemy. Tradycjonalne podejście top-down do problemów miejskich daje tylko krótkoterminowe odpowiedzi, ale nie długoterminowe rozwiązania. Kompleksowe i skumulowane problemy istniejące w obszarach zdegradowanych mogą być skutecznie rozwiązane jedynie poprzez twórcze i inteligentne łączenie aktorów, polityki i środków (Froessler 1994, s. 20). Także doświadczenia niemieckiego Ministerstwa Budownictwa i Mieszkalnictwa landu Nadrenii Północnej-Westfalii zdobyte podczas realizacji projektów rewitalizacji wskazują, że podejście zintegrowane tworzy wartość dodaną. Z jednej strony chodzi tu o integrację horyzontalną, czyli integrację wewnętrzną w działaniach samorządu (np. na poziomie gminnym pomiędzy różnymi wydziałami urzędu gminy) oraz o integrację pionową, dotyczącą z reguły środków publicznych na różnych poziomach administracyjnych (MASSKS 2000, s. 62). Zintegrowana strategia oznacza, że różne rodzaje polityk działające dotychczas według odmiennych wzorów muszą być połączone. Rezultat powinien być widoczny nie tylko w sensie addytywnym, lecz także jako efekt synergii wynikający ze współpracy wewnątrz administracji, z organizacjami społecznymi i z dotkniętymi podmiotami (Selle 1994, s. 36). Bez wizji, czym miasto jest i jakie może być, polityki miejskie mają tendencję bycia zbiorem mniej 17

18 lub więcej rozłączonych i często niespójnych polityk mieszkaniowej, socjalnej, transportowej czy ekologicznej. Także i w polskim prawodawstwie zauważa się konieczność zintegrowanego podejścia do rewitalizacji. W odrzuconym projekcie ustawy o rewitalizacji obszarów miejskich stwierdzono, że na szczególną uwagę zasługuje kompleksowość i interdyscyplinarny charakter rewitalizacji. Te cechy powiązane z wieloletnim okresem rewitalizacji, tworzą potrzebę ciągłego monitorowania i aktualizacji programów rewitalizacji, partycypacji społecznej we wszystkich etapach prowadzenia programu rewitalizacji, konieczność pozyskiwania różnorodnych publicznych i prywatnych źródeł finansowania (Ministerstwo Infrastruktury 2004, s. 3). Cytowana wyżej definicja rewitalizacji w zrozumieniu ZPORR powołuje się także na kompleksowość oraz zintegrowany i wieloletni charakter rewitalizacji. Zintegrowana strategia koncentruje się na zaniedbaniach miejskich odczuwanych przez mieszkańców oraz uwzględnia złożoną naturę problemów, z jakimi borykają się mieszkańcy, gospodarka i samorządy. Zaniedbanie miejskie ma charakter nie tylko fizyczny, ale także ekonomiczny, socjalny i środowiskowy, oddziałuje na możliwość podjęcia pracy, dostęp do usług komunalnych, mieszkań, transportu, na mobilność ludności, edukację, opiekę zdrowotną, przestrzeń i czyste powietrze. Zintegrowane strategie umożliwiają walkę z problemami miejskimi od środka społeczności lokalnej w kierunku miasta (LUDA-Team 2006b). Analiza doświadczeń krajów OECD pozwoliła na określenie następujących elementów, które pojawiają się w zintegrowanych politykach miejskich (OECD 1998, s. 101): polepszenie polityki miejskiej przez bardziej elastyczne i skoordynowanie użycie polityk resortowych, koncentracja na inicjatywach związanych z rozwiązywaniem problemów na poziomie lokalnym, udział podmiotów pozarządowych, udział sektora prywatnego, formułowanie i wdrażanie polityk poprzez instytucje oparte o partnerstwo, przejrzysty proces nauki, monitoringu i ewaluacji, włącznie z inkorporacją lokalnych strategii jako źródeł innowacji i pomysłów używanych przy stwarzaniu polityk narodowych. 4. Partnerstwo i partycypacja Partycypacja jest rozumiana z reguły jako branie, lub posiadanie udziału w politycznych i socjalnych procesach decyzyjnych. Celem jest szeroki udział publiczny w procesach planowania i podejmowania decyzji (Fürst, Scholles et al. 2001, s. 356). Partnerstwo jest definiowane jako koalicja interesów więcej niż jednego sektora w celu przygotowania i nadzorowania wspólnej strategii rewitalizacji danego obszaru (Kempen 2002, s. 44). Jak już powiedziano, wielokierunkowa i kompleksowa natura problemów miejskich wymaga zintegrowanych, skoordynowanych i zróżnicowanych strategii z zaangażowaniem wielu podmiotów. Partnerstwo jest obecnie widziane jako najbardziej skuteczny środek w długoterminowym, strategicznym, zintegrowanym i zrównoważonym podejściu do włączenia szerokiej palety programów związanych z finansowaniem, edukacją, ekonomią i pomocą socjalną. Zwolennicy partnerstwa argumentują, że ponieważ umożliwia ono udział wszystkich sektorów w procesie podejmowania decyzji, może być postrzegane jako efektywna i sprawiedliwa droga do alokacji funduszy publicznych (Carter 2000, s. 44). Jest wiele możliwych podmiotów uczestniczących w procesie rewitalizacji. Najczęściej stosuje się następujący ich podział (LUDA-Team 2006b, s. 16): 18

19 zewnętrzne grupy decydentów: administracja rządowa i regionalna, samorządy regionalne i lokalne, urzędy miejskie, biura planowania, konsultanci i eksperci zewnętrzni, zewnętrzne/wewnętrzne grupy wpływu: developerzy, usługodawcy, właściciele infrastruktury, agencje rozwoju, instytucje naukowe, wewnętrzne grupy interesów lokalnych: przedstawiciele lokalnej gospodarki, organizacje pozarządowe, instytucje edukacyjne i mieszkańcy. Znaczenie partnerstwa polega na możliwości pokonania podziałów, które utrudniają proces rewitalizacji. Można to uzyskać poprzez umiejscowienie wartości, norm i zasad samorządności w centrum partnerstwa i wykorzystanie ich do stworzenia podstaw wzajemnych powiązań. W ten sposób proces podejmowania decyzji stanie się transparentny i przewidywalny. Najczęściej decydenci i inwestorzy odgrywają aktywną rolę w procesie rewitalizacji, natomiast rola społeczeństw lokalnych i innych instytucji pozarządowych tradycyjnie ogranicza się do pasywnej obserwacji procesu, co prowadzić może do frustracji i braku akceptacji planów i polityk. W procesie partycypacji lokalne społeczności i organizacje pozarządowe muszą być postrzegane jako równorzędni partnerzy. Często jest to związane ze zmianami w kulturze i sposobie pracy osób i instytucji odpowiedzialnych za rewitalizację. Włączenie grup społecznych jest konieczne by zapewnić ich pełne zaangażowanie w osiągnięciu postawionych celów i by zapewnić, że są one podstawowymi beneficjentami wszelkich działań (Carter 2000, s. 56; LUDA-Team 2006b, s. 16). Partycypacja nie jest celem samym w sobie, a także nie zastępuje administracyjnych procesów decyzyjnych, ale jest narzędziem i częścią procesu. Ostateczna odpowiedzialność za decyzję należy do stosownych organów administracyjnych. Ogólne zadowolenie nie jest nadrzędnym celem partycypacji. Równie istotne jest zastąpienie dążenia do stworzenia najlepszego planu przez myślenie alternatywne i procesualność planowania. W takiej sytuacji planiści odgrywają rolę kompetentnych, socjalnie zaangażowanych doradców. Ale partycypacja funkcjonuje tylko wtedy, gdy jest ona szczera i otwarta oraz gdy istotne decyzje nie zostają podejmowane bez uczestnictwa publicznego (Fürst, Scholles et al. 2001, s. 357). Partycypacja umożliwia jej uczestnikom wyrażenie, a organom decydującym wzięcie pod uwagę, opinii i niepokojów dotyczących przyszłości mieszkańców i środowiska obszaru rewitalizacji. Partycypacja może ułatwić (LUDA-Team 2006b, s. 13): dogłębne zrozumienie kompleksowych wyzwań stojących przed społecznością obszaru rewitalizacji, wyrażenie przez uczestników swoich interesów poprzez kampanie, plakaty, branie udziału w spotkaniach lub wsparcie procesu, zachęcenie lokalnej społeczności, która jest najczęściej w posiadaniu wiedzy o obszarze i doświadczeń (np. jako konsumenci, mieszkańcy, ofiary przestępstw, bezrobotni) do wyrażenia swojej opinii, zorientowanie na sprawy socjalne poprzez uwzględnienie poglądów uczestników o różnych opiniach, włączenie różnych perspektyw do opinii elit profesjonalnych i politycznych, przyczyniając się do bardziej zintegrowanego procesu podejmowania decyzji. Wachlarz możliwości partycypacji obejmuje szerokie spektrum: od informacji dla mieszkańców, przez ulotki i ankiety do stałych gremiów, których członkowie mogą cały czas uczestniczyć w planowaniu i podejmowaniu decyzji. Do najważniejszych form partycypacji w planowaniu urbanistycznym należą (Sinning, Scholles 2001): (między)gminne fora (miejskie, dzielnicowe, regionalne), które mają za zadanie komentowanie problemów planowania, dawanie samorządom wskazówek i bycie partnerem samorządu w pytaniach dotyczących planowania; 19

20 rady, komisje, komitety to najczęstsze formy partycypacji. Sposób ich rekrutacji i zadania zależą od przepisów prawnych obowiązujących w danym kraju; ich celem jest doradztwo, bez formalnego związania samorządów jego wynikami; ekspertyzy społeczne, komórki planowania to metoda powstała w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Chodzi tu o model partycypacji związany z konkretnym problemem: osoby dotknięte problemami lub zainteresowane są zorganizowane razem z fachowcami w jednej komórce. Uczestnicy stwarzają propozycje rozwiązań na podstawie własnej wiedzy i doświadczeń. Wyniki, w postaci tzw. ekspertyz społecznych, zostają opublikowane; pełnomocnicy do planowania urbanistycznego to przeszkoleni planiści występujący jako adwokaci mieszkańców w procesie planowania. Ich zadaniem jest doradztwo, pośrednictwo i przedstawicielstwo interesów grup społecznych w gminnych i narodowych gremiach; komitety i inicjatywy społeczne. 5. Przykłady 3 Wybrane trzy przykłady ukazują jedynie fragmenty procesu rewitalizacji zdegradowanych dzielnic, ale we wszystkich przypadkach dominuje podejście zintegrowane, a partycypacja odgrywa decydującą rolę. Przykłady ukazują też, jak pojemne jest pojęcie zintegrowanej rewitalizacji, które może być zastosowane niezależnie od istniejącego systemu planowania, wyzwań istniejących w obszarze czy doświadczenia uczestników Drezno Weisseritz: integracja istniejących programów Tereny nad rzeką Weisseritz, która dała imię całemu obszarowi, zostały włączone do Drezna (Niemcy) w XIX wieku jako obszar koncentracji przemysłu. Przy licznych fabrykach powstały gęsto zabudowane osiedla mieszkaniowe dla robotników. Podczas II Wojny Światowej centrum Weisseritz zostało zniszczone i do dziś jest najbardziej problemowym terenem w badanym obszarze. Także graniczące tereny mieszkaniowe jak Loebtau zostały uszkodzone podczas wojny. Po wojnie, z powodu braku mieszkań, priorytetem były inwestycje w nowe prefabrykowane budownictwo, obszary starej oraz poprzemysłowej zabudowy ulegały natomiast zaniedbaniu i zniszczeniu. Obecnie Weisseritz jest obszarem o wielkości 10 km 2, zamieszkałym przez około 24 tysiące mieszkańców, o charakterze niejednolitym, obejmując część centrum Drezna, tereny poprzemysłowe, byłe osiedla robotnicze, wartościowe tereny zielone, rzekę Weisseritz, a także tereny z infrastrukturą techniczną (drogi i tory kolejowe). Poza częścią należącą do centrum, pozostały obszar Weisseritz jest oddzielony od miasta nasypem kolejowym i torowiskami. Problemem są także puste obiekty poprzemysłowe, zanieczyszczone tereny, częściowo zaniedbane budynki mieszkalne, brak usług i innej infrastruktury (szkoły, banki, poczta itd.), pustostany, wysoki poziom hałasu i zanieczyszczenia powietrza, a także częściowo niekorzystna struktura socjalna. Jednocześnie niektóre dzielnice Weisseritz (Friedrichstadt, Plauen, Loebtau) otrzymały status terenów odnowy (Sanierungsgebiete), dzięki czemu mają ułatwiony dostęp do środków pomocowych, jak odpisy podatkowe czy fundusze publiczne. W tych dzielnicach widoczne są postępy w renowacji budynków i ciągów ulicznych. W roku 2002 duża część obszaru została zniszczona przez powódź, co miało konsekwencje dla całego procesu rewitalizacji. Realizacja wielu projektów została wstrzymana, działaniem priorytetowym stało się usunięcie skutków powodzi oraz przywrócenie funkcjonowania 3 Przykłady zostały wzięte z analiz przeprowadzonych w ramach projektu Unii Europejskiej Improving the quality of life in Large Urban Distressed Areas (LUDA). Poniżej cytowane publikacje dotyczące przykładowych miast znajdują się na stronie internetowej projektu 20