AKADEMIA ROLNICZA WE WROCŁAWIU WYDZIAŁ INŻYNIERII KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA I GEOGEZJI

Transkrypt

1 AKADEMIA ROLNICZA WE WROCŁAWIU WYDZIAŁ INŻYNIERII KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA I GEOGEZJI Kierunek: Architektura Krajobrazu Dominika Krop Numer Indeksu ŚWIATOWA WYSTAWA OGRODNICZA 2020 Praca magisterska wykonana w instytucie Budownictwa i Architektury Krajobrazu Opiekun pracy: Dr Elżbieta Szopińska WROCŁAW 2005

2 SPIS TREŚCI Wstęp...4 ROZDZIAŁ I ENCYKLOPEDYCZNE I NAUKOWE PODEJSCIE DO TEMATU PRACY. DEFINICJA PROBLEMATYKI...9 ROZDZIAŁ II RYS HISTORYCZNY TERENÓW WYSTAWOWYCH - CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH PRZYKŁADÓW. 2.1 Tereny wystawowe w XIX i XX wieku Wprowadzenie do tematu Charakterystyka zjawiska Prezentacja i omówienie wybranych wielkich wystaw światowych Prezentacja i omówienie wybranych wielkich wystaw krajowych i regionalnych Prezentacja i omówienie wybranych wystaw wrocławskich...66 ROZDZIAŁ III WYSTAWY OGRODNICZE W EUROPIE I POLSCE HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ. 3.1 Zjawisko wystaw ogrodniczych jako samodzielnych obszarów prezentujących nowe trendy w kreowaniu zieleni Prezentacja i omówienie wybranych wybranych ogrodniczych i innych imprez o rys historyczny Prezentacja i omówienie wybranych zagranicznych wystaw ogrodniczych Prezentacja i omówienie wybranych wystaw ogrodniczych na terenie Polski

3 ROZDZIAŁ IV CHARAKTERYSTYKA TERENU OPRACOWANIA 4.1 Charakterystyka terenu pod planowaną światową wystawę ogrodniczą obszar projektowanego Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowo Przyrodniczego Przyrodniczego Wojsławicach Położenie geograficzne opracowywanego terenu i jego wpływ na charakter Arboretum w Wojsławicach Rys historyczny Wojsławice i ich okolic Fizjografia, ukształtowanie, rzeźba terenu Klimat i mikroklimat Warunki glebowe Charakterystyka zlewni ROZDZIAŁ V PODSUMOWANIE 5.1 Wpływ zjawiska wielkich wystaw na kształtowanie się odrębnych obszarów wystaw ogrodniczych Cele i funkcje wystaw ogrodniczych Wnioski Bibliografia Załączniki Nr 1 Wykaz wszystkich wystaw światowych Nr 2 Analiza funkcjonalno przestrzenna Nr 3 Analiza przyrodnicza Nr 4 Analiza kompozycyjno krajobrazowa Nr 5 Koncepcja projektowa Nr 6 Założenia projektowo - koncepcyjne Nr 7 Szkice wybranych rozwiązań koncepcyjnych Nr 8 Szkice wybranych rozwiązań koncepcyjnych Nr 9 Szkice wybranych rozwiązań koncepcyjnych 4

4 Wstęp Przedstawiana praca porusza kwestię tematyki wystawowej na wielkich areałach, jej historię i idee od początku powstania, po współczesne nam wielkie festiwale ogrodnicze jak np. Iga czy Buga u naszych zachodnich sąsiadów. Śledząc dostępna literaturę, przedstawia początki wystawiennictwa na terenach otwartych, które rozpoczęła Wielka Rewolucja Przemysłowa. Następnie uporządkowuje ona dane zagadnienie chronologicznie, tematycznie, zaczynając od wystaw światowych, przechodząc przez krajowe i regionalne, zawężając do wrocławskich. Opisuje również konkretne przykłady wielkich światowych wystaw, o charakterze raczej budowlanym, prezentującym swe eksponaty w licznych pawilonach. Zwraca jednak uwagę na rolę, jaką pełni przy nich zieleń. Omawia wpływ wystawiennictwa na kształtowanie się zieleni, jak również temat zieleni jako czynnika kształtującego wystawy. Przedstawia historie i współczesność w temacie wystaw ogrodniczych, od pierwszych idei stworzenia samodzielnych wystaw ogrodniczych po współczesne nam festiwale ogrodnicze, w ramach, których również odbywają się mniejsze czy większe wystawy o tematyce ogrodniczej. Praca, poprzez przeglądy historyczne, omówienia wybranych wystaw, ma na celu wysnucie własnej wizji ogrodniczej wystawy przyszłości. Planowany obszar pod omawianą wystawę jest terenem otwartym, przylegającym do Arboretum Wojsławice w gminie Niemcza w województwie dolnośląskim. Nie jest wykluczone, iż projektowana wystawa w rzeczywistości pojawi się w 2020 roku w dokładnie tym miejscu, gdyż teren ten jest szczególnie atrakcyjny pod tego typu przedsięwzięcie, a w przyszłości, jako teren powystawowy, mógłby stanowić rozwinięcie Arboretum Wojsławice jako park doń przyległy. Celem mojej pracy jest wykazanie, że zajęcie się obszarami zielonymi dalekiej przyszłości jest tak samo ważne jak tymi tu i teraz. Szczególnie zaś, jeśli mowa jest o terenach wystaw ogrodniczych rangi światowej. Te mają znaczenie niezwykłe, gdyż planowane na pokaźnych obszarach, mają reprezentować region, być niejako jego 5

5 wizytówką, uatrakcyjniać go. Fakt istnienia takich wystaw jest wynikiem zapotrzebowania na nie. Ludzie odczuwając tęsknotę za utraconym ogrodem Eden, wciąż szukają bliskości z naturą, gdyż są nierozerwalnie z nią związani, dlatego też tak bardzo do niej dążą. Wystawa ogrodnicza pozwala im czerpać inspirację z nowatorskich rozwiązań, jakie są w stanie zaoferować im projektanci, oraz spoglądać na naturę jak na sztukę, dzięki której mogą kreować swój własny krajobraz. Tworzenie jednak takich inspirujących przedsięwzięcia wymaga czasu, dlatego też powinno się o nich myśleć z wieloletnim wyprzedzeniem. Ważne jest to, by dopracować szczegóły teoretyczno ideowe i projektowe, by później spokojnie móc zająć się pracami wykonawczymi (trwającymi niekiedy kilka lat chociażby z racji wzrostu roślin). Trudność jednak takiego przedsięwzięcia polega na tym, iż projektując daną wystawę, należy wybiec w przyszłość (w tym wypadku o piętnaście lat, czyli aż do 2020 roku). Wiąże się z tym umiejętność myślenia przyszłościowego o nowych rozwiązaniach, jakie będą motorem rozwojowym regionu wystawy, a także świadomości tego, iż w przyszłości istnieć może wiele nowych technologii i materiałów konstrukcyjnych. Reasumując, chciałabym w sposób najlepszy jak potrafię wykorzystać moja wyobraźnię, opierając się o wiedzę i umiejętności, jakie zdobyłam przez pięcioletni okres studiów. Wyboru tego tematu dokonałam po wnikliwej jego analizie. Pokierowały mną fascynacje związane z nowymi możliwościami konstrukcyjnymi, a co się z tym wiąże i projektowymi. To, co kiedyś mogło być tylko marzeniem, teraz jest realne do spełnienia, a poprzez ciągle to nowe rozwiązania technologiczne, coraz więcej naszych marzeń, związanych z planowaniem terenów zielonych, może się urzeczywistnić. Możliwości projektowe na dużym obszarze są też zupełnie inne a niżeli podczas ograniczenia niewielką powierzchnią terenu. Większy teren pod daną inwestycję dla projektanta oznacza szersze możliwości planistyczne, otwiera bardziej jego umysł i poprzez niepohamowane niczym myślenie daje pole do rozmachu projektowego, przez co pozwala mu się twórczo wyżyć. Kwestia projektu w przyszłości jest również niezmiernie pociągająca, interesująca. Planowanie przyszłości pozwala na odcięcie się od pewnych kanonów rzeczywistości i wyruszenie niejako w fascynującą podróż w przyszłość. Bazując więc na doświadczeniach, jakie zdobyliśmy do dnia dzisiejszego, postaram się stworzyć wystawę nową i świeżą w swej formie, która zainteresuje również przyszłe pokolenia w 2020 roku. Będę brała też pod uwagę położenie projektowanego terenu - przyległe tereny, a także potrzeby mieszkańców 6

6 danego regionu. Idąc za przykładem poprzednich projektantów, którzy zajmowali się inwestycjami o podobnej tematyce, chciałabym, aby moja wystawa po zamknięciu zamieniła się w teren paku i służyła celom publicznym. Byłoby to jedyne tego typu nowoczesne rozwiązanie zieleni w regionie Dolnego Śląska o tak znacznych rozmiarach. Praca ma charakter teoretyczno projektowy, a jej kanwę merytoryczną stanowią treści, które zasięgnięte zostały z literatury specjalistycznej. Część teoretyczna obejmuje wstęp do wystawiennictwa, terenów wystawowych o charakterze raczej budowlanym, lecz z uwzględnieniem towarzyszącej im zieleni. Zawiera również ich przegląd historyczny od pierwszych wystaw ogrodniczych, po dzisiejsze, współczesne tego typu festiwale. Natomiast efekt tych prac oraz własne przemyślenia, rozważania i wnioski nabyte podczas studiów architektury krajobrazu oraz inwencja twórcza autora zawarta będzie w części projektowej pracy. Struktura pracy oparta jest na siedmiu rozdziałach: pierwszych trzech - przedstawiających rys historyczny, problematykę, prezentację i omówienie wystawiennictwa o charakterze budowlanym oraz ogrodniczym; kolejnego rozdziału czwartego, analizującego i charakteryzującego teren badań (miejsce planowanej wystawy) wieś Wojsławice w gminie Niemcza oraz ostatnich: rozdziału piątego, analizującego i oceniającego teren opracowania, oraz szóstego, który jak już wspomniałam, ma charakter koncepcji zagospodarowania planowanej wystawy. Rozdział pierwszy zawiera podstawowe informacje wprowadzające w problematykę tematu. Sięgnięto w tym rozdziale do literatury wyjaśniającej podstawowe, istotne definicje, które są niezbędne, aby podjąć dalszy tok rozważań. Rozdział drugi jest przeglądem historycznym wystawiennictwa o charakterze budowlanym od wystaw międzynarodowych, poprzez krajowe, regionalne, zawężając do wrocławskich. Szczególnie zwrócono tu uwagę na udział zieleni jako elementu towarzyszącego wszelkim wystawom. Rozdział trzeci omawia historie i współczesność wystaw ogrodniczych w Europie i Polsce, ich charakter, ideologie wybranych wystaw, a także i ich specyfikę. Rozdział czwarty to część poświęcona charakterystyce terenu opracowania, w którym wystawa ma się odbyć wsi Wojsławice w gminie Niemcza, znanej z Arboretum Wojsławice Uniwersytetu Wrocławskiego. W rozdziale tym, obszar pod dane przedsięwzięcie poddawany jest analizie pod kątem fizjograficznym, ukształtowania terenu, uwarunkowań glebowych, świetlnych, wodnych, a także klimatycznych. 7

7 Rozdział V jest podsumowaniem części opisowej, zawierającym wnioski wyciągnięte z rozdziału I i II. Następnym etapem pracy jest część koncepcyjno projektowa, w formie rysunkowej, zawarta w załącznikach. Opracowanie to, jak już wspomniano, dzieki zawartym w nim ideom, ma znaczenie jako koncepcja do ewentualnego przyszłego projektu. Wynika to z faktu, iż całą działalność stricte projektową można by podjąć jedynie w przypadku oddzielnej pracy, nie natomiast gdy stanowić ma ona kolejny podsumowujący wcześniejsze przeglądy historyczne, badania i analizy rozdziały. Ponadto praca projektowa przy tego typu temacie wymaga wieloosobowego zespołu specjalistów różnych dziedzin, co w przypadku pracy samodzielnej jest niemożliwe. W pracy wykorzystano dostępną literaturę książkową, materiały szkoleniowe dla studentów i osób w szerokim znaczeniu związanych z architekturą krajobrazu, a także wszelkiego rodzaju artykuły z wielu fachowych czasopism oraz foldery, przewodniki, ulotki i inne materiały pochodzące z wystaw, festiwali, targów ogrodniczych, które pomagają w omówieniu podjętego tematu pracy. Część informacji pozyskano drogą multimedialną lub za pośrednictwem wywiadów wśród osób zajmujących się obecnie lub w czasach przeszłych wystawami ogrodniczymi. Takie zdobywanie informacji podyktowane jest faktem, iż literatura omawiająca temat wystaw ogrodniczych (szczególnie tych z przedwojennej Polski) jest niedostępna bądź bardzo trudno dostępna. Głównym tego powodem jest brak publikacji lub odległy czas ich wydania (XVIII, XIX w.), który utrudnia dotarcie do źródeł. Dlatego też, w niektórych fragmentach tej pracy dotyczących wystaw ogrodniczych, podano suche fakty, bez możliwości rozwinięcia ich, skupiono się natomiast nad dostępnymi materiałami. 8

8 ROZDZIAŁ I ENCYKLOPEDYCZNE I NAUKOWE PODEJŚCIE DO TEMATU PRACY - - DEFINICJA PROBLEMATYKI. Aby w pełni zrozumieć tematykę pracy, a także podjąć rozważania na jej temat, należy wyjaśnić podstawowy zakres jej problematyki. Elementarnymi pojęciami przedstawianej przeze mnie pracy, począwszy od tych ogólnych, jak wystawiennictwo, do bardziej szczegółowych, jak wystawa światowa, następnie wystawa ogrodnicza oraz zawierające się w niej - wystawowe ogrody. Według podejścia encyklopedycznego, pojęcie wystawiennictwo oznacza szeroko pojętą sztukę projektowania różnorakich wystaw, która obejmuje: - plastyczne opracowanie ekspozycji - sposób wystawiania eksponatów - architekturę pawilonów wystawowych. Wystawiennictwo jest również ważnym środkiem, dzięki któremu upowszechniane są informacje poprzez wystawy światowe. Duże znaczenie dla historii i tradycji wystawiennictwa miały dawne jarmarki i ceremonie dworskie, to właśnie z nich wywodzi się owa dziedzina. Ważną funkcję w procesie ewolucji wystawiennictwa pełniły pierwsze pawilony wystaw powszechnych pod koniec XVIII wieku. Początkowo były one wzorowane na budowlach pałacowych np. wystawa w Paryżu w 1798 roku. Następnie, w XIX wieku, powstały nowe konstrukcje, jak np. budynek Cristal Palace, który został wzniesiony w 1851 roku na światową wystawę w Londynie wg. projektu J. Paxton a. Wystawa w Paryżu była w pewnym sensie przełomową, gdyż zainicjowała nową zasadę planowania terenów wystawowych jako zespołu pawilonów. Kolejna, w 1878 roku Wystawa Światowa w Paryżu wprowadziła pawilony narodowe w stylu typowym dla danego kraju. W pierwszym dwudziestoleciu XX wieku architektura wystawowa kształtowana była pod silnymi wpływami konstruktywizmu i puryzmu. Za przykład tego typu budynków może posłużyć pawilon L Esprit Nouveau wg. projektu Le Corbusiera na wystawie sztuki dekoracyjnej w Paryżu w 1925 roku. Zmiany, jakie nastąpiły po II Wojnie Światowej kształtowały również formy architektury wystawowej. Początkowo znalazły się one pod wpływami abstrakcji niegeometrycznych, czego przykładem może być Pawilon Towarowy Breda L. Baldessariego na wystawie 9

9 w Mediolanie w 1952 roku. Kolejnymi elementami, jakie pojawiły się w formach architektury pawilonów to struktury nośne kopuły, dachy wiszące itp. Tu za przykład przywołać można pawilon USA R. B. Fullera oraz Habitat M. Safdiego, oby dwa powstały specjalnie na Expo 67 w Montrealu. Następną zmianą było wzbogacenie sposobów aranżacji wnętrz, jak również zasobów środków ich wyrazu, jakie stanowiły m.in. efekty dźwiękowe oraz film. Za okres powstania i rozwoju wystawiennictwa w Polsce uznaje się koniec XIX wieku, świadczy o tym Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie, która odbyła się w W XX wieku natomiast formy wystawiennictwa powstają w tradycji stylu narodowego i są nimi: - Wystawa Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym w Krakowie w 1912 roku; - Wystawa Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu w 1925 roku wg. projektu J. Czajkowskiego następnie pod wpływem awangardy: - Pawilon na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 roku wg. Projektu S. Syrku i S. Hempel - Pawilon na Wystawie Sztuka i Technika w Paryżu w roku 1937, projekt - B. Pniewski, B. Lachert, S. Brukalski, J. Szanajca. Po1945 roku osiągnięciami polskiego wystawiennictwa były: - Wystawa Ziem Odzyskanych we Wrocławiu w 1948 roku - Konstrukcje na wystawy w Izmirze w 1955 roku, - Sao Paulo rok 1959 wg. Projektu Z. I O. Hansenów oraz L. Tomaszewskiego - Pawilony prefabrykowane Tropik na wystawy w Damaszku, projekt Z. Ihnatowicz, J. Sułtan, H. Wiśniewski, W. Zalewski, J. Pałka, A. Szapocznikow w roku New Delhi J. Gliński, W. Jankowski,J. Srokowski, W. Zalewski, w 1955 roku - Projekt niezrealizowanego pawilonu w Brukseli wg. projektu Z. Ihnatowicz, J. Sołtan,L. Tomaszewski, T. Babicz, W. Fargon w 1958 roku - kolejne Targi Poznańskie. Ważnym dziełem wystawiennictwa jest projektowanie stałych ekspozycji muzealnych i czasowych wystaw sztuki. Obecnie rozwija się nurt, w którym znaczą rolę pełnią różnorodne środki przekazu informacji. Jego celem jest zwiększenie dydaktycznych wartości wystaw. Powstaje też coraz więcej nowych rozwiązań wnętrz ekspozycyjnych. Za przykład takich nowatorskich środków przyczyniających się do poszerzenia wartości dydaktycznych 10

10 wystawiennictwa może posłużyć spiralna rampa w Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku lub prezentacja wystawiennicza w Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie, gdzie zacierają się granice między klasową ekspozycją muzealną a spektaklem teatralnym 1 Kolejnym zagadnieniem, mającym decydujące znaczenie w rozumieniu tematyki pracy, a także w późniejszych jej rozważaniach jest pojęcie wystaw światowych. Stanowią je przede wszystkim wielkie międzynarodowe wystawy o charakterze głównie propagandowym. Są one organizowane co pewien czas, w różnych krajach świata, gromadzą eksponaty ze wszystkich dziedzin życia. 2 Jest to nazwa zwyczajowo nadawana cyklicznym ekspozycjom prezentującym dorobek kulturalny, naukowy i techniczny krajów i narodów świata. Ciałem zajmującym się organizacją wystaw jest Międzynarodowe Biuro Wystaw Światowych (Bureau International des Expositions), powstałe w 1928 w wyniku umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez większość państw Ligi Narodów. Pierwsza wystawa odbyła się de facto w 1753 w Londynie, a dwie następne w 1798 i 1802 w Paryżu, jednak za pierwszą prawdziwie międzynarodową wystawę światową uznaje się Wielka Wystawa Przemysłu Wszystkich Narodów. (Great Exhibition of the Works of Industry of all Nations) w Londynie w 1851 roku. Od tego czasu wystawy są okazją do współzawodnictwa we wszystkich dziedzinach produkcji. Organizując kolejne wystawy dąży się do prześcignięcia, zaćmienia poprzedniej, również w dziedzinie jej oprawy architektonicznej. 3 Z wystawą światową wiążą się zwykle wielkie przedsięwzięcia budowlane, dlatego też duże znaczenie ma tu omawiana już wyżej dziedzina wystawiennictwa. W przedsięwzięciach takich znajdują zastosowanie najnowocześniejsze osiągnięcia techniki, takie jak np. Wieża Eiffla na wystawie Światowej w 1889 w Paryżu. W myśl konwencji kodyfikującej zasady urządzania wystaw światowych (1912 roku w Berlinie oraz 1922 i 1948 roku w Paryżu) nastąpił rozłam wystaw światowych i targów międzynarodowych. Po II Wojnie Światowej odbyły się następujące wystawy światowe: - Expo 58 w Brukseli (Belgia) pod hasłem Bilans świata dla świata bardziej ludzkiego 1 Encyklopedia Powszechna Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1987r., wydanie trzecie, tom IV, Redaktor Naczelny PWN - Rafał Łąkowski 2 Encyklopedia Powszechna Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1987r., wydanie trzecie, tom IV, Redaktor Naczelny PWN - Rafał Łąkowski 3 Zespół Encyklopedii PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 1998r., wydanie przeznaczone dla Klubu Świat Książki, tom X, Redaktor Naczelny PWN Jan Kofman 11

11 - Expo 67 w Montrealu (Kanada) pod hasłem Ziemia planeta ludzi - Expo 70 w Osace (Japonia), - Expo 74 w Spokane (USA) - Expo 75 na Okinawie (Japonia) pod hasłem Ocean: jaki być powinien - Expo 85 w Tsukubie (Japonia) Mieszkanie i środowisko nauka i technika dla człowieka w domu 4, - Expo 88 w Vancouver (Kanada) pod hasłami Świat w ruchu, Świat we wzajemnych związkach - Expo 92 w Sewilli (Hiszpania) Stulecie odkryć spotkanie dwóch światów (wystawa w Sewilli była pierwszą wystawą światową po II wojnie świat., w której wzięła udział Polska) - Expo 93 w Tedzon (Korea Pd.) pod hasłem Wyzwania na nowej drodze rozwoju - Expo 98 w Lizbonie pod hasłem Oceany dziedzictwo dla przyszłości, w której wzięło udział 155 krajów, w tym Polska. 5 - Expo 2000 w Hanowerze pod hasłem "Człowiek - Przyroda - Technika". Liczba wielkich wystaw 6, od pierwszej światowej (Londyn, 1951 r.) do ostatniej Expo (Hannover, 2005), to 62 wystawy międzynarodowe. Jeśli natomiast chodzi o światowe wystawy ogrodnicze to liczba ta jest o wiele mniejsza 17 tego typu imprez miało miejsce począwszy od wystawy z 1960 r. w Rotterdamie, do Rostocku w 2003 roku. 7 Najważniejszym pojęciem, wyjaśniającym istotę tematu pracy jest wystawa ogrodnicza (garden exhibition lub garden festival, exposition horticole, Gartenschau lub Gartenausstellung, esposizione di piante e fiori lub esposizione di horticulture). Stanowią ją wszelkiego rodzaju pokazy roślin, kwiatów (często egzotycznych) oraz bieżące osiągnięcia z dziedziny ogrodnictwa. Często towarzyszą jej elementy architektoniczne, które z pewnością pomagają w ich ekspozycji, a także podkreślają ich piękno lub są dla nich tłem. Najczęściej przedsięwzięcia tego typu organizowane są z wielkim rozmachem w krajach europejskich, poczynając od poł. XIX wieku, najczęściej z inspiracji niemieckich dokonań dotyczących technik ogrodniczych. Wystawy ogrodnicze stały się impulsem do 4 Encyklopedia Powszechna Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1987r., wydanie trzecie, tom IV, Redaktor Naczelny PWN - Rafał Łąkowski 5 Zespół Encyklopedii PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 1998r., wydanie przeznaczone dla Klubu Świat Książki, tom X, Redaktor Naczelny PWN Jan Kofman 6 Patrz - załącznik nr 1 wykaz wszystkich wystaw światowych. 7 Erik Mattie, 1998, World s Fairs, Princeton Architectuar Press, New York. 12

12 powszechniejszego zakładania ogrodów zimowych, 8 ale przede wszystkim przyczyniają się do propagowania nowych trendów w dziedzinie ogrodnictwa i szerzenia sztuki ogrodowej w świadomości społeczeństwa. Współczesne wystawy ogrodnicze spełniają też często inne funkcji, nie tylko związane z estetyką terenu, lecz przywracające środowisko do ustabilizowanego stanu (np. usuwanie zanieczyszczeń wojennych - BUGA 51, rekultywacja obszarów zdegradowanych BUGA 97). ROZDZIAŁ II RYS HISTORYCZNY TERENÓW WYSTAWOWYCH - CHARAKTERYSTYKA WYBRANECH PRZYKŁADÓW 2.1. Tereny wystawowe w XIX i na początku XX wieku Wprowadzenie do tematu. W końcu XIX wieku i w pierwszej połowie wieku XX powstawało wiele nowych rodzajów ogrodów. W tym okresie zaobserwowano także dążenie do innego postrzegania terenów zielonych. Zwrócono uwagę na potrzeby dostosowania ich do różnych grup użytkowników, jak również do szerszego ich udostępniania. Pod koniec XIX wieku znaczenie tak popularnych od XVII wieku ogrodów dworskich zaczęło maleć, a ich miejsce zaczęły zajmować powstające w dużej ilości ogrody przydomowe. Jednocześnie, w tym samym czasie, największe znaczenie zyskały miejskie tereny publiczne. Były one uwarunkowane silnymi potrzebami społecznymi. Jako założenie postawiono wówczas ich ogólną dostępność dla wszystkich oraz tak ważny fakt lokalizacji - teren miast lub bliskie ich sąsiedztwo. Tereny użyteczności publicznej służyć miały wypoczynkowi po pracy oraz w dni świąteczne. Założenia te wykazują przy tym znaczna ewolucję. W czasach Baroku miały one ograniczoną dostępność dla ludzi, były małe, o charakterze wyłącznie spacerowym. Z czasem, wzrosła nie tylko liczba takich założeń, ich wielkość, lecz również wzbogacił się ich program o nowe elementy, jak rozrywkowe, kulturalno oświatowe, czy też, w zależności od funkcji, o elementy sportowe. Zależnie od typu założeń programowych, 8 Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str

13 sposobu ich użytkowania oraz warunków ich usytuowania, założenia ogrodowe uzyskały charakter parku leśnego, ludowego, osiedlowego itp. 9 Jako nowe założenia terenów zieleni, mających swój początek w założeniach dworskich na przełomie XIX i XX wieku, powstały ogródki działkowe, ogrody dziecięce (jako samodzielne założenia przestrzenne lub jako wydzielona część parków miejskich) tzw. amerykańskie place zabaw lub w Polsce ogródki jordanowskie, a także parki wystawowe. Te ostatnie były odmiennymi układami przestrzennymi, które jednak kształtowały się na takim właśnie tle społeczno historycznym. Początkowo zakładane w drugiej połowie XIX wieku, stopniowo rozwijały się wraz z rozwojem osiągnięć technicznych oraz nowych trendów w kompozycjach ogrodowych. 10 Tradycja wielkich wystaw światowych sięga (wg. Barbary Stępniewskiej) przełomu XVIII i XIX wieku. 11 Od połowy wieku XIX rozwinęły się różne wystawy krajowe i międzynarodowe, związane głównie z rozwojem przemysłu. 12 Nierozerwalnie towarzyszyły im wielkie przedsięwzięcia inżynierskie, które jednocześnie były niejako przeglądem dotychczasowych, nowoczesnych rozwiązań technicznych. Fenomen tego typu wystaw, charakteryzujących wiek XIX oraz początek XX jest wynikiem rewolucji przemysłowej oraz faktu, iż była to era industrializacji. Przewrót ten przeobraził dotychczasowe metody produkcji oraz stworzył konieczność reorganizacji rynków zbytu. 13 Rewolucja przemysłowa, która rozpoczęła się w Wielkiej Brytanii i rozpowszechniła na Europę i Stany Zjednoczone Ameryki, niosła ze sobą ogromne zmiany w dziedzinie techniki, ekonomii, a także mentalności ówczesnego społeczeństwa związanej z powstaniem wielkiego przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej. Jeszcze lat przed wielkim przełomem przemysłowym Anglia była krajem jak każdy inny, z małą, ale rozległą populacją rolniczą. Po znacznych przemianach była państwem jak żadne inne, z rozległym przemysłem, który zaopatrywał świat. Składa się z klas odmiennych od Anglii lat minionych. Ten rozwój był tym, czym rewolucja we Francji i Niemczech. Anglia, jako pierwsze państwo opanowane przez rewolucję przemysłową, była również pierwszym miejscem gdzie zorganizowano w 1851 roku Wielka Wystawę Przemysłu Wszystkich 9 Stępniewska B., 1996, Nowe rodzaje założeń ogrodowych [w:] Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Stępniewska B., 1996, Nowe rodzaje założeń ogrodowych [w:] Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX ixx, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Stępniewska B. Wystawy światowe jako perspektywa postępu technicznego, Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego,t.27,1972,Wrocław,s Majdecki L., 1978, Historia Ogrodów, Polskie Wydawnictwo Państwowe PWN, Warszawa, s Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig 14

14 Narodów (Gret Exhibition of the Works of Industry of all Nations), zwana też Festiwalem Pokoju. Do powstania wystawy właśnie w tym państwie przyczyniła się również Francuska rewolucja, która ostatecznie wyznaczyła jej miejsce. Jednocześnie istniały silne chęci i potrzeby społeczeństwa do zaprezentowania osiągnięć techniki, a także konieczność międzynarodowej współpracy w dziedzinie techniki i handlu. Wystawa ta, o nowym programie i nowej funkcji, otwarta była w Londynie, zlokalizowana w Hyde Parku, rozpoczęła nową epokę epokę wystaw na skalę światową, z wolną konkurencją dla wszystkich narodów, bez względu na ich warunki geopolityczne. Do końca XIX wieku wystawy światowe były elementem jednoczącym wszystkie narody. Przedstawiano na nich nieokiełznane bogactwa, które wcześniej reprezentowane były na indywidualnych wystawach krajowych bądź regionalnych z dziedziny: rzemiosła, przemysłu, nauki, sztuki i opieki społecznej. Przedsięwzięcia tego typu wymagały ogromnych przestrzeni. Na cele wystaw adaptowano istniejące już tereny parkowe lub stwarzano je od podstaw. Tereny zielone umożliwiały też ewentualne powiększenie terenu wystawy w miarę potrzeb Charakterystyka zjawiska. Można wyróżnić (wg. Hanbuch der Architektur) cztery podstawowe rodzaje wystaw, w zależności od ich zasięgu i tematyki: 1. wystawy światowe 2. międzynarodowe wystawy tematyczne (w tym ogrodnicze) 3. wystawy regionalne 4. wystawy historyczne (dotyczące miasta, regionu itp.) Większości terenów wystawowych towarzyszyła zieleń i urządzenia ogrodowe, ich rolę i funkcje można sklasyfikować następująco: stanowiły tło ekspozycji wzbogacały układ przestrzenny wystawy pełniły funkcję przerywników w ciągach ekspozycyjnych były miejscem wypoczynku dla zwiedzających ponadto pełniły funkcje eksponatu reprezentującego aktualne osiągnięcia w swoim zakresie 14 Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig 15

15 Po zakończeniu wystawy towarzyszące jej ogrody wzbogacały tereny zieleni publicznej. Podsumowaniem wystaw na niższych szczeblach były wystawy światowe. Ich główną treścią ideową gloryfikacja przemysłu i postępu technicznego. Później także specyfika, dorobek techniczny i kulturowy poszczególnych narodów. 2.2 Prezentacja i omówienie wybranych wielkich wystaw światowych Pierwsza światowa wystawa odbyła się w Londynie w 1851 roku, została zatytułowana: Wielka Wystawa Przemysłu Wszystkich Narodów (Gret Exhibition of the Works of Industry of all Nations). Tłem historycznym, jak już wcześniej wspomniano była dla niej rewolucja przemysłowa, która jako pierwsze państwo opanowała Anglię. Dlatego nieprzypadkowo właśnie w Londynie zorganizowana została pierwsza Wystawa Przemysłu Wszystkich Narodów, zwana również Festiwalem Pokoju. Wystawa ta zapoczątkowała nową epokę wystaw, epokę wolnej konkurencji w skali światowej dla wszystkich narodów, bez względu na panujące warunki geopolityczne, dała początek dzisiejszym wystawom EXPO. Stanowiła nowy program i nową funkcje. Jej tereny wystawowe zlokalizowano w Hyde Parku, objęły obszar 10,4 ha i przyciągnęły 6 tys. zwiedzających. Il. 1. Pałac Kryształowy w Hyde Parku stał się symbolem Wystawy Londyńskiej z 1851 roku, która zapoczątkowała serię wystaw międzynarodowych. 15 Główny pawilon wystawy stanowił Pałac Kryształowy (Cristal Palace) (Il. 1.), który wzniesiony w konstrukcji szkieletowej z prefabrykowanych żeliwnych słupów i belek, 15 Il.Nr 1. World s Fairs, Erik Mattie, Princeton Architectural Press, 1998, New York. 16

16 reprezentował osiągnięcia architektoniczno konstrukcyjne po raz pierwszy zastosowano taką metodę prefabrykacji. Powstał on według projektu Johna Paxtona. 16 Ten oryginalny pomysł architektoniczny, nie kopiował dawnych epok i miał swój początek w budownictwie szklarniowym, jakiem zajmował się wcześniej Paxton. Na początku swej kariery stawiał szklarnie - m. in. w Chastworth. W latach czterdziestych XIX wielu wzniósł jeszcze równie imponującą palmiarnię królewską w Kew Gardens w Londynie oraz pomarańczarnie w Dublinie i Belfaście. 17 Te wielkie szklarnie klatki należały wtedy do najbardziej egzotycznych konstrukcji, nic więc dziwnego, że właśnie Paxton otrzymał zaszczyt zaprojektowania budynku na Wystawę Światową w 1851r., najbardziej celebrowane wydarzenie w okresie panowania królowej Wiktorii. Wielkie cieplarnie budowano na szkielecie żeliwnym i osłaniano szkłem. Żeliwna rama była produkowana seryjnie przez maszynę wymyśloną przez samego Paxtona. 18 Korzystając ze swoich doświadczeń zbudował on Kryształowy Pałac na Wielką Wystawę w Londynie. Budowa trwała sześć miesięcy. Paxton zastosował ornamenty rodem ze sztuki islamu. Konstrukcja wywołała entuzjazm i szybko pojawiły się podobne budowle. Do budowli Paxtona nawiązuje m. in. słynna Wieża Eiffla w Paryżu, która powstała na kolejną wystawę światową. Pałac Paxtona przetrwał do 1836 roku, kiedy strawił go pożar. Poza konstrukcją fenomen tego budynku polegał na tym, iż wzniesiono go z pełnym poszanowaniem starego drzewostanu; część drzew znalazła się w jego wnętrzu, stanowiąc ciekawy motyw dekoracyjny. Nastąpił więc efekt przenikania zieleni parkowej, widocznej z zewnątrz budynku, z drzewami w środku Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Bagenal P., Meades J., 1990, The ilustrated Atlas of the World s Great Buildings, Tiger Books International PLC, London,s Bagenal P., Meades J., 1990, The ilustrated Atlas of the World s Great Buildings, Tiger Books International PLC, London,s Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s

17 Il.Nr 2. Wnętrze Pałacu Kryształowego z drzewami Hyde Parku. 20 Wnętrze Pałacu Kryształowego przyozdobione było nie tylko roślinnością, co prawdopodobnie było ważnym elementem dla samego Paxtona z racji jego wcześniejszej profesji (zatrudniony był początkowo jako ogrodnik w wiejskiej posiadłości księcia Devonshire w Chatrsworth.), 21 ważny element stanowiła również mała architektura posąg Ryszard Lwie Serce, kryształowa fontanna, mieniąca się kolorami tęczy oraz blok węgla ważący 24t. Specyfika wystawy było zgrupowanie czterech elementów: surowców, maszyn, prefabrykatów, dzieł sztuki. Największym osiągnięciem jednak zarówno pod względem konstrukcyjnym, architektonicznym, jak i przestrzennym, był sam Pałac Kryształowy. 22 Il.Nr 3. Pałac Kryształowy wnętrze z widokiem na kryształową fontannę. 23 Il.Nr 4. Pałac Kryształowy wnętrze Il.Nr 2. Erik Mattie, 1998, World s Fairs, Princeton Architectural Press, New York. 21 Bagenal P., Meades J., 1990, The ilustrated Atlas of the World s Great Buildings, Tiger Books International PLC, London,s Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Il.Nr 3. World s Fairs, Erik Mattie, Princeton Architectural Press, 1998, New York. 24 Il.Nr 4. World s Fairs, Erik Mattie, Princeton Architectural Press, 1998, New York. 18

18 Pałac Kryształowy stał się wkrótce symbolem Wystawy Londyńskiej z 1851 roku, tak jak w kolejnych latach dyskusyjna budowla wieży Eiffla symbolizować zaczęła światową wystawę w Paryżu oraz Atomium w Brukseli. Londyńska Wystawa Światowa zachęciła swym ogromnym sukcesem do kontynuacji tego typu przedsięwzięć i stała się początkiem do następujących po niej kolejnych wystaw międzynarodowych: w Nowym Jorku 1853r., w Monachium 1854r., w Filadelfii 1876r., w Paryżu 1889r., w Saint Louis 1904r., Brukseli Brukseli 1910r. i 1935r., w San Francisco 1915r., w Chicago 1933 r., w Paryżu 1937 r. i 1939r. 25 W każdej z nich organizacja ekspozycji stawała się znakomitą okazją do eksperymentów konstrukcyjnych. I tak pod względem architektonicznym najważniejsza prawdopodobnie była Wystawa światowa w Paryżu w 1889 roku, której, jak już wspomniano, zawdzięczamy powstanie Wieży Eiffla oraz nieistniejącą dziś już Halę Maszyn. 26 Kolejną wartą uwagi ekspozycja na skalę światową była wystawa w Wiedniu. Pomysł by zorganizować w tym miejscu wystawę narodził się już w 1852 roku, tuż po zachwycie sukcesem wystawy londyńskiej. Datą ustaloną na tą imprezę był rok 1859, lecz wojna we Francji zmusiła do zaprzestania jej realizacji w tym terminie. Plan oddalił się do roku 1870, a następnie do Ostatecznie otwarcie wystawy datuje się na roku, a miejscem jej organizacji stał się Prater w pobliżu Wiednia. Ekspozycja zlokalizowana została w istniejącym już byłym parku łowieckim Maxymiliana II, który został przekazany do użytku publicznego przez Joseph a II w 1766 jako Volkspark, park rozrywki Wiednia. Generalnym dyrektorem wystawy był Dr. Wilhelm von Scherz Sendborn Nadrzędnym celem wystawy wiedeńskiej było promowanie obecnej kultury, ekonomicznych warunków oraz postępu cywilizacyjnego. Całościowa powierzchnia terenu wystawowego wynosiła 250 ha i była pięć razy większa niż teren Pól Marsowych w Paryżu. Obszar wystawy graniczył od płn. - wsch. Z Dunajem, od płd. zach. z główną aleja biegnąca przez Prater, a od płn. - zach. przez linie kolejowe, strona płd. - wsch. natomiast, graniczyła z podmokłymi łąkami - terenami otwartymi. Przestrzenne tereny parkingowe rozproszone były na całym obszarze wystawy, by ułatwić, z racji na wielkie powierzchnie wystawy, dostęp środkami transportu wszędzie tam, gdzie zwiedzający sobie zażyczył, każdego nie tylko do wejścia głównego terenu 25 Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Bagenal P., Meades J., 1990, The ilustrated Atlas of the World s Great Buildings, Tiger Books International PLC, London,s

19 wystawowego. By zrealizować projekt na tak obszernym terenie, wcięte zostały niestety parowieczne drzewa parkowe, by pozyskać obszar do wykonania założeń projektowych. Jednak w ich miejsce przybyły nowe projektowane krzewy, kwiaty, pokaźne rośliny tropikalne, trawniki. Ogólnie krajobraz ten został dodatkowo zazieleniony. W takim środowisku udało się osiągnąć efekt kontrastu pomiędzy architekturą pałaców i hal wystawowych, a bliskiej, otaczającej je zieleni. Ozdobą planu wystawy były masowe pałace i hale, najważniejsze z nich to: Pałac Przemysłu, Hala Maszynerii oraz liczne hale wystawy ogrodniczej. Ten ogromny teren wmieszał się całkowicie w otaczający krajobraz i został usiany przez niekończące się sieci budynków, arkad, pawilonów wystawowych indywidualnych firm, narodowych restauracji, kawiarni, domów mieszkalnych - charakterystycznych w swym stylu dla danego kraju, miejsc rozrywki z fontannami dla rozrywki i relaksu i wiele innych o podobnym charakterze. Plan projektu oferował 194 punkty interesujących miejsc. Ówczesny obywatel Wiednia zaobserwował, że przejście całej wystawy i zwiedzenie wszystkich punktów jej programu zajęłoby 40 dni (!) 27 Il.Nr 5. Plan największej do tej pory wystawy całkowita przestrzeń zajmowała 250 ha Volkspark u w Wiedniu. Układ w kształcie ości śledzia oraz Pałac Przemysłu z Rotundą miał dać skuteczną metodę urządzania wystaw. Ekspozycja krajobrazowa wkomponowana w bujną zieleń parku, co pozwoliło osiągnąć kontrast między monumentalna architektura a miękkością otaczającej jej zewsząd zieleni. 1.Główne wejście; 2. Pałac Przemysłu; 3.Rotunda; 4.Hala Maszynerii; 5. Hala Ogrodnictwa; 6. Hala Sztuk Pięknych; 7.Stacja kolejowa Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig,s Il.Nr 5. Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, s

20 Aranżacja Pałacu Przemysłu i Rotundy, o wymiarach m 2, rozmieszczona była w centralnej części parku Volkspark. Jej układ przypominał ości śledzia oś główna z bocznymi halami po prawej i lewej jej stronie, wywodziła się ze starych niezrealizowanych projektów wystaw architektów van der Noll i Siccardsburg. Takie ustawienie uznawane było za skuteczną metodę urządzania wystaw. Do bocznie biegnących alei można było dojść przez główne wejście. Układ ości śledzia prowadził od głównej galerii i miał ważną zaletę, dzięki niemu dostarczany był dostęp do specyficznych sekcji wystaw. Rozmiar wystawy osiągnięto przez rozbudowanie przejścia poprzecznymi galeriami. Ta opcja użyta była w wielu miejscach ku zadowoleniu zainteresowanych państw wystawiających. Wszystkie części budynku zbudowane były z żelaza. 29 Podążając za trendami z Paryża z 1876 roku, wiedeńska wystawa zaopatrzona była również w narodowe budynki i pawilony wystawowe, których zadaniem było przedstawianie ich aspektów kulturowych i pokazów historycznych. Ich zadaniem było również dostarczanie informacji i przegląd współczesnych trendów w sztuce i kulturze innych nacji. Tak tez na polu sztuki Niemcy reprezentowani byli przez ich najlepszych współczesnych malarzy. Pośród wystawców był Bocklin, Weimar, Graf von Kalckreuth, Feuerbach, Lenbach, Thoma, Leibl, von Ramberg, Preller, Menzel i wielu innych artystów przedstawiających ówczesne malarstwo olejne czy akwarelowe. Wybitnymi Francuskimi artystami byli prezentującymi swe dzięła byli m.in. Daubigny, Brion, Corot, Breton. Jako kosmopolityczny kraj Austria wystawiła na pokaz prace: Makat, Griepenkerl a, węgierskiego Munkacsy ego i polskiego historycznego malarza Matejko. Szwajcaria miała światową reprezentację w postaci Calame, a Rosja w postaci Repin a. Anglia w dodatku do Tunera, reprezentowana była przez akwarelistów oraz Cooke a, Smith a, Taylor a i Cope a. Ta lista nie oddaje jednak prestiżu wystawy lecz wymienia jedynie najsławniejszych. Dzieła te wzbogacone były o malarstwa historyczne i batalionistyczne. Każdy mógł oszacować stan rękodzieł i sztuki dekoracyjnej poprzez dojrzałość smaku poszczególnych nacji, biorących udział w wystawie. W przeszłości, z wyjątkiem pierwszej londyńskiej wystawy, w poprzednich tego typu imprezach o randze światowej, to Francja bezsprzecznie obejmowała prowadzenie na tym polu. Jednak na weneckiej wystawie Austria ostatecznie zaistniała na rynku szkła, porcelany, ceramiki, garncarstwa, skóry i metali plastycznych. Były to nowe osiągnięcia. Japonia 29 Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig,s

21 opanowała dziedzinę sztuk dekoracyjnych i zdobniczych. Wiedeńska wystawa sprawiła, że sekcja sztuki zyskała duże znaczenie. 30 Na zamknięcie wystawy w październiku 1873 roku zwiedzających przybyło na tereny Prater, by po raz ostatni móc cieszyć się tym gigantycznym przedsięwzięciem. Po zamknięciu wystawy mówiono, że jej ekspozycja rozłożona była na zbyt dużym terenie, co niewątpliwie utrudniało proces zwiedzania i część osób zniechęcona odległościami, pomijała ważne jej elementy. 31 Znaczenie wystaw znaczenie wzrosło od 1876 roku, kiedy to odbyła się światowa wystawa w Filadelfii, która zasłynęła głównie zastosowaniem systemu pawilonowego. 32 Wystawa ta odbyła się pomiędzy dwiema słynnymi wystawami paryskimi (między 1867 i 1878) oraz tuż po równie wybitnej z 1873 roku w Wiedniu. Il.Nr 6. Dzień otwarcia wystawy Filadelfia 1876 rok. 33 Po pięciu wystawach światowych odbytych na terenie Europy (1851 LONDON Great Britain,1855 PARIS France,1862 LONDON - Great Britain,1867 PARIS France,1873 VIENNA Austria), przyszła kolej na Amerykę. Stany Zjednoczone miały okazję zrealizować tego rodzaju wydarzenie na podobną, co europejska skalę. Dodatkową 30 Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig,s Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig,s Stępniewska B., 1996, Nowe rodzaje założeń ogrodowych [w:] Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Il.Nr 6. James D. McCabe, 1876, The Illustrated History of the Centennial Exhibition, published in Philadelphia. 22

22 szansą do zrealizowania tego przedsięwzięcia były obchody Stulecia Deklaracji Niepodległości. Stan Pensylwania wraz z Instytutem Franklin a i komitetem Philadelphia City Council przedłożyli notatkę, w której zawarte było m.in.: Deklaracja niepodległości została stworzona i podpisana przez jej patriotycznych założycieli właśnie w Filadelfii. To była pierwsza proklamacja do całego świata z miasta. Od setnej rocznicy tej decydującej ery w historii naszej ojczyzny wszyscy obywatele USA powinni świętować tą chwilę z należyta chwałą [...] Mając to na względzie, zostało przedłożone podanie, które nadmieniało, że wystawa światowa sztuki, przemysłu, produktów gleby i wzgórz, powinna być utrzymana jako część tej wybitnej setnej rocznicy. Celem wystawy miało być ukazanie różnic między czasami ówczesnymi, jakim sprzyjał postęp w nauce i sztuce, ludzkie myślenie o ulepszaniu warunków i ich doskonaleniu, a niskim poziomem kultury sprzed stu lat. 34 Il.Nr 7.. Główny budynek wystawowy w Filadelfii z 1876 roku. Architekci: Henry Pettit and Joseph Wilson. 35 Planowana data wystawy została przesunięta z 10 maja na 10 listopada 1876r. Miejscem spotkania był Fairmount Park w Filadelfii, o unikalnym, wyjątkowo atrakcyjnym położeniu w krajobrazie. Jego prawie 1,200 ha powierzchnia, której notabene tereny wystawowe zabrały jedynie 175 ha, była przerastanie przez lasy, łąki, jeziora i strumienie oraz przemierzającą okolice rzekę Schuuylkill i jej romantyczne dopływy. Część wystawy leżała w krajobrazowym stylu ogrodów angielskich z dodatkowo dodanymi sztucznymi stawami, basenami, majestatyczną fontanną, posągami i detalami architektonicznymi, jak 34 Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, Philadelphia 1876 Centennial Exposition 35 Il.Nr 7. James D. McCabe The Illustrated History of the Centennial Exhibition,, published in Philadelphia,

23 również dywanami kwietnymi i krzewami. Było zamierzone, że park ten będzie co najmniej równy bądź przewyższy Prater w swoim pięknie. Amerykanie, dla własnej wygody, byli skłonni do stworzenia kolei żelaznej jako środka komunikacji po terenie wystawowym. Wszystko to, by móc zyskać dostęp do niedalekich hali i budynków wystawowych równie dobrze jak do najbardziej atrakcyjnych części parku. Koszt przejazdu wynosił 5 centów, a odległości między przystankami trwały jedynie 5 minut. Trasa kolejowa prowadziła przez teren parku na odległości czterech mil. Il.Nr 8. Plan wystawy Wystawa rozciągała się na ponad 175 ha Faimount Parku w Filadelfii. Włączona w istniejący las, jeziora, strumienie i w obecność rzeki uwydatniającej piękno terenu, jak zaznaczono na powyższym planie Rys. 8. Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, Philadelphia 1876 Centennial Exposition 24

24 . Il.Nr 9. Ogólny widok na światową wystawę w Filadelfii z 1876 r. 37 Jak już wcześniej wspomniano, światowa wystawa w Filadelfii zaprojektowana była przede wszystkim z licznych pawilonów rozmieszczonych na owym terenie. Była to pierwsza taka wystawa, gdzie pojawiła się idea budowania pawilonów wystawowych o odmiennej tematyce. Do najbardziej znanych budynków zalicza się: pamiątkową galerię sztuki, halę ogrodnicza, pawilon rolniczy oraz Women s building, (w którym przedstawiane były wszelkie sztuki i osiągnięcia z dziedziny życia kobiet, głównie sztuki piękne). Głównym, naczelnym projektantem wystawy był Herman Joseph Schwarzmann. Il.Nr 10. Pamiątkowy budynek galerii sztuki międzynarodowa wystawa, Filadelfia, 1876 r. Architekt - H.J. Schwarzmann. 38 Il.Nr 11. Pamiątkowy budynek galerii sztuki ze starej pocztówki, Filadelfia, 1876r. Architekt - H.J. Schwarzmann Il.Nr 9. Robert W. Rydell, All the World s a Fair: Visions of Empire of American International Exposition, , The University of Chicago, Published 1984, Paperback edition 1987, Printed in USA. 38 Il.Nr 10. James D. McCabe The Illustrated History of the Centennial Exhibition, published in Philadelphia, Il.Nr 11. Frank Leslie's Illustrated Historical Register of the Centennial Exposition New York,

25 Il.Nr 12. Hala ogrodnicza jako budynek wystawowy, Filadelfia, 1876r. Architekt - H.J. Schwarzmann. 40 Il.Nr 13. Hala ogrodnicza ze starej pocztówki, Filadelfia, 1876r. Architekt - H.J. Schwarzmann. 41 Il.Nr 14. Women's Building pawilon wystawowy, Filadelfia, 1876r. Architect H.J. Schwarzmann,. 42 Il.Nr 15. Pawilon rolniczy jako budynek wystawowy, Filadelfia, 1876r. Architect - James Windrim Il.Nr12. James D. McCabe, 1876, The Illustrated History of the Centennial Exhibition, published in Philadelphia, 41 Il.Nr 13. Frank Leslie's Illustrated Historical Register of the Centennial Exposition New York, Il.Nr 14. Frank Leslie's Illustrated Historical Register of the Centennial Exposition New York, Il.Nr 15. Frank Leslie's Illustrated Historical Register of the Centennial Exposition New York,

26 Il.Nr 16. Pawilon rolniczy podczas budowy 44 Podążając za olśniewającym sukcesem pierwszej światowej - londyńskiej wystawy, jej nieprześcignioną kulturą i przemysłem, Francuzi podobnie usiłowali połączyć świat w swojej stolicy w 1855 roku. Państwo miało już doświadczenie na rynku wystawowym. Charakter francuskiej wystawy był bardziej narodowy niż międzynarodowy. Przekonywujący postęp i technologia była bardzo mocna i inspirowała do tak wielkiego stopnia, że krótka granica czterech lat między postępującymi po sobie wystawami (Londyn 1851, Paryż 1855) nie była widziana jako przeszkoda by zorganizować tą kolejną. Następstwem wystawy był rozwój przemysłu, handlu, sztuki oraz, co za tym idzie, życia intelektualnego. Mimo wielu osiągnięciom i ambicjom projektantów i wykonawców nie zdołano przewyższyć osiągnięć londyńczyków. Nie mniej jednak, znaczenie tej wystawy nie powinno być niedocenione. Przyjęła ona fundamentalny, nowy charakter, zwiększyła wymiar moralny jak i materialny miasta. W porównaniu do londyńskiej wystawy, składała się ona z lokalnych obiektów dla klasy robotniczej, wyrażała chęć by udowodnić wiele ich małych znaczeń. Inna cecha było zabezpieczenie przestrzeni dla sztuk pięknych oraz budynków, w których się one zawierały. 45 Pierwsza wystawa wyrobów miała miejsce na Polach Marsowych w 1798 roku, w celu uczczenia pamięci dziesiątej rocznicę rewolucji francuskiej. Nie była to jednak wystaw o charakterze światowym, lecz narodowym. Przedstawiała ona zarówno przedmioty codziennego użytku zwykłych ludzi, jak i te luksusowe oraz pomagała w promowaniu lokalnego handlu. Od tego czasu Pola Marsowe stały się terenem przeznaczonym na wszystkie światowe wystawy, które następowały po niej w Paryżu Il.Nr 16. Frank Leslie's Illustrated Historical Register of the Centennial Exposition New York, Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, Philadelphia 1876 Centennial Exposition 46 Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, Philadelphia 1876 Centennial Exposition 27

27 Następnie, po kolejnej wystawie w 1847 roku, sławny niegdyś pawilon wystawowy, zlokalizowany w pobliżu dzisiejszej Avenue Marboeuf w Paryżu, przekształcony został w ogród zimowy i miejsce publicznych spotkań z kawiarnią, czytelnią, galeria obrazów oraz sala balową. Zbudowany był on z konstrukcji żelaznej i szkła. 47 Pierwsza Międzynarodowa Wystawa Paryska w 1878 roku, która jak wspomniano wcześniej, była zlokalizowana na Polach Marsowych, przekształciła, rozbudowała i unowocześniła znaną postać ogrodu Trocadero (Jardins du Trocadero). Zajmowała ona powierzchnię 9,4 ha. 48 Il. Nr 17. Pałac Przemysłu był wzniesiony ponownie na Polach Marsowych. Teren wystawowy rozwijał się w stroną północną ku brzegowi Seine z Pałacem Trocadero i przyległymi doń wodospadami oraz parkiem 1 - Trocadero Pałac; 2 - Pont d lena; 3 - Pałac Przemysłu; 4 kolejka. 49 Il.Nr 18 Po lewej: Pałac Trocadero z jego otwartą przestrzenią; Pont d lena nad Seine; Po prawej: Pola Marsowe z Pałacem Przemysłu Majdecki L., 1978r., Historia Ogrodów, Polskie Wydawnictwo Państwowe PWN, Warszawa, s Majdecki L., 1978r Historia Ogrodów,, Polskie Wydawnictwo Państwowe PWN, Warszawa,.,s Il. Nr 17. Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig,s.70 28

28 Jej następczyni w 1889 roku usytuowana była w tym samym miejscu i zapisała się silnie w historii słynna budowlą - wieżą Eiffela. 51 W pierwszej połowie XIX wieku, ekonomia francuska ewoluowała, nastąpił jej nagły wzrost na rynku żelaza i stali, rozwinął się też transport kolejowy oraz wyrób włókienniczo-tekstylny. Postęp w tak wielu dziedzinach doprowadził do powstania pierwszej stalowej konstrukcji kratowej wieży Eiffla w Paryżu. 52 Il. Nr 19 - Plan położenia budynków na Polu Marsowym, łącznie z częścią Trocadero. Łączna całkowita przestrzeń zajmowała 70 ha.1-o Pałac Trocader; 2-Pont d lena; 3-Wieża Eiffla; 4-Pałac Sztuk Pięknych; 5-Pałac Sztuk Ozdobnych; 6-Główn hol wejściowy; 7-Wielka Galeria; 8-Hala Maszynerii 53 Il. Nr 20 - Widok z lotu ptaka na Pola Marsowe z Wieżą Eiffla, Pałac Sztuk Pięknych i Pałac Sztuk Ozdobnych, główny hol wejściowy i Hala Maszynerii Il Nr 18. Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig,s Majdecki L., 1978, Historia Ogrodów, Polskie Wydawnictwo Państwowe PWN, Warszawa,s Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, 53 Il Nr 19.- Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig 54 Il. Nr 20.- Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig 29

29 Dzięki między innymi budowli Wieży Eiffla, Powszechna Wystawa w Paryżu z 1889r była szczególnie interesującą. Wieżę cechowała nowatorska stalowa konstrukcja. Stała się ona wkrótce symbolem potęgi przemysłu francuskiego, mimo iż wcześniej wzbudzała protesty Paryżan, ze względu na swą nowoczesność. Jej koronkowa konstrukcja zdobiła centrum stolicy i otaczający ją krajobraz. 55 Wieża ta wkomponowana była w zieleń oraz stanowiła silna dominantę architektoniczną miasta. Stała się ikoną nie tylko Paryża, lecz całej Francji oraz symbolem idealnych proporcji i dobrego smaku. Celem wystawy było pokazanie światu osiągnięć i zmian, jakie zaszły w przemyśle i innych dziedzinach życia XIX wieku oraz dostarczenie ich do wiadomości publicznej. 56 Il. Nr 21. Międzynarodowa Wystawa Paryska - zdjęcie z balonu, Paryż 1889r., fot.liébert Alphonse. 57 Il. Nr 22. Międzynarodowa Wystawa Paryska.- Wieża Eiffel a w towarzystwieogrodu Trocadéro, 1889r., fot.liébert Alphonse. 58 Wystawa paryska była prekursorem zasady projektowania terenów wystawowych w formie zespołu pawilonów, ułożonych w kształt wioski wystawowej. Wprowadziła również rozwijające się po niej tendencje do wznoszenia pawilonów narodowych, utrzymanych w typowym dla danego narodu stylu. Projektując wioski zaczęto myśleć o jej kompozycji w terenie i planować ich zielone otocznie, które miało za zadanie towarzyszyć wystawie. Doczesne osiągnięcia i odkrycia człowieka były za zwyczaj tematem wystaw światowych. Tak też w XIX wieku na arenie wystawiennictwa główne miejsca zajmowały maszyny parowe oraz nowe odkrycia jak zastosowanie energii pary w roli siły napędowej, metoda wytopu żelaza za pomocą węgla kamiennego czy mechaniczna obróbka żelaza. Przedstawiane też były, na specjalnych pokazach techniki audiowizualnej, fonograf Edisona 55 Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig 56 Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig 57 Il. Nr 21. Erik Mattie World s Fairs,, Princeton Architectural Press, 1998, New York. 58 Il. Nr 22. Erik Mattie World s Fairs,, Princeton Architectural Press, 1998, New York. 30

30 i kinematograf braci Lumiere. Zapoczątkowało to proces pełen przemian, zrodziła się era niespodzianek i osiągnięć technicznych. 59 W tym również okresie zauważalne stały się zupełnie nowe formy projektowania zieleni, które stwarzane były na poczet wystaw międzynarodowych. Były one nieodłącznie związane z wystawiennictwem i nową forma wypoczynku. 60 Osiowy układ parku paryskiego z wkomponowaną w jego symetrię rok później wieżą Eiffla, stał się prototypem wszelkich tego typu terenów wystawowych. Wystawa World s Columbian Exhibition Światowa Wystawa Kolumba, zorganizowana w 1893 roku w Chicago zasługuje na uwagę ze względu na sposób aranżacji terenu i jego niezwykłe położenie. Wystawa ta zaplanowana została z okazji 400 letniej rocznicy odkrycia przez Kolumba Ameryki, dla uczczenia okresu tej historii i uwzględnienia polityczno ekonomicznego rozwoju. Miejsce wystawy o niespotykanym rozmiarze 278 ha (teren trzy razy większy od paryskiej wystawy z 1889 roku) może być opisane określeniem amerykańska w prawdziwym tego słowa znaczeniu, ze względu na swoją skalę. Wynikało to z faktu, że Ameryka była wtedy ziemią nieograniczonych możliwości i przestrzeni i dla Europy znaczyła tyle co państwo bezkresnego bezmiaru. Teren wystawy podzielony był na dwie sekcje, Jackson Park z 251 ha przeznaczonymi pod aktualną wystawę i Midway Plaisance z 27 ha przeznaczonymi na przyjemności i rekreację. Podczas gdy paryska wystawa położona była w centrum miasta, dokładnie na widoku publicznym, wystawa w Chicago leżała w odległości 11 km od miasta. 61 Jako podłoże wystawy wybrany był niezabudowany, bagnisty teren, sąsiadujący z Jeziorem Michigan. Dzięki niemu wystawa nie napotykając na przeszkody mogła rozpościerać się poprzez krajobraz i wzdłuż pięknego jeziora w bardzo naturalnej scenerii. Jackson Park z budynkami wystawowymi przebiegał przez odcinek 3 km wzdłuż Jeziora Michigan. Bliskość wody była szczególnie pomysłowo używana do ornamentyki. Po raz pierwszy sąsiadująca woda ozdabiała teren kanałami, małymi jeziorkami i licznymi basenami. Drogi wodne bezpośrednio połączyły utworzone cztery główne kompleksy: płn. basen, zalew, główny basen i płd. basen. Główny ozdobę tworzył basen, gdzie stała 59 Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, s

31 22 metrowa statua ze spływającą po niej wodą, reprezentująca republikę, zaprojektowana przez francuskiego rzeźbiarza. Basen otoczony był budynkiem Corps de Logis, który biegł w dół jeziora. Na północ od tego punktu leżał Pałac Przemysłu oraz Budynek Elektryczności. Na zachodzie widniał budynek administracyjny, a ma południu pawilon rolniczy, który tworzył północna granicę wystawy. Wokół dużej laguny, w której centrum leżała zalesiona wyspa, był budynki: wędkarstwa, ogrodnictwa, transportu, górnictwa, pawilon kobiet oraz hala koncertowa. Zalesiona wyspa używana była przede wszystkim dla celów ogrodniczych. Głównym centrum północnego basenu był Pałac Sztuki, wokół którego zgrupowane były budynki przedstawiające 40 stanów federalnych. Dookoła południowego basenu były ulokowane budynki: garbarstwa, leśnictwa, wystawa antropologii, przestrzenna wystawa bydła. Do Parku Jacksona dotrzeć można było kolejką, stacja znajdowała się blisko wejścia. Park rozrywki był bardzo dobrze dostępny za pomocą centralnej kolei stanu Illinois, która dodatkowo stanowiła połączenie do parku wystawowego. Generalnym projektantem była firma Olmstead & Co. of Brooklyn. Burnham i Root sporządzili główną część projektu i nadzorowali całość pracy. W odróżnieniu od poprzedzających wystaw w Paryżu, zapewnione było międzynarodowe uczestnictwo wystawiających, z Ameryki, z 50 krajów. Hale o niespotykanych dotąd wymiarach zostały wzniesione, mimo iż nie reprezentowały żadnych nowości. Teren otoczony przez hale wystawowe przyćmiewał inne wystawy głównie swym rozmiarem - stanowił 81 ha. Porównanie z innymi wystawami wskazuje na wspaniały postęp w rozmiarze takich wydarzeń, jakie zostały spowodowane przez amerykańską skłonność do wielkości. Zostało to odzwierciedlone w planie wystawy. Il.Nr. 23. Teren Wystawy World s Columbian Exposition w Chicago 62, położony nad brzegiem jeziora Michigan, odznaczał się bogactwem motywów wodnych - liczne baseny, jeziora, stawy, zatoki, wyspy przeplatające się z pawilonami wystawowymi Il.Nr.23. Dybwad G.L., 1980, White City Recollections: The Ilustrated 1893 Diary of Trip to the World s Columbian Expostion, Dover Publicatipons. 63 Majdecki L.,1978r., Historia Ogrodów, Polskie Wydawnictwo Państwowe PWN, Warszawa,. 32

32 Il. Nr 24. Obszar wystawowy położony bezpośrednio nad brzegiem Jeziora Michigan (Lake Michigan) odznaczał się bowiem bogactwem motywów wodnych, z licznymi basenami, jeziorkami, stawami i zatokami oraz wyspami przeplatającymi się z pawilonami wystawowymi. Założenie zostało skomponowane w układzie swobodnym bez wyraźnych osi, co wynikało głównie z ukształtowania linii brzegowej jeziora Stacja i główne wejście; 2. Budynek transportu; 3. Budynek górnictwa; 4. Budynek elektryczności; 5. Budynek przemysłu; 6. główny basen z Corps de Logis; 7. Budynek rolnictwa; 8. Hala maszynerii; 9. Pokazy bydła; 10. Elektrycznychodnik; 11. Park rozrywki; 12. Budynek sztuki; 13. Budynek ogrodniczy; 14. Podwieszona kolejka elektryczna Il. Nr 24 - Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, s Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, s

33 Il. Nr 25. Białe Miasto na Jeziorze Michigan przeszło do historii jako największe miasto gipsu. Pływające gondole miały na celu stworzyć romantyczną aurę 66 Il. Nr 26. Teren wystawy z lotu ptaka przedstawia budynek przemysłu, największy budynek wystawowy o tej samej konstrukcji, co Hala Maszynerii z wystawy w Paryżu z 1889 roku. Zewnętrzna część pokryta jest kamieniem, która przypomina budynek paryskiej wystawy światowej z 1855 roku Il.Nr 25 - Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, s Il. Nr 26 - Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig, s

34 Światowe kataklizmy XX wieku były powodem przerwy w wielu dziedzinach życia, również wystawiennictwa. 68 Po roku 1900 światowe wystawy straciły swą ważność. Ziemia została podzielona pomiędzy silne źródła materiałów kolonie, a rynki w większości podporządkowywały je sobie. W obrębie tych pól i pomiędzy tymi krajami, rozwiązaniem wydawał się być nowy podział świata. Przemysł i handel wycofywał się za względu na braki finansowe. Nie chciano też ze sobą konkurować. 69 W myśl konwencji kodyfikującej zasady urządzania wystaw światowych (1912 roku w Berlinie oraz 1922 i 1948 roku w Paryżu) nastąpił rozłam wystaw światowych i targów międzynarodowych. 70 Miejsce wystaw światowych najczęściej zastępowały zwykłe targi, np. przemysłowe, budowlane czy ogrodnicze. Światowe ekspozycje stały się raczej seria architektonicznej ferii zabawy i miłego spędzania czasu, zmienił się sposób ich postrzegania. Po wojnie wystawy nie cieszyły się już tak wielkim powodzeniem jak niegdyś. 71 Po blisko 20 latach przerwy spowodowanej II wojna światową, r. otwarto jedna z większych wystaw światowych w Brukseli. Hasłem przewodnim tej imprezy było Naukowa cywilizacja i humanizm 72. Miała ona w myśl owego hasła dotykać bilansu świata na rzecz świata bardziej ludzkiego. 73 Celem było także ukazanie sposobu, w jaki nauka i technika mogą przyczynić się do coraz lepszego zaspokojenia potrzeb stale wzrastającej ludności świata. Na wystawie tej zaprezentowano cztery odrębne tematy podstawowe: atom, cząsteczka, kryształ, komórka, a symbolem wystawy stał się model atomu żelaza. Ideowo wystawa ta opierała się przede wszystkim na pawilonach narodowych oraz zgodnie z zasadą wypracowana pawilonach okresie międzywojennym - na nielicznych pawilonach problemowych. Tendencja do budowania obiektów lekkich, niepracochłonnych, znalazła swój wyraz w poszukiwaniu konstrukcji. 74 Ogromny podziw wzbudził pawilon wystawowy firmy Philips projektowany przez Le Corbusiera, powiązany ze słynnym 68 Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław,, s Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig 70 Encyklopedia Powszechna Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1987r., wydanie trzecie, tom IV, Redaktor Naczelny PWN - Rafał Łąkowski 71 Friebe W., 1985, Buildings of the World Exhibitions, Edition Leipzig 72 Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s Osęska A., Piotrkowska A.,1970, Styl expo, PWN, Warszawa, s Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s

35 poematem elektronicznym. Okazał się on dużym wydarzeniem architektoniczno - konstrukcyjnym. Całkowicie zautomatyzowane widowisko było pełne barw, dźwięków, światła i obrazów. 75 Temat zieleni związany z wystawą uzależniony był od istniejących już w dużej mierze parków brukselskich i opierał się głównie niestety na niewielkich powierzchniach z drzewami i krzewami, których zadaniem było towarzyszyć części rozrywkowej i rekreacyjnej, jak kawiarniom i restauracjom. 76 Wystawy światowe są czymś więcej niż tylko realnym przeglądem rzeczywistości. Są także wyrazem poziomu intelektualnego, technicznego i kulturalnego danego narodu, jego pozycji w stosunku do innych narodów świata i wyrazem jego tożsamości, odróżniającej go od innych społeczności. Wystawy światowe pokazują architekturę różnych epok i stylów. 77 Taką właśnie definicją kierowano się przy tworzeniu wystawy Expo 67 w Montrealu, gdzie zaprezentowano największe osiągnięcia XX wieku z dziedziny architektury, w formie tradycyjnej i współczesnej. Wystawie przyświecało hasło Człowiek i jego świat. Elementem wywołującym wielkie zaskoczenie publiki było zbieżne ideowo, a różniące się konstrukcyjnie podejście do tematu, jakie zaprezentowały USA i RFN swych pawilonach. 78 Budynki te były dobrym przykładem na połączenie teraźniejszości z przyszłością, w której stronę zmierzamy. Pokazywano też wyniki pracy minionych pokoleń w formie zabytków. Przykładem na tego typu spojrzenie był historyczny pawilon Birmy, ukazujący tradycję i tożsamość, jako cos wyjątkowego, czego należy strzec, nie pozwolić by zostało utracone, czym należy się chwalić. Z kolei inne pawilony miały za zadanie zaprezentować tradycję i ciągłość architektoniczna, stosowano w nich nowatorskie technologie, które stanowiły ich teraźniejszość. Architektura taka była łatwo rozpoznawana, odczytywana przez widza, jako zgodna z miejscem życia narodu, który za zadanie miała reprezentować. Za przykład może tu posłużyć nowoczesny pawilon Japonii, położony niestety tylko na zielonym trawniku, pozbawionym jakiejkolwiek innej zieleni oraz pawilon Iranu. Ogólnie jednak wystawa w Montrealu uzupełniona była zielenią naturalną, którą 75 Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław,, s Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław,, s Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej,, Warszawa, s

36 stanowiły istniejące już parki duże i małe oraz projektowane specjalnie, głównie na sztucznej wyspie Notre Dame. 79 W ramach wystawy w Montrealu zaprojektowany został ogród przy budynku mieszkalnym Habitat 67. Miał on stanowić symbol naszych czasów, odzwierciedlać współczesne potrzeby i tendencje projektowe. Nie wiadomo czy fakt, iż był on bardzo ubogi i bez wyrazu został podyktowany założeniami projektanta, które miały prowadzić do takiego efektu, czy było to raczej nieudane przedsięwzięcie, ale etap końcowy wzbudził negatywne odczucia zarówno wśród widzów, przyszłych mieszkańców, jak i krytyków. Projekt przedstawiał budynek mieszkalny, składający się z betonowych szufladek oraz przyległych trójkątnych płaskich trawników w betonowych opaskach. Każde mieszkanie posiadało swój własny betonowy balkonik z ogródkiem i panoramiczną szybę otwartą na rzekę św. Wawrzyńca oraz na miasto. Oceniając owe przedsięwzięcie na forum dyskusyjnym Montrealu Montrealu uznano, że co prawda mieszkania są dobrze wyposażone, lecz małe, a oczekiwania, co do układu funkcjonalnego i wyposażenia wnętrz, nie zostały spełnione. O ogólnej bryle budynku mówiono natomiast, że jej twórcy pozbawieni są wyobraźni za równo, jeśli brać pod uwagę sama architekturę, jaki i towarzyszącą jej zieleń w postaci małych, rachitycznych trawniczków pociętych w trójkąty. Ogólnie dziwnie zostało potraktowane całe otoczenie, jakby niebrana pod uwagę była wielowiekowa tradycja i dorobek zawarty w historii ogrodów. Zatem blok mieszkalny w Montrealu nie stał się, jak zakładano, symbolem naszych czasów, nie spotkał się również z uznaniem potencjalnych nabywców. To był jeszcze jedne budynek mieszkalny, który nie wytrzymał presji czasu. 80 Projektując współczesne założenia architektoniczne czy urbanistyczne musimy myśleć zawsze z pewnym perspektywicznym wyprzedzeniem. Urzeczywistnia się to w projekcie, który realizujemy nie tylko dla dnia dzisiejszego. Jest to jednak absolutnie zależne od zdolności, wyobraźni, umiejętności i wrażliwości twórcy. 81 Wystawa w Montrealu, wraz z jej zaczerpniętym z książki Antoine a de Saint Exupery ego Ziemia, planeta ludzi hasłem przewodnim Człowiek i jego świat, zawierała pięć podtematów: człowiek twórca, człowiek odkrywca, człowiek i jego praca, 79 Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Stępniewska B.a, 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s

37 człowiek i jego otocznie, człowiek i jego zaopatrzenie. Ten program wystawowy zamknięto rzeźbą A.Coldera - Człowiek. 82 Wystawa pod względem przestrzennym i komunikacyjnym została zlokalizowana w pięknej okolicy. Zadbano o pełen do niej dostęp z różnych stron morza, lądu, powietrza, a także od strony komunikacji kolejowej, samochodowej. Teren wystawowy zlokalizowano na dwóch wyspach rzeki św. Wawrzyńca: na wyspie św. Heleny na Wyspie Notre Dame, która została sztucznie usypana specjalnie na ten cel i pokryta dużymi areałami parku. 83 Rok 1970 zapisał się w historii wystaw światowych pierwszą na terenie Azji wystawą Expo. Odbyła się ona w Japoni, nie opodal Osaki, na pięknych wzgórzach Sensi. Hasłem wystawy stał się Postęp i harmonia dla ludzkości. Jeden z najbardziej cenionych architektów świata, Kenzo Tange, jako generalny projektant, stworzył obszar wystawowy jako symboliczne Drzewo życia. Wprowadził porządek i ogólna harmonie do terenów wystawowych. Całościowy układ przestrzenny był bardzo ciekawy. Na szczególna uwagę zasłużyła jego część Strefa Symboli, nazwana Festiwalem Ludzkości. Przedstawiona w formie długiego placu, przy którym lokalizowano budynki, stanowiła współczesne miejsce spotkań ludzi całego świata. 30 metrów nad palcem zawieszono potężny dach symbol zjednoczenia ludzkości, bez wojen, w pełnej chwale i rozwoju. Postawiono tam również Wieże słońca, Wieże Macierzyństwa i Wieże Młodości. W całości kompozycji nie zabrakł również kwiatu wiśni tak znamiennego dla Kraju Wschodzącego Słońca. 84 Wystawa ta zdominowana przez pawilony japońskie, stała się miejscem prezentacji nowatorskich rozwiązań przekształcalnych układów modularnych elementów funkcjonalnych, ogromnych układów struktur oraz różnorodności rozwiązań przestrzennych i technicznych konstrukcji pneumatycznych. 85 Wystawa ta zawierała w sobie dwa elementy, które współgrały ze sobą i przenikały się wzajemnie tradycję i postęp Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s. 278, Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej,, Warszawa, s. 11, Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s. 278,

38 Kolejną, współczesną już bardziej naszym czasom, a za razem godną uwagi wystawą światową było Expo 92 w Sewilli w Hiszpanii. Wystawa ta okrzyknięta została najpiękniejszym spektaklem europejskich wystaw światowych. Zostały w niej zjednane nieodłączne atrybuty założeń urbanistycznych i architektonicznych, jakimi są parki i woda. Fenomenem wystawy było przenikaniem się wnętrz zielonych z wnętrzami architektonicznymi, współgranie tysięcy barw i zapachów przyrody ze sobą. Całe to niezwykłe przedsięwzięcie tym bardziej było ekscytujące, gdyż projektanci i organizatorzy umożliwili je do zwiedzania o różnych porach dnia i nocy. Można było podziwiać żywe barwy w pełni słońca, podczas jego zachodu, gdy świat zieleni i architektury przenikając się wzajemnie tworzył grę świateł i cieni oraz nocą, przy iluminacjach świetlnych, ukazujących wszystko w innym wymiarze. 87 Wystawa światowa w Sewilli stanowiła tez powrót do bardziej ludzkiej skali przestrzennej pawilonów narodowych. 88 Skłaniała się również przez klimat gorącej Hiszpanii, do rozwiązań bardziej kameralnych niż w Montrealu czy w Osace, do stworzenia odpowiedniego klimatu (temperatury i wilgotności powietrza). Założenia te osiągnięto przy pomocy zarówno prostych, tradycyjnych środków, jak i nowoczesnych sterowanych komputerowo osłon i zraszaczy, oraz banalnej mechanicznej klimatyzacji. Drobniejsza skala pawilonów pozwoliła na powrót do konstrukcji drewnianych w pawilonach Japonii i Finlandii, niespotykanych już na wystawach od czasu pawilonu brytyjskiego w Brukseli w 1958 r. Reasumując, wystawy światowe są wielkim podsumowaniem tego, co najbardziej nowatorskie w poszczególnych krajach, co przedstawiane było wcześniej, lecz z mniejszym rozmachem, w mniejszej skali na wystawach regionalnych, krajowych czy lokalnych. Prototypem wszelkich tego typu wystaw był teren wystawy paryskiej z 1878 roku, który pozostał na stałe wpisany w dzieje historii pawilonem Trocadero i przede wszystkim wspaniałym parkiem, na osi którego rok później powstała Wieża Eiffla. 89 Światowe wystawy stanowią najlepszy pretekst do wypracowania nowatorskich idei lub raczej mobilizacją do projektowania nowych rozwiązań przestrzennych, funkcjonalnych, technicznych i technologicznych. Oczywistym jest też fakt, iż pawilony budowlane stanowią również 87 Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław, s. 278, Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s Stępniewska B., 1996, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX - Wystawy światowej inne, Politechnika Wrocławska, Wrocław,, s. 278,

39 pełnowartościowe eksponaty, niosąc ze sobą szereg przekazów o ich projektantach, inwestorach i twórcach. 90 U podstaw idei wystaw i targów leżała początkowo wymiana towarów. Sytuacja ta zmieniła się jednak z XIX w. na rzecz prezentacji osiągnięć i idei. Wraz z rozwojem wystaw i targów rozwijały się liczne techniki prezentowania informacji. Postęp w tej dziedzinie zmienił i nadal zmienia zakres i treść informacji, które przekazywane są za pomocą bezpośrednich prezentacji. 91 Przez początkową wymianę towarów, a następnie dzięki prezentacji osiągnięć myśli, idei, pomysłów oraz szeroki dostęp do informacji (wszelkie media, publikacje itp.), postępowała coraz większa normalizacja i standaryzacja materiałów i wyrobów. Cechy takie niesie ze sobą postępująca powszechna integracja gospodarcza, która objawia się we wszystkich dziedzinach produkcji, nie zamkniętych granicami państwa. Sytuacja taka bardzo ułatwia realizowanie własnych idei projektowych przy pomocy obcych technologii. 92 Od końca lat 70-tych obserwuje się stopniowe odchodzenie od organizowania międzynarodowych targów o charakterze narodowym 93. Początkowo ich miejsce zajęły pawilony tematyczne, co znacznie ułatwiło dostęp do informacji, a następnie duże imprezy targowe o zróżnicowanej tematyce, zostały zastąpione imprezami specjalistycznymi. Pierwotne targi organizowane wzorem wystaw światowych raz lub dwa razy w roku, ustąpiły miejsca szeregom imprez tematycznych, złożonych równomiernie w czasie. Takim specjalistycznym przedsięwzięciem towarzyszą z reguły konferencje i sympozja (bywa tez odwrotnie konferencjom towarzysza targi i wystawy). 94 Wystawy światowe są też, podobnie jak Igrzyska Olimpijskie, atrakcyjnym świętem, przyciągającym widzów. 95 Stymulują one także inwestycje miejskie, a co za tym idzie, stanowią o rozwoju, popularności regionu, w którym wystawa ma miejsce, przynoszą 90 Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s

40 również korzyści materialne. Prawdopodobnie wystawy te będą organizowane tak długo, jak długo będą gromadzić widzów i przynosić organizatorom zamierzone korzyści Prezentacja i omówienie wybranych wystaw krajowych i regionalnych Wystawy krajowe prezentowały wybitne osiągnięcia z danej dziedziny, nowatorskie projekty, odkrycia, nowe podejścia do sztuki, architektury w zależności od charakteru i tematu wystawy w poszczególnych krajach lub ich regionach. Projektowane były niewątpliwie z mniejszym rozmachem i mniejszej skali a niżeli ich następczynie o randze światowej. Stanowiły jednak podwalinę do powstania wystaw międzynarodowych, decydując o poziomie prezentowanych eksponatów. Przedsięwzięcia o randze krajowej ukazywały to, co najcenniejsze, co warto zaprezentować przed całym krajem, a następnie być może przed szerszą publicznością, na forum międzynarodowym. Dlatego można stwierdzić, że wystawy światowe czerpały z narodowych konceptów. Wystawy krajowe, mające w perspektywie prezentacje swych dokonań na światowej scenie, mogły także konkurować z innymi krajami o podobnych zapatrywaniach w danej dziedzinie. Wystawy krajowe lub regionalne miały swój początek prawdopodobnie już w XVIII wieku, wraz z pierwszą przemysłową wystawa w Paryżu, o charakterze narodowych w 1798 roku. Początkowo w XVIII i XIX wieku przeważały te o tematyce związanej z wielkimi odkryciami, przełomami i industrializacją. Były one także przeglądami wielu dziedzin życia, kultury i sztuki. Najczęściej powstawały z okazji rozmaitych rocznic lub ważnych ceremonii. Pełniły też ważną funkcję edukacyjną dla społeczeństwa począwszy od nowatorskich rozwiązań w postaci maszyn, rozmaitych urządzeń, skończywszy na uwrażliwianiu i uczeniu nowego spojrzenia na wkraczające nowe tendencje w wielu dziedzinach sztuki. Podobnie jak w przypadku wystaw światowych, krajowe wywodzą się z dawnych jarmarków i ceremonii dworskich. W miarę upływu czasu, coraz większego znaczenia nabierała forma eksponowania danych rekwizytów będących tematem wystawy. Dlatego też planowanie terenów wystawowych stało się powszechne. W przypadku wystaw o randze krajowej, adoptowano istniejące już obiekty, bądź projektowano je specjalnie w tym celu, a były to najczęściej parki, skwery miejskie, place, wszelkiego rodzaju budynki czy pawilony wystawowe (najczęściej o charakterze nietrwałym). 96 Krysiak M., 1998, Architektura pawilonów wystawowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s

41 Regionalne wystawy XIX wieku tworzono we Wrocławiu, Berlinie, jak i w wielu innych miastach Europy. Zauważono regułę, iż wystawy wzorcowych wyrobów sztuki i rzemiosła znacząco przyczyniały się do rozwoju przemysłu oraz poszerzały zakres produkcji. Dlatego począwszy już od 1818 roku Śląskie Towarzystwo Kultury Ojczystej (Schlesische Gesellschaft fur vaterlandische Kultur) organizowało wystawy artystyczno przemysłowe. Miejscem organizacji był gmach giełdy kupieckiej. Wystawa miała charakter doroczny i była próbą do zdobycia środków na utworzenie muzeum śląskiego. Tak rozpoczął się ciąg dziewiętnastowiecznych wystaw rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu. W ramach tych przedsięwzięć zasłużony dla muzealnictwa Johann Gustav Gottlieb Busching utworzył w klasztorze poaugustiańskim na Piasku pierwsze na Śląsku Królewskie Muzeum Sztuki i Starożytności, w którym od 1815 r. otwarto galerię obrazów, a w 1818 r. galerię starożytności. Odznaczył się w historii miasta i regionu wieloma zasługami - prowadził wykłady z historii sztuki i nauk pomocniczych historii na wrocławskim uniwersytecie, założył Stowarzyszenie Sztuki, Starożytności i Historii Śląska, był (z ramienia Śląskiego Towarzystwa Kultury Ojczystej) organizatorem pierwszej wystawy sztuki i rzemiosła we Wrocławiu, które przyczyniło się do rozwoju rzemiosła artystycznego i kształcenia smaku. 97 Wystawy sztuki śląskiej, rzemiosła i przemysłu były najwcześniejszymi, dostępnymi dla najszerszego grona zwiedzających, imprezami tego typu odbywającymi się w tym okresie we Wrocławiu. Organizowane były w dużej sali zgromadzeń giełdy kupieckiej i utrzymywały się początkowo tylko kilka dni, z czasem jednak ich okres trwania przedłużył się i w ten sposób ustanowił standardowy 2 3 tygodnie na przełomie maja i czerwca. Oprawa plastyczna ekspozycji była zapewne dopracowana, z powodu swej rangi wystawcy prezentowali dzieła sztuki, kopie obrazów, rzeźby i grafiki, a w komitecie organizacyjnym zasiadali znakomici profesorowie. Nie mniej jednak, z dzisiejszej perspektywy, przedsięwzięcia te przypominały gabinet osobliwości, gdzie sztuka, wyroby maszynowe, modele matematyczne i fizyczne oraz jarmarczne ciekawostki przeplatały się wzajemnie. Od 1818 r. intensywnie podkreślony został charakter i nacisk na powszechną dostępność wystaw 97 Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s

42 sztuki śląskiej, wyrobów rękodzielniczych i przemysłowych. Nurt ten, jakim był lokalny patriotyzm towarzyszył wszystkim wrocławskim wystawom rzemieślniczym XIX wieku. 98 W 1828 r. na zebraniu sekcji technicznej Śląskiego Towarzystwa Kultury Ojczystej wyłoniła się pierwsze we Wrocławiu Towarzystwo Rzemieślnicze (Breslauer Gewerbeverein), którego zadaniem była ochrona interesów rzemieślników, a także ich dokształcanie. Miało to na celu doskonalenie twórców-rękodzilników i przygotowanie ich do produkcji maszynowej. Spowodowane było to zmianami w dziedzinie nauki zawodu opartej wcześniej (od wczesnego średniowiecza) na instytucji cechu, a teraz poprzez postępy techniczne i wzrost liczby fabryk (niezwiązanych z cechami), masowe wprowadzanie produkcji maszynowej, mechanizacja procesu wytwórczego, doprowadziła do podziału pracy. Dawny porządek przestał istnieć. Dlatego na Śląsku już na przełomie XVIII i XIX w. Szkolenia cechowe zastąpiono naukami w zawodowych szkołach artystycznych. Proces ten zapoczątkował w 1790 r. Fryderyk Wilhelm II, który oprócz kształcenia artystycznego szkolenia rzemieślnicze. Jego zdaniem rodzime rzemiosło miało zacząć skutecznie konkurować z obca wytwórczością. Tak też w 1791 r. we Wrocławiu otwarto Prowincjonalną Szkołę Sztuki (Provinzial-Kunstschule). Ministrowi oświaty w Berlinie zależało na podwyższeniu jakości artystycznej wyrobów produkowanych na śląskich zakładach przemysłowych, dlatego oprócz malarzy mieli tu studiować uczniowie pracujący fabrykach fabrykach i warsztatach. W szkole umożliwili także możliwość konsultacji w dziedzinie wzornictwa przemysłowego, aby pomogło to wprowadzić do fabryk nowe formy i dekoracje stylu klasycznego. Aby usprawnić pracownikom korzystanie z zajęć szkolnych tworzono tez przy fabrykach szkoły rysunku. Mimo wszelkich starań i niewątpliwych zasług wrocławska uczelnia mająca charakter zawodowej szkoły rzemieślniczo-artystycznej, długo nie spełniała oczekiwań przemysłu oraz lokalnych elit, które dążyły do powstania wrocławskiej akademii sztuki i muzeum. 99 W gmachu Starej Giełdy, od 1832 r., co dwa lata Wrocławskie Towarzystwo Rzemieślnicze samodzielnie organizowało wystawy śląskich wyrobów przemysłowych r. na otwarciu wystawy 84 wystawców nadesłało 267 eksponatów. Były to maszyny, modele matematyczne i fizyczne, narzędzia chirurgiczne oraz inne. Następną grupę wystawową tworzyły przedmioty gospodarstwa domowego, wyroby stolarskie, ślusarskie, 98 Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s. 307,

43 blacharskie, kapelusznicze, tapicerskie, tkaniny (len, wełna, bawełna). Kolejne pokazy wzbogacały się w coraz liczniejsze obiekty wystawiennicze i tak np. w 1850 r. ich liczba wzrosła do 900 sztuk. Podczas następnych wystaw prezentowane były wyroby kamieniarskie (wazy z granitu w 1832), garncarstwo, introligatorstwo, instrumenty muzyczne i rozmaite dzieła plastyczne (w roku 1832 prezentowano obrazy, dwie litografie Joanna Dawida Grusona, w 1840 dagerotypy Karla Ferdynanda Langhausa dwa widoki Wrocławia: Pomnik św. Jana Nepomucego sprzed Kościoła św. Krzyża oraz Widok placu Tauentziena.) Założeniem wystaw śląskich wyrobów przemysłu było poprawienie sytuacji ekonomicznej rzemiosła (w tym okresie we Wrocławiu przeżywało ono z prowadzeniem ustawy o podatku przemysłowym (1810 r.) i ustawie przemysłowej likwidującej uprawnienia cechowe (1811 r.) Prezentowane wyroby rzemieślnicze i przemysłowe były także czynnikiem, który kształtował wytwórców i podnosił jakość produktów, umożliwiał też porównanie prac poszczególnych wystawców. W katalogu pierwszej wystawy zamieszczono notę dotyczącą celu wystawy, którym było zaprezentowanie wszystkich towarów rzemieślniczych, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które są zawsze do nabycia (bez konieczności ich uprzedniego zamawiania). Zaznaczono, iż dostarczone eksponaty powinny unaocznić zręczność wykonawcy, dowieść sprawności jego warsztatu lub wykazać jego braki. Nieprzychylnych ocen jednak unikano, gdyż mogłyby odstraszyć udziałowców tuz przed wystawą. Prace oceniano w taki sposób, by przyniosły one pozytywne skutki za wystawcom jak oraz korzyści w postaci sławy dla regionu Śląska. Podobne do wrocławskich pokazów rzemiosła i przemysłu, organizowanych przez Wrocławskie Towarzystwo Rzemieślnicze, odbywały się w Berlinie. Skala tych wystaw była duża, o czym świadczy liczba uczestników w 1822 r. 116 wystawców reprezentujących 1000 wyrobów, natomiast już w 1827 r. 208 producentów pokazało aż 1659 produktów. Prawdziwie wielkim przełomem o randze światowej była dopiero Wielka Wystawa Rzemiosła Wszystkich Narodów w londyńskim Hyde Parku (1851 r.) Odbiła ona piętno na wystawiennictwie ogólnoświatowym, a Pałac Kryształowy stał się elementem chętnym do naśladowania za równo przez wystawy światowe jak i regionalne. Stanowiła niedościgniony wzór jako kanon piękna tamtejszych czasów oraz odniosła ogromny sukces udowadniając, że konfrontacja towarów korzystnie wpływa na podnoszenie ich jakości. Również we Wrocławiu powstały próby wzorowania się na ideale wystawiennictwa, jaki stanowiła londyńska ekspozycja wraz z Pałacem Kryształowym. 44

44 W 1852 r. otwarta została Śląska Wystawa Przemysłu (Schlesische Industrie- Ausstellung) we Wrocławiu, stając się od razu wielką sensacją i wydarzeniem w mieście, jak i regionie Śląska do tego stopnia, że relacja z jej przebiegu na bieżąco ukazywały się w prasie krakowskiej i poznańskiej. Organizatorzy porównywali obie wystawy pod względem wielkości wrocławska stanowiła 1/23 londyńskiej oraz pod względem układu przestrzennego wrocławska trzynawowa z transeptem, londyńska natomiast pięcionawowa. Podobnie też jak w Pałacu Kryształowym historyzująca dekoracja elewacji została skromnie ograniczona. Kontrolę nad wrocławską ekspozycją sprawował Karl Studt przewodniczący komitetu organizacyjnego. Il. Nr.27. Pawilon Śląskiej Wystawy Przemysłowej w 1852 r. we Wrocławiu na Exercierplatz, widok od płn.- wsch., rycina nieznanego autora. 100 Zaprojektował on też pawilon wystawowy w reprezentatywnej części miasta przy Exercierplatz (aktualny pl. Wolności) w otoczeniu zieleni miejskiej, fosy i istniejących promenad oraz istniejących już gmachów użyteczności publicznej: Teatru Miejskiego, Domu Stanów Śląskich i rezydencji królewskiej. 101 Hala wykonana była z drewna i szkła, więc różnił a się materiałem konstrukcyjnym od Pałacu Kryształowego. Zbudowana była w sposób pozwalający ulokowanie eksponatów na dwóch piętrach, dzięki połączeniu jej z Domem Stanów Śląskich specjalnym łącznikiem. W wystawie wzięło udział ponad 1700 wystawców, którzy wraz ze swymi eksponatami pozostawili ślad w postaci wpisu do katalogu wystawy. Prezentowane wyroby podzielono na 9 grup, za które odpowiadali członkowie komisji fachowych. Zaś przewodniczącym wszystkich komisji był Joseph Gebauer pełniący funkcję dyrektora Królewskiej Szkoły Sztuki, Budownictwa i Rzemiosła Artystycznego (Konigliche Bau-, Kunszt und Handwerksschule). Nad każdą komisją 100 Il. Nr 27. Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s. 307,

45 sprawowany był nadzór 10-osobowego komitetu, w skład którego wchodziły wybitne osobistości Wrocławia, członkowie zarządu miasta, przedstawiciele świata handlu, bankowości, i nauk oraz artyści, introligatorzy, zegarmistrze, stolarze i przedstawiciele innych rzemiosł. 102 Do głównego wejścia wystawy prowadziła Schweidnitzer Str.(dzisiejsza ul.świdniska), po obu stronach westybulu ulokowane były szatnie, piwiarnia i sekretariat. Trnasept stanowił centralne miejsce pawilonu służył za centrum rekreacji z udziałem zieleni i małej architektury wewnętrznej. To ważne centrum spotkań wszystkich zwiedzających zdobiła główna fontanna (podobnie jak w Pałacu Kryształowym), pomniki oraz grupy ekspozycji kwietnych będącej elementem zieleni scalającej małą architekturę i wypełniającej centralne wnętrze. W jego płn. Skrzydle zajmowała miejsce cukiernia Patschkowsky ego, obok której eksponował swój urok zegar słoneczny w kształcie niebieskiej kuli na dość wysokiej kolumnie osadzony. 103 Przy wejściu prezentowana była sekcja włókiennicza, dalej, za transeptem sekcja maszyn i części ruchu, które wzbudziły niezwykły entuzjazm. W łączniku między Hala a Domem Stanów Śląskich przedstawiano narzędzia rolne, dzwony, wyroby z cynku. W tym tez miejscu ukazano pełnoplastyczną rzeźbę personifikującą Przemysł oraz marmurową fontannę. Na galeriach nad westybulem wystawiano szkło, porcelanę, wyroby granitowe, marmurowe oraz piece i kominki. Całe pomieszczenie oświetlał duży witraż. Nad transeptem natomiast, na obu kondygnacjach prezentowane były produkty spożywcze, materiały i wyroby introligatorskie, litograficzne, piśmiennicze, hafty oraz sprzęt fotograficzny. Dom Stanów Śląskich prezentował wystawie tkanin lnianych i ręcznego przędzalnictwa, meble, prace jubilerskie i zegarmistrzowskie. 104 W ramach Śląskiej Wystawy Przemysłu organizowana była ekspozycja na wolnym powietrzu. W pobliżu wejścia głównego, przy Centralnym Związku Ogrodników Śląskich (Central-Partner-Verein fur Sschlesien), powstał wystawa kwiatów i owoców egzotycznych. 105 Był to poza zielenią we wnętrzu hali wystawowej drugi element ogrodniczy, związany głównie z zielenią ozdobną. 102 Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s. 308, Czas z r., nr Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s

46 Il.Nr 28. Wystawa kwiatów i roślin wrocławskich i śląskich ogrodników eksponowana obok płd. elewacji pawilonu Śląskiej Wystawy Przemysłowej w 1852 r. we Wrocławiu, rycina nieznanego autora. 106 Zieleń w pawilonie miała charakter wybitnie upiększający, ozdobny, jej celem było towarzyszyć wystawie, podkreślać wnętrze rekreacyjne, sprawiając, że każdy zwiedzający wystawę poczuje się w jej otoczeniu zrelaksowany. Na Wystawie kwiatów i owoców egzotycznych przy Centralnym Związku Ogrodników Śląskich, zieleń miała już inny charakter. Jej celem nie było już tworzenia tła, towarzyszenie innym eksponatom, spełnianie funkcji tylko ozdobnej. Wystawa ta była celem samym w sobie. Prezentacja ozdobnych roślin kwietnych z pewnością zwracała uwagę na ich gatunki, nowe odmiany, prezentacje nowych dokonana w tych dziedzinach ogrodnictwa. Pojawiał się tu więc wątek edukujący społeczeństwo w dziedzinie ogrodniczej. Pokaz egzotycznych owoców miał zapewne na celu pokazanie nieznanych, tropikalnych gatunków i odmian w tamtych czasach, upowszechnienie ich, być może znalezienie nabywców chętnych do rozpowszechniania ich w obrębie Śląska. Wielkie emocje tamtych czasów wzbudzały maszyny parowe, w tym lokomotywy parowe, dlatego też na wystawie zainstalowano kocioł parowy, którego zadaniem było napędzanie większej ilości maszyn, będących ekspozycją wystawową (np. urządzenie drukujące na oczach widzów rysunek przedstawiający Pawilon Śląskiej Wystawy Przemysłowej z 1852 r.) Inną atrakcją dla zwiedzających były prezentacje minerałów i skamieniałości, nazywane wówczas śląskim złotem, które wystawiały śląskie kopalnie i huty postaciach rozmaitych postaciach (np. piramid usypanych z węgla). Reprezentowane były również prace mistrzów cechowych: odlewników, garncarzy, konwisarzy, stolarzy. Na wystawie prezentowane były także modele mostów drogowych, kolejowych, modele pokoju mieszkalnego, klatki schodowej i wieży. 106 Il. Nr 28. Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s

47 Podsumowując wystawę podkreślane zostały zasługi licznych wrocławskich organizacji, szczególnie Wrocławskiego Towarzystwa Rzemieślniczego, w przygotowaniu wystawy oraz towarzyszących jej atrakcji, którymi były: loteria fantowa, uroczysta wizyta króla i królowej ( r.), kursująca wzdłuż płn. części placu drezyna. 107 Il. Nr 29. Wnętrze pawilonu Śląskiej Wystawy Przemysłowej w 1852 r. we Wrocławiu, uroczysta wizyta pruskiego króla Fryderyka Wilhelma IV z żona, rycina nieznanego autora. 108 Na wystawie prezentowanych było tak wiele wyrobów z różnorakich dziedzin, przede wszystkim rękodzieła, że skłoniło to większość wytwórców do przemyśleń, porównań, mobilizacji do podnoszenia jakości swych wyrobów. Całość przedsięwzięcia miała miejsce w jednym pawilonie i jego otoczeniu, tak więc bloki tematyczne, mimo iż uporządkowane, były bardzo przemieszane między sobą. Taki charakter oraz prezentacja wystawy spowodował, że niektórzy zauważali w wystawie bogactwo, inni bark gustu w wyrobach. Kolejne duże wystawy rzemiosła i przemysłu śląskiego odbyły się we Wrocławiu w 1857 i 1870 r. Za miejscem pierwszej z nich początkowo sugerowano nowo projektowany pawilon na Tauentzienplatz (obecny pl. T. Kościuszki) z istniejącym już wcześniej na placu pomnikiem generała Friedricha Bogislava von Tauentziena, który miał być wkomponowany w centralne miejsce budynku (niczym istniejący stary drzewostan wewnątrz Pałacu Kryształowego). Koncepcja to jednak, z niewiadomego powodu, nie została zrealizowana i powrócono do dawnej lokalizacji wystawy na Exercirplatz. W wystawie z 1857 r. wzięło udział 1000 wystawców, a przedsięwzięciu patronował król pruski. Organizatorem imprez ponownie zostało Wrocławskie Towarzystwo Rzemieślnicze. Tym razem wyroby podzielono na 10 grup z przypisanymi do nich komisjami z danej profesji. W ostatniej z nich wzięły udział produkty pozaregionalne np. z Berlina, Poznania, Aachen, Munster, gdzie 107 Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Il. Nr 29. Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s

48 przewodniczącym tej komisji był Joseph Gebauer. Na potrzeby wystawy architekt Theodor Milczewski oraz Kalr Studt i najprawdopodobniej architekt Julius von Roux wykonali projekt pawilonu wystawowego podobnego do tego z 1852 r., lecz nieco różniącego się od niego (na przecięciu się naw założono spłaszczoną kopułę). Pawilon ten, podobnie jak inne XIXwieczne budowle wystawowe Wrocławia, ze względu na użycie nietrwałych materiałów nie zachowały się. Wystawę odwiedziła mniejsza ilość osób niż zakładano, dlatego też organizator, który poświęcił cały swój majątek na cele związane z wystawą, nie osiągnął niestety oczekiwanych zysków finansowych, utracił też wpłaty gwarancyjne. 109 Sytuacja ta wynikająca głównie z braku funduszy oraz ze zniechęcenia, zaważyła na tym, że na kolejną tego typu imprezę należało czekać aż 13 lat. Il. Nr 30. Pawilon Śląskiej Wystawy Przemysłowej w 1857 r. we Wrocławiu na Exercierplatz, rycina nieznanego autora. 110 W 1870 roku podjęto się zorganizowania kolejnej Śląskiej Wystawy Przemysłowej. Jej uroczyste otwarcie miało miejsce 1 maja i trwało 6 tygodni, skończywszy się szczęśliwie przed wybuchem wojny francusko pruskiej. Od jej poprzedniczek odróżniała ją nowa lokalizacja Schiesswerderplatz (obecnie pl. Strzelecki), a co za tym idzie miejsce wystawy, którym stała się sala koncertowa istniejąca od 1855 r. wg. projektu Hermana Friedricha Waesemanna oraz jej otocznie wspaniale zakomponowały ogród przez Neesa von Esenbecka. 111 W ten sposób znowu pojawia się element zieleni jako tła towarzyszącego wystawie oraz jako terenu zielonego służącego celom wystawowym. Całość założenia dostarczała znakomite walory widokowe okolic Odry i co ważne, stanowiła odzwierciedlanie idei połączenia wystawy z możliwością rekreacji i rozrywki na łonie natury. Towarzyszące 109 Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Il. Nr 30. Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s

49 założenie ogrodowe eksponowało rudy metali, kamienie szlachetne i półszlachetne, węgiel wyroby i produkty śląskich hut i kopalni. Wymienione eksponaty wystawiane były pod ogrodową pergola. Założenie wystawowe na wolnym powietrzu wzbogacały altany, fontanny oraz letnia scena muzyczna 112, spełniające funkcje stricte rekreacyjne. Obszar wystawowy obejmował również halę maszyn. Powszechnie podziwiany budynek sali koncertowej, o bogatym wystroju reprezentacyjnych wnętrz, został w pełni wykorzystany. Na parterze umieszczono wszelkie prace plastyczne, stolarskie, wyroby drewniane, porcelanowe i ceramiczne. Natomiast w pobliżu jadalni i restauracji prezentowano produkty spożywcze. Galeria gromadziła prace jubilerskie, wyroby i materiały papiernicze oraz fotograficzne, artykuły skórzane, przędzę i tkaniny. Wystawa z 1870 r. osiągnęła dużo lepsze rezultaty finansowe niż jej poprzedniczka sprzed 13 lat, pomimo faktu, iż liczba wystawców nie przekroczyła 500. Zyski pozwoliły na uzupełnienie wcześniejszych braków w kasie towarzystwa, spowodowanych niepowodzeniem ostatniej wystawy. Sukces imprezy zawdzięczano sprawnemu kierownictwu. XIX wiek, a szczególnie jego 2-ga połowa była okresem wielu zmian w społeczeństwie w związku z rosnącą rolą przemysłu. Miało to swe wyraźne odzwierciedlenie w kształtowaniu się wystaw. Wzrastało zainteresowanie rzemiosłem i jego rolą w rozwoju przemysłu. Kształtowały się poglądy, uważające rękodzieło jako dziedzinę traktowaną na równi z malarstwem, rzeźbą, a więc ze sztuką. Znaczącą rolę w tym nowym spojrzeniu na rzemiosło artystyczne odegrały wystawy światowe i ich ogromna popularność w Europie. Zaistniało wielkie zainteresowanie angielskimi doświadczeniami w dziedzinie projektowania, zaczęły pojawiać się terminy jak np. sztuka stosowana, podkreślano zasługi angielskich szkół projektowych oraz ich ścisłe związki ze zbiorami muzealnymi jako kolekcjami dobrych wzorów. Zwrócono uwagę na system konkursów i nagród w dziedzinie wzornictwa oraz fakt, iż można wykorzystać wiele angielskich doświadczeń.. Takie wnioski dotyczące ogólnie projektowania, znalazły też zastosowanie w wielu jego odnogach, np. w koncepcji sztuki zastosowanej w przemyśle, jak również w dziedzinie projektowania terenów zielonych, w tym ogrodów, ogrodów wystawowych oraz wystaw ogrodniczych jako samodzielnych obszarów, gdzie sama natura i jej wytwory były eksponatami samym w sobie. 112 Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s

50 Wyrazem nowego postrzegania rękodzieła oraz dążenia do rozwoju przemysłu i rzemiosła artystycznego była kolejna Śląska Wystawa Rzemiosła i Przemysłu. Największa i jednocześnie ostatnia wystawa o tej randze w XIX w. odbyła się w 1881 r. we Wrocławiu dzięki Śląskiemu Centralnemu Związkowi Rzemiosła, tuż po sukcesach wystaw a Hanowerze i Berlinie (1879). Do urządzenia wystawy powołano 124-osobowy komitet organizacyjny i utworzono fundusze gwarancyjne na sume 220 tyś. marek. Bezpłatnie otrzymany do urządzenia wystawy teren Rossplatz (Benderplatz, obecnie pl. Staszica), w dogodnym położeniu Oderthorbahnhof (obecnie Dworzec Nadodrze) jako wygodne dojście do centrum miasta uznano za optymalny. Towarzystwo Tramwajowe (Strassenbahn-Gesellschaft) również bezpłatnie wybudowało tory, usprawniając w ten sposób komunikację oraz dowóz towarów. 113 Wystawa została zaprojektowana poprzez ogłoszenie w 1880 r. konkursu na zagospodarowanie placu w celach wystawienniczych. Komisja konkursowa wybrała projekt spółki architektonicznej Heinrich Brost & Karl Grosser oraz przyznała nagrodę wysokości 1 tys. marek. Nie jest to pewne, ale uznaje się za prawdopodobne, iż projekt Karla Grossa obejmował całość założenia. Komisja konkursowa wydała pod jego adresem pochwały w kilku kwestiach dotyczące projektu. Pochwały te dotyczyły zręcznego i odpowiedniego wykorzystania przestrzeni, starannie dopasowanego budynku restauracji do otocznia, sposobu umiejscowienia wejścia głównego ułatwiającego dowóz towarów na plac, prostego, bezpiecznego i łatwego wykonania konstrukcji budowli wystawowych dających możliwość ich ewentualnego rozszerzenia. Natomiast Karl Schmidt r. wykonał bądź podpisał do realizacji(jest to niejednoznaczna sytuacja) projekt malowniczej restauracji otoczonej pergolą. Z dokumentacji Archiwum Budowlanego Miasta Wrocławia wynika, że Karl Schmidt przedstawił jeszcze projekt lodowni zaprojektowanej za restauracja, a plan wejścia głównego na teren wystawy z kasami, pocztą, telegrafem, biurem zarządu wystaw oraz in. pomieszczeń gospodarczych. Nie jest jasne czy Karl Schmidt wprowadził jedynie poprawki do prac konkursowych czy była to nowa odrębna koncepcja Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s. 315,

51 Il. Nr 31. Widok pawilonu Śląskiej Wystawy Rzemiosła i Przemysłu w 1881 r. we Wrocławiu, sygnowany przez Karla Schmidt a z r. 115 Plan pawilonu głównego na wrocławską wystawę zostało sporządzone w Dusseldorfie, a nie we Wrocławiu. Wynikało to z faktu, iż podstawowymi elementami budowlanymi były te, które wcześniej wykorzystano w gmachu wystawowym właśnie wrzesień Dusseldorfie (maj wrzesień 1880). 116 Po skończonej wystawie pawilon został rozebrany i przewieziony koleją do Wrocławia, by tam mógł zostać ponownie złożony (uwzględniając pewne zmiany ) i pełnić swe funkcje. Hala ta, uwzględniając zmianę warunków terenowych, została prawie o połowę zmniejszona, gdyż była przystosowana do większego terenu (w Dusseldofrie otaczał ja rozległy teren ogrodu zoologicznego, we Wrocławiu zaś miała zdobić jedynie Rossplatz.) Powodami wypożyczenia pawilonu z Dusserdolfu były zapewne względy oszczędnościowe, ale nie tylko. 117 Ta taką decyzje miały za pewne wpływ fakt, iż budowla ta zaprojektowana była w modnym wówczas malowniczym stylu renesansowym (na licznych wystawach w Europie wznoszono podobne budynki) i z przekonania, że odniesie ona też sukces we Wrocławiu. Il. Nr 32. Pawilon główny Wystawy Rzemiosła i Przemysłu w Dusseldorfie w 1880 r Il. Nr 31. Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Il. Nr 32. Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s

52 Ostatecznie pawilon we Wrocławiu tworzyły dwie prostokątne hale i ich skrzydła boczne. Nad wejściem głównym i oraz od strony ogrodu wznosiły się dwie duże kopuły, a nad narożnikami rozpięto mniejsze kopułki. Elewacja ogrodowa posiadała arkadowy portyk, z cienkimi, prawdopodobnie żeliwnymi kolumnami podkreślał rekreacyjny charakter założenia oraz dodawał lekkości całej bryle. Śląską Wystawę Rzemiosła i Przemysłu w 1881 r. podzielono na 19 grup tematycznych. Wystawcy prezentowali swe prace w tzw. kojach (prawdopodobnie dzisiejszych boksach)- pomieszczeniach o 3 ścianach o powierzchni ok. 5m 2. Organizatorzy zadbali o to, by zgromadzone towary pochodziły z całego regionu Śląska (zrezygnowano z bardzo popularnych Amerykańskich produktów). Towar podzielono na grupy: górnictwo i hutnictwo, przemysł maszynowy, metalowy, chemiczny i drzewny, artykuły spożywcze, pasmanteryjne, skórzane, papiernicze, tekstylia i odzież, instrumenty muzyczne, przyrządy naukowe, budownictwo i inżynieria, ogrodnictwo, prezentowano także wyroby z fajansu, szkła, kamienia oraz porcelany. 119 Teren wystawowy wzbogacały mniejsze pawilony i kioski, restauracje oraz piwiarnie. Całość założenia bogata była w małą architekturę, którą stanowiły głównie fontanny, pomniki i obeliski wg. architekta krajobrazu Gerarda Erka otoczone zielenią. Il.Nr 33. Plan sytuacyjny Śląskiej Wystawy Rzemiosłą i Przemysłu w 1881 r. we Wrocławiu, sygnowany przez Karla Schmidt a, listopad 1880 r Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Il. Nr 33. Poelzig H., Plan sytuacyjny Śląskiej Wystawy Rzemiosła i Przemysłu w 1881 r.[w: ] We Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod red. J. Ilkosza i B. Störtkuhl, Wrocław, 2000, s

53 Podobnie jak inne wystawy i tą urozmaicały różnorodne atrakcje i ciekawostki, które za pewne wspomogły w przyciąganiu zwiedzających. Wystawę trwającą od do r. odwiedziła rekordowa liczba osób. Wielkie zainteresowanie wzbudzała dorożka z silnikiem spalinowym, będąca absolutną nowością oraz malowidło Bitwa pod Gravelotte. Całości przedsięwzięcia uatrakcyjniały wieczorny koncerty, częściowo przy świetle gazowoolejowym, a częściowo przy elektrycznym. Wystawa z 1881 r. okazała się, jak przewidywano, wielkim sukcesem organizatorów Karla Schmidt a o czym, świadczą liczne nagrody i medale oraz wysoka frekwencja oglądających, ale nade wszystko niezwykłe ożywienie i inspiracja twórcza środowiska związanego z rzemiosłem artystycznym. Impreza to okazała się być popisem prac rzemieślniczych różnych specjalności. Takie poruszenie i odnowa w kręgach wrocławskiego i śląskiego rzemiosła doprowadziło do utworzenia w następnym roku Związku Rzemiosła Artystycznego, a w 1901 r. kolejnej reformy szkolnictwa artystycznego. Il. Nr. 34. Widok od południa zespołu pawilonów Śląskiej Wystawy Rzemiosła i Przemysłu w 1881 r. we Wrocławiu. Grafika-Hugo Buchwald. 121 Przedsięwzięcia o randze światowej i regionalnej, związane z triumfem dokonań człowieka w świecie, przestały budzić zainteresowania u schyłku XIX w. Przestały się podobać tak popularne wcześniej łączenia sztuki i przemysłu. Nie mniej jednak należy podkreślić jak ważną rolę spełniły wspierając rozwój architektury inżynierskiej oraz udowadniając, iż rzemiosło artystyczne jest pełno prawna i wartościową dziedziną sztuki, podobnie jak malarstwo i rzeźba. Dzięki nim ożywiona została również działalność rękodzielnicza. Taką rolę odegrały wystawy we Wrocławiu z lat 1852 i 1870 a przede wszystkim z 1881 r. W kolejnych latach (od 1881 do 1904 r.) we Wrocławiu nie odbyła się już żadna podobna wystawa. Wielkie hale wystawowe nie były już w stanie sprostać wyrafinowanym wymaganiom prezentacji rzemiosła artystycznego, gdyż stwierdzono, iż 121 Il. Nr 34. Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s

54 najwłaściwszym sposobem przedstawiania tych prac jest eksponowanie ich w naturalnym dla nich otoczeniu, w którym spełniają swoje funkcje. 122 Odzwierciedlenie tego zamysłu była realizacja dopiero w 1904 r. niemieckiego domu jednorodzinnego projektu Hansa Poelziga 123, oraz Wystawa Stulecia w 1913 r., zorganizowana w Parku Szczytnickim. Inną ważną regionalna wystawą schyłku XIX-go wieku okazała się być Krajowa Wystawa we Lwowie w 1894 r. Prezentowała znaczne osiągnięcia gospodarcze i kulturalne Galicji oraz dzieła sztuki i kultury (w ujęciu ponadzaborowym) narodu polskiego. Była przede wszystkim wielką manifestacją jedności narodowej Polaków i ich żywotności, o czym świadczyć może chociażby monumentalna Panorama Racławicka Wojciecha Kossaka i Jana Styki, stworzona specjalnie z tej właśnie okazji. Wystawa ta stała się symbolem zwycięstwa idei pracy organicznej i postępu gospodarczego w Galicji - najbardziej zacofanej prowincji ziem polskich. 124 Przygotowanie wystawy zajęło dwa lata i pochłonęło kwoty porównywalne z ówczesnym rocznym budżetem miasta Krakowa. Na czele Komitetu Wystawy stanął legendarny Adam Sapieha. W efekcie końcowym, składała się ona ze 129 pawilonów, z podziałem na 34 główne działy i zajmowała teren o powierzchni 50 ha w otoczeniu Parku Stryjskiego. Wystawa otwarta r. cieszyła się niezwykła popularnością, o czym świadczy fakt, iż w ciągu czterech i pół miesiąca obejrzało ja zwiedzających, czyli 10 razy więcej niż liczba mieszkańców ówczesnego Lwowa. Wśród osób zwiedzających wystawę byli przede wszystkim Polacy ze wszystkich zaborów, ale nie tylko, jej gościem był również Franciszek Józef I. O tak licznej frekwencji świadczył przede wszystkim jej patriotyczny wydźwięk oraz liczne zloty i konferencje, które niewątpliwie przyciągały zwiedzających. 125 Terenem wystawowym został plac w Parku Stryjskim, specjalnie wytyczony na ten cel. Autorem parku był inspektor plantacji miejskich Arnold Rohring, który aby dostosować 122 Zwierz M., 2000, Dziewiętnastowieczne wystawy rzemiosła i przemysłu we Wrocławiu [w:] We Wrocławiu architektura i sztuka pod redakcją : Wilkosz J. i Stortkuhl B., Wrocław, s Hans Poelzig zaliczany jest do grona największych architektów wczesnego modernizmu niemieckiego. Przyczynił się do powstania we Wrocławiu prężnego ośrodka sztuki i budownictwa, którego największym dokonaniem była Wystawa Stulecia w 1913 r. 124 Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/ Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/

55 teren do celów wystawowych, przekształcił go we wspaniały ogród z ornamentalnie zasadzonymi trawnikami i kwietnikami. Il. Nr 35. Powszechna Wystawa Krajowa, Lwów, 1894 r.- Teren wystwowy z fontanną przed jednym z pawilonów w Parku Stryjskim. 126 Il. Nr 36. Powszechna Wystawa Krajowa, Lwów, 1894 r.- Teren wystawowy z giętymi liniami trawników i ścieżek przed jednym z pawilonów w Parku Stryjskim. 127 Plan sytuacyjny przedsięwzięcia opracował hr. Józef Łubieński, a pracami budowlanymi kierowali architekci Julian Zachariewicz (rektor Politechniki Lwowskiej, autor wielu znakomitych lwowskich gmachów publicznych i kamienic) oraz Franciszek Skowron. Mieli oni wielkie pole do popisu, gdyż projektowane przez nich pawilony wystawowe, poprzez ich nietrwały, rozbieralny, przenośny charakter, pozwalały się wyżyć twórczo, a także eksperymentować z nowymi ideami architektonicznymi. Dzięki temu pozwalano twórcom na nowe, świeże podejście w dziedzinie projektowania. Architekt Julian Zachariewicz przywiązywał dużą uwagę nie tylko do wyglądu bryły budynku, lecz również do wystroju plastycznego pawilonów i utrzymanie jednolitego stylu dekoracji i architektury budynków. 128 Il. Nr 37. Powszechna Wystawa Krajowa, Lwów, 1894 r.- jeden z pawilonów w Parku Stryjskim Il. Nr 35. Zdjęcia archiwalne, autor nieznany zbiory Muzeum Historycznego we Lwowie. 127 Il. Nr 36. Zdjęcie archiwalne, autor nieznany zbiory Muzeum Historycznego we Lwowie. 128 Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w: ]Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/ Il. Nr 37. Zdjęcie archiwalne, autor nieznany zbiory Muzeum Historycznego we Lwowie. 56

56 Aby usprawnić komunikację i dostęp do terenu wystawowego, została stworzona specjalna linia tramwaju elektrycznego (jednego z pierwszych w tej części Europy), która połączyła centrum miasta z obszarem Parku Stryjskiego. W późniejszych latach, całość przedsięwzięcia z 1894 r. została wykorzystana w okresie międzywojennym dla organizacji Targów Wschodnich. Wartością wystawy był nie tylko jej niewątpliwy wymiar patriotyczny, ważne i trwałe znaczenie miał również walor artystyczny. Już sama potrzeba wzniesienia ponad 100 pawilonów stała się dla czołówki polskich architektów szansą dla zaprezentowania swoich umiejętności. Nad stroną architektoniczną czuwał architekt, kierownik prac budowlanych - Julian Zachariewicz. Wśród ponad 100 pawilonów i innych obiektów architektonicznych ekspozycji ciekawą była już przy wejściu na teren wystawy brama główna. Zaprojektowana przez Zygmunta Gorgolewskiego wykonana była z drewna dzięki majstrowi ciesielskiemu J. Gryglaszewskiemu. Obejmowała dwa wysokie obeliski w stylu empire, pokryte tynkiem imitującym granit i sztukaterią. 130 Najbardziej jednak znamiennym obiektem lwowskiej wystawy, dzięki któremu zdobyła ona niezapomniana sławę, był pawilon Panoramy Racławickiej zaprojektowany przez L. Ramułta Stroną wykonawczą zajął się majster murarski K. Smoleński. 131 Forma sławnego budynku zaprojektowana była w kształcie rotundy specjalnie po to, aby umieścić w nim panoramiczne malowidło Wojciecha Kossaka i Jana Styki (w procesie twórczym brali udział również Tadeusz Popiel i Zygmunt Rozwadowski). Budowla o żelaznej konstrukcji została otynkowana i ozdobiona. neorenesansową gipsaturą. Średnica gmachu wynosiła 40 m, a wys. 18 m. Panorama znajdowała się w zaprojektowanym budynku Parku Stryjskiego do końca II wojny światowej, a następnie przeniesiona do Wrocławia, gdzie pozostała do dni obecnych. Znaczącym był również pawilon Jana Matejki, którego stroną projektową zajął się F. Skowron. Ten potężny budynek o konstrukcji żelaznej, wykonali w lwowskiej fabryce Z. Piotrowicz i J. Schumann. Ogromną kopułę o wys. 30 m, pokryto olbrzymimi szklanymi szybami. Ściany zewnętrzne o charakterze rustykalnym zdobił górą biegnący fryz (postacie 130 Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w: ] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/ Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w: ] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/

57 z Ubiorów w Polsce Matejki na przemian z medalionami przedstawiającymi postacie historyczne). Pawilon ten posłużył do urządzania największej z ówczesnych ekspozycji dzieł Matejki. W roku 1898 żelazny szkielet Mauzoleum zakupił żydowski przedsiębiorca J. Thorn i przeniósł na ulicę Słoneczną, gdzie architekci A. Schleyen i M. Fechter przebudowali pawilon na teatr w stylu secesyjnym. 132 Kolejnym budynkiem wybudowanym na potrzemy wystawy był Pałac Sztuki zaprojektowanym w stylu neorenesansowym przez F. Skowrona. W jego salach eksponowano trzy wielkie wystawy: zabytków starożytnych, retrospektywną sztuki polskiej ( ) oraz sztuki współczesnej ( ). 133 Jest to jedyny z zachowanych do chwili obecnej obiektów Wystawy. Il. Nr 38. Pałac Sztuki - jedyny z zachowanych do chwili obecnej obiektów Wystawy. Stan z Innym ważnym budynkiem wystawy były Pawilon architektury. Powstał on również wg. projektu F. Skowrona. Usytuowany na lekkim wzniesieniu, tuż nad rozległym zalewem pawilon stylizowany był na wzór starożytnej świątyni greckiej. Zastosowano w nim dwa porządki dorycki i joński. Gmach o drewnianym szkielecie osłonięty był odlewami z cementu i wapna imitującymi kamień. Zewnętrzne i wewnętrzne ściany zdobiła polichromia naśladująca malowidła greckie. Wejścia u podnóża schodów strzegły dwa sfinksy Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/ Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/ Il. Nr 38. Autor Jacek Purchla, W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/ Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/

58 Jednym z największych pawilonów wystawowych była Hala Maszyn (jego powierzchnia to 3348 m 2 )o żelaznej, ażurowej konstrukcji. Kolejnym Pawilonem był budynek Miasta Lwowa o charakterze willi w stylu renesansu niemieckiego. Po wystawie pawilon przeniesiono obok pomnika Kilińskiego w parku Stryjskim i otwarto w nim restaurację. 136 Wystawa lwowska posiadała jeszcze wiele innych budynków na swoim terenie m.in.: Dwór szlachecki, Cerkiew huculska, Pawilon towarzystw ukraińskich, Pawilon przemysłu, Pawilon cesarski, Pawilon Ministerstwa Skarbu, Pawilon Dóbr hr. Romana Potockiego, Hala koncertowa (jako element służący rozrywce). Interesujący był również dział etnograficzny, który tworzyła malownicza wioska złożona z różnego typu budowli wzniesionych przez cieśli i innych majstrów z poszczególnych regionów. Elementem związanym z zielenią, oprócz pięknego układu parku Stryjskiego z jego meandrującymi liniami ścieżek oraz ograniczającymi je trawnikami, był Pawilon Ogrodnictwa, spełniający głównie funkcje edukacyjna oraz ekspozycyjną. Obejmował on duży pawilon, trzy oranżerie oraz mały pawilonik firmy ogrodniczej Wolińskiego i Kaczyńskiego. Został on zaprojektowany przez przez Jana Perosia w stylu neorokoko. Pawilonik zwracał ogólną uwagę swą niezwykłą formą, konstrukcją i dekoracją (w jego zwieńczeniu zasadzono różnobarwne kwiaty). Ten, jak i inne pawilony projektowane przez Perosia (pawilon Wieliczki, akwarium, kawiarnia arabska), budynek ten cechowała pewna secesyjna płynność linii. 137 W każdej niemal wystawie tego formatu, zieleń i mała architektura zdobiła, uatrakcyjniała teren, wprowadzała element rekreacji i rozrywki. Funkcję taka pełniła elektryczna fontanna świetlna, której autorem był inżynier F. Krziżik z Pragi. Z wielkiego basenu wznosiła się ośmioboczna baszta (wys. 5 m) z ozdobami architektonicznymi i rzeźbami - alegoriami rzek dłuta Leonarda Marconiego. Strumienie wody biły na wysokość kilkudziesięciu metrów, przybierając kształt dziwnych kwiatów i kielichów w kolorach tęczy, były bowiem podświetlane od spodu światłem 136 Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/ Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/

59 przepuszczonym przez ruchome różnobarwne szkła. 138 Była to nowatorska i bardzo odważna koncepcja, jak na owe czasy. Wzbudziła wielkie zainteresowanie zwiedzających i stanowiła chętnie odwiedzany element wystawy. Inną charakterystyczna budowlą lwowskiej wystawy była Wieża Wodna zaprojektowana wg szkicu J. Zachariewicza. Ta budowla z surowej cegły i kamienia (wys. 39 m), formą nawiązująca do średniowiecznej architektury obronnej, zasilała w wodę baseny, wodociągi i wspomnianą już fontannę elektryczną. 139 Il. Nr 39. Wieża Wodna na lwowskiej wystawie w 1894 r. 140 Wystawa Krajowa w 1894 roku, z której zrodziły się później Targi Wschodnie, była motorem wielu działań. Stała się dobrą okazja do realizacji projektu J. Styki - Panoramy Racławickiej. W Parku Stryjskim we Lwowie 1893 r. powstał budynek rotundy, w którym rozmieszczono olbrzymie malowidło Wojciecha Kossaka, upamiętniające setną rocznicę zwycięskiej bitwy pod Racławicami. Po II wojnie świtowej malowidło trafiło do Wrocławia. Jedną z kolejnych wystaw regionalnych, które odbyły się już w XX w. była Powszechna Wystaw Krajowa (PWK). Miała ona miejsce w 1929 r w Poznaniu. Powodem jej zorganizowania było dziesięciolecie odzyskania niepodległości, na cześć którego chciano zaprezentować dorobek odrodzonego państwa. Protektorat nad PWK objął prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościki, a na czele Komitetu Honorowego stanął Józef 138 Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/ Jacek Purchla: W stulecie Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, 1894 r.,s. 6-7 [w]kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/1995; Jurij Brijułow: Chodząc po wystawie, s [w] Kwartalnik Cracovia Leopolis nr 2/ Il. Nr 39. Zdjęcie archiwalne, autor nieznany zbiory Muzeum Historycznego we Lwowie. 60

60 Piłsudski. Według oficjalnych źródeł wystawa miała stanowić rewie naszych bogactw i wartości gospodarczych, kulturalnych, społecznych(...), świadectwem chlubnie zdanego egzaminu ze zdolności do samodzielnego życia w rodzinie państw i narodów. 141 Pomysł zorganizowania Powszechnej Wystawy Krajowej narodził się r. Miejski Urząd Targu Poznańskiego jasno określił swoje cele i oczekiwania dotyczące tego wydarzenia. Koniecznym było pozyskanie odpowiednich terenów, gdyż posiadane nie były wystarczające. Nowo otrzymane obszary należało racjonalnie wykorzystać pod kątem wystawy, jak i pod przyszłościową zabudowę dla miasta. Podkreślono, że ważnymi elementemi jest czas aby żadne inne miasto nie uprzedziło Poznania w organizacji podobnej wystawy oraz zdobycie funduszy, pozwoleń, poparcia władz miejskich i centralnych. Głównym inicjatorem, następnie koordynatorem przygotowań do PeWuKi (od PWK- Powszechna Wystawa Krajowa) był ówczesny prezydent miasta Cyryl Ratajski. Dzięki jego staraniom poznańska kandydatura ostatecznie zwyciężyła w rywalizacji z Warszawą. Był to jednak dopiero początek wielkiego przedsięwzięcia, jakim było przygotowanie infrastruktury niezbędnej do organizacji imprezy. W roku 1927 przygotowano plan organizacji imprez. Prace budowlane trwały nieprzerywalnie przez 16 miesięcy, mimo niesprzyjających warunków (zima stulecia). W ramach przygotowań do wystawy przebudowano centrum miasta, zreorganizowano komunikację, wybudowano nowe gmachy, które po wystawie zamierzano wykorzystać z pożytkiem dla miasta. Na rzecz wystawy pracowali najbardziej znakomitsi architekci i artyści, m.in. Roger Sławski, zaś najbliższym współpracownikiem Ratajskiego, a potem dyrektorem Pewuki został doskonały organizator, Stanisław Wachowiak. Centrum imprezy zlokalizowano na terenach dawnej Wystawy Wschodnioniemieckiej, z 1911 roku; do dziś znajdują się tam główne pawilony Międzynarodowych Targów Poznańskich. 142 Ostatecznie, r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościki otworzył powszechna wystawę Krajową, stanowiącą podsumowanie wszechstronnego dorobku całego kraju, po dziesięciu latach od chwili powrotu Polski na mapę Europy. Planowanym zamknięciem był termin r. Był to rok szczególnie wyjątkowy dla stolicy Wielkopolski, nazwa Poznania, oznaczała najbardziej popularne miasto w Polsce. 141 Dlaczego i jak należy zwiedzać Powszechna Wystawę Krajową w Poznaniu, nakładem PWK w Poznaniu, 1929, s Bombicki M., R., 1990, Powszechna Wystawa Krajowa w 1929r. w Poznaniu i jej współczesne implikacje, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wydział Nauk Społecznych, mscr. 61

61 Przez kilka miesięcy całego kraju zjeżdżały do Poznania - wycieczki, liczni turyści, by obejrzeć Powszechną Wystawę Krajową. Obecność i udział w tym wydarzeniu o randze narodowej był uważany za obowiązek patriotyczny i moralny. 143 Il. Nr 40. Pocztówka z ogólnym widokiem na Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w 1929 r. 144 W kilkudziesięciu gmachach i pawilonach na obszarze m 2 przedstawiono całokształt sztuki narodowej we wszystkich jej dziedzinach. Obok pokazów ilustrujący dorobek kulturalny i naukowy, zaszczytne miejsce znalazł tu bogaty dział sztuk plastycznych malarstwa, rzeźby i sztuki stosowanej. Przedstawione zostały też dokonania z dziedzin organizacji państwa, wytwórstwa przemysłowego, rzemieślniczego i rolniczego, a także z opieki społecznej, higieny, wychowania fizycznego i sportów. Wielką atrakcje wystawy stanowił pawilon emigracji Polonia zagranicą, który przeznaczono na cele urządzenia w nim po wystawie Muzeum Emigracyjnego. 145 Ekspozycji towarzyszyły liczne imprezy i uroczystości dodatkowe- przyznawano medale, wydawano publikacje, pocztówki (Il. Nr 41, 42, 43, 44, 45), stemple okolicznościowe Bombicki M., R., 1990, Powszechna Wystawa Krajowa w 1929r. w Poznaniu i jej współczesne implikacje, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wydział Nauk Społecznych, mscr. 144 Il. Nr 40. Zdjęcie archiwalne, autor nieznany, udostępnione dzięki Antykwariatowi Vivarium w Bytomiu. 145 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 146 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 62

62 Il. Nr 41, 42. Pawilony wystawowe - Okazjonalne karty pocztowe wydane specjalnie w 1929 r. na PWK. 147 Il. Nr 43, 44. Pawilony wystawowe - Okazjonalne karty pocztowe wydane specjalnie w 1929 r. na PWK. 148 Il. Nr 45. Widok na pawilony wystawowe - Okazjonalne karty pocztowe wydane specjalnie w 1929 r. na PWK. 149 Kierownictwo Wystawy wielką uwagę poświęciło kulturalnemu jej ujęciu, tak pod względem architektury gmachów, jak dekoracji terenów za pomocą sztuki ogrodniczej i oświetlenia, jak wreszcie dekoracji stoisk i podania eksponatów Il. Nr 41, 42. Zdjęcie archiwalne, autor nieznany, udostępnione dzięki Antykwariatowi Vivarium w Bytomiu. 148 Il. Nr 43, 44. Zdjęcie archiwalne, autor nieznany, udostępnione dzięki Antykwariatowi Vivarium w Bytomiu. 149 Il. Nr 45. Zdjęcie archiwalne, autor nieznany, udostępnione dzięki Antykwariatowi Vivarium w Bytomiu. 150 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 63

63 Il.Nr 46. Plan Powszechnej Wystawy Krajowej, Poznań 1929 r. 151 Unaocznienie tego stwierdzenia stanowi ilustracja powyżej, przestawiająca teren wystawowy położony w samym sercu miasta. Ulokowany był on naprzeciwko dworca głównego, gdzie rozpoczynają go tereny tzw. wschodnie, w skład których wchodzą także tereny Międzynarodowego Targu Poznańskiego. Teren wschodni obejmował następujące budynki: Halę Ciężkiego Przemysłu, Pałac Targowy, Wieżę Górnośląską, dalej Halę Maszyn i świeżo zbudowaną Halę Centralną i Włókienniczą z głównym wejściem i westybulem. Obszar ten łączył się z terenami uniwersyteckimi, gdzie w potężnych gmachach Chemii i Anatomii znalazła miejsce wystawa rządowa i wystawa sztuki. Sąsiednie tereny zajęły miasta i samorządy oraz Wystawa Ministerstwa i Komunikacji, Przemysłu, Handlu i Poczt i Telegrafów. W sąsiadującym z tymi terenami Parku Wilsona stanął Pawilon Polonia zagranicą. 152 Tereny wschodnie łączyły się poprzez pomost z zachodnimi w jedną całość. Na terenach tych (lewy górny narożnik rysunku), przedstawiał się obszar o powierzchni 151 Il.Nr 46. Plan Powszechnej Wystawy Krajowej, Poznań 1929 r, oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 152 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 64

64 m 2 reprezentowany przez przede wszystkim rolnictwo i ogrodnictwo, doświadczalnictwo, leśnictwo, rybołówstwo i pokrewne dziedziny. Dalej znajdowywany się budynki przemysłu maszyn rolniczych, przemysłu spożywczego i każdy inny przemysł, na który nie znaleziono miejsca na terenie wschodnim. Sąsiednie obszary zajmowało Wesołe Miasteczko oraz inne przedsięwzięcia o charakterze rozrywkowym, jak: modna kabarety, dancingi, a także pokazy historyczne, obchody, teatry, koncerty ludowe wszystkie imprezy rozrywkowe miały oprócz tych popularnych na tego typu wystawach zagranicznych, charakter typowo swojski. 153 Teren wystawowy zaopatrzony był w liczne restauracje różnej klasy, kawiarnie i automaty. Restauracja Centralna była największą w Polsce mogła jednocześnie ugościć osób. 154 Aby maksymalni uprzyjemnić gościom zwiedzanie obszaru, cały teren zaprojektowano w formie olbrzymiego ogrodu, tonącego w zieleni drzew i mieniącym się w barwach klombów i strzelających ku niebu wodotrysków. 155 Na całej jego rozciągłości, za równo na wolnym powietrzu, jak i we wnętrzach budynków wszędzie zapraszały cieniste ławeczki i krzesła do wypoczynku po męczącej podróży po Wystawie. 156 Wieczorną, bardzo popularna atrakcją tej wystawienniczej imprezy były kąpiele Wystawy w morzu sztucznych ogni. 157 Również popularne okazały się być organizowane igrzyska sportowe, jak np. wyścigi konne, konkursy piłkarskie, Wszechsłowiański zlot Sokoła i wszechsłowiański zjazd kół śpiewackich, turnieje szachowe itd. 158 Wystawę wspomagał Rząd Rzeczypospolitej Ministerstwo Komunikacji opracowało specjalna taryfę przewozowa, przewidujące bardzo wysokie zniżki kolejowe dla zwiedzających wystawę; Ministerstwo skarbu zwolniło z opłat paszportowych wszystkich, którzy w 1929 r. udali się do Polski na Wystawę; inne Ministerstwa również wspomagało Wystawę Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 154 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 155 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 156 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 157 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 158 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 159 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 65

65 Inwestycje w Poznaniu związane z wystawa wyniosły ponad 35 mln. zł. Szczególna uwagę poświęcono komunikacji wewnętrznej oprócz rozszerzonej sieci tramwajowej uruchomionych zostało około 30 dalszych autobusów, 200 nowych taksówek 160 Przy okazji Wystawy, rozpowszechniany został cały region Wielkopolski (okoliczne zamki - Zamek Kórnicki, Zamek Gołuchowski, prastara stolica Gniezno wraz z malowniczymi zakątkami obfitującymi w wodę oraz lasy, które sprawiały, że wycieczka do Poznania na Powszechną Wystawę krajowa była zajmująca pod każdym względem). Władze wykazywały tendencje, by jak najszersze warstwy społeczeństwa skorzystały z tej nadzwyczajnej sposobności zapoznania się na Wystawie z całokształtem naszej twórczości narodowej. Działanie te dążyły do uzyskania jak największych moralnych korzyści dla społeczeństwa. Zaznajomienie się z polska produkcję wzmocniło w Polakach wiarę i podniosło ich na duchu, rozszerzyło ich widnokrąg, podniosło aspiracje w kierunku potrzeb życiowych i podniesienia stopy życiowej. Wszystkie te elementy pociągnęły za sobą wzrost konsumpcji oraz zwiększenie i obniżenie cen produkcji, co spowodowało zmniejszenie się bezrobocia i pomnożenie dobytku całego kraju. 161 Organizatorzy Wystawy wychodzono z założenia, iż wystawa dopiero wtedy spełni całkowicie swoje zadanie, jeżeli zobaczy ją cała Polska Prezentacja i omówienie wybranych wielkich wystaw wrocławskich. Podwaliną wrocławskich wystaw XX w były wcześniejsze, XIX- wieczne działalności stowarzyszeń oraz artystów i rzemieślników śląskich (opisana w podrozdziale 2.2 prezentacje i omówienie wybranych wystaw krajowych i regionalnych). Wystawiennictwo XX w. dla Wrocławia rozpoczęło się Wystawą Rzemiosła Artystycznego dla Wrocławia i Prowincji Śląskiej (Kunstgewerbeverein für Breslau und die Provinz Schlesien). Została ona zorganizowana latem w 1904 roku, w rejonie obecnego pl. Powstańców Śląskich. Zajmowła teren o powierzchni 1,5 ha. W ramach wystawy odbyła się realizacja projektu tzw. domu wzorcowego oraz Wystawa Specjalna (Sonderausstellung), której głównym architektem został Hans Poelzig 163 (dyrektor Krolewskeij Szkolyt Sztuki i Rzemiosła Artystycznego od 1903). 160 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 161 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 162 Oficjalny folder informacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej, 1929, Drukarnia św. Wojciecha, Poznań. 163 Ohl P. [w:] Hans Poelzig we Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod redakcją Ilkosza J. I Störtkuhl B., Wrocław 2000, s

66 Il.Nr 47. Plan sytuacyjny wg. Hansa Poelziga -.Wystawa Specjalna Stowarzyszenia Rzemiosła Artystycznego w 1904 r. 164 Prezentacje Osiągnięć adeptów sztuki i rzemiosła stanowiły główny element wystawy, natomiast produkty przemysłowe i maszyny, choć licznie reprezentowane, stały się drugoplanowe. Teren wystawowy wg. projektu Karla Glossera i Hermana Wahicha stanowił mieszaninę dwóch styli monumentalnego i secesji wiedeńskiej. Portal o filarach w formie pylonów otwierał teren od północnego zachodu, a pozostałe dwa wejścia były o wiele mniejsze. Jednym z powodów tak wielkiej atrakcyjności wrocławskiej Wystawa Rzemiosła Artystycznego z 1904 r było wybudowanie domu wzorcowego. Projekt ten powstał na osobna Wystawę Specjalna, odseparowana od reszty terenów wystawowych. Autorem jego był Hans Poelzig. Budynek ten przeznaczony dla mieszkańców miast, nawiązywał w swej formie do tradycyjnych chałup na Śląsku. 165 O popularności wystawy świadczy fakt, iż w ciągu 10 dni zwiedziło ją gości....natomiast miasto i region otrzymały dzięki 164 Il. Nr 47. Ilkosza J. i Störtkuhl B., 2000, Hans Poelzig we Wrocławiu. Architektura i Sztuka , Wrocław 2000, s Störtkuhl B., Reforma i nowatorstwo. Budowle Hansa Poelziga we Wrocławiu (1904) i Poznaniu (1911) [w:] Hans Poelzig we Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod redakcją Ilkosza J. i Störtkuhl B., Wrocław 2000, s

67 niej kilka ważnych impulsów gospodarczych, a za sprawą prac Hansa Poelziga i Szkoły Sztuki, także artystycznych. 166 Ze względu na duża potrzebę istnienia budynku wystawowego we Wrocławiu i organizowanie imprez artystycznych w odstępach cyklicznych, powstał pomysł na kolejną wystawę. Pretekstem do rozpoczęcia jej budowy stała się 100 rocznica zwycięstwa nad Napoleonem i odezwy An mein Volk skierowanej do Narodu Niemieckiego przez króla Prus Fryderyka Wilhelma. Do jej realizacji obrano teren toru wyścigów konnych na obrzeżach parku Szczytnickiego. Głównym architektem wystawy został Max Berg, który w 1910 przystąpił do projektowania Hali Stulecia. 167 Il.Nr 48. Projekt hali stulecia wg. Maxa Berga, rysunek elewacji, listopad Inwestycje związane z wystawą obejmowały również rozbudowę Ogrodu Zoologicznego i ukształtowanie Terenów Wystawowych. Jego powierzchnię stanowiło 75 ha Störtkuhl B., Reforma i nowatorstwo. Budowle Hansa Poelziga we Wrocławiu (1904) i Poznaniu (1911) [w:] Hans Poelzig we Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod redakcją Ilkosza J. i Störtkuhl B., Wrocław 2000s J. Ilkosz, Projekty Hansa Poelziga na Wystawę Stulecia we Wrocławiu w 1913 roku [w:] Hans Poelzig we Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod red. J. Ilkosza i B. Störtkuhl, Wrocław 2000, s. 367, 370, Il.Nr 48. Projekt hali stulecia wg. Maxa Berga [w:] Poelzig H. We Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod red. J. Ilkosza i B. Störtkuhl, Wrocław 2000, s J. Ilkosz, Projekty Hansa Poelziga na Wystawę Stulecia we Wrocławiu w 1913 roku [w:] Hans Poelzig we Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod redakcją: Ilkosza J. i Störtkuhl B., Wrocław 2000, s. 367, 370,

68 Il.Nr 49. Projekt rozbudowy ogrodu zoologicznego i podział terenów wystawowych wg. Maxa Berga - koniec 1910 r. 170 Il.Nr 50. Mocno zaakcentowane główne wejście na Wystawę Stulecia -projekt wg. Hansa Poelziga. Fot. z 1913 r. 171 Il.Nr 51. Karta pamiątkowa Hala Stulecia i tereny wystawowe, fot. Z 1913 r. od strony pergoli Il.Nr 49. Projekt rozbudowy ogrodu zoologicznego i podział terenów wystawowych wg. Maxa Berga [w:] Poelzig H. We Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod redakcją: Ilkosza J. i Störtkuhl B., Wrocław 2000,s Il.Nr 50. Brama główna na teren Wystawy Stulecia w1913 r. wg. Maxa Berga [w:] Poelzig H. We Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod redakcją: Ilkosza J. i Störtkuhl B., Wrocław 2000,s Il.Nr 51. Materiały zdobyte dzięki uprzejmości kolekcjonerom wrocławskich zdjęć - Hydroforgroup Bonczyk, - zbiory prywatne. 69

69 Il.Nr 52. Karta pamiątkowa Hala Stulecia w budowie oraz Pawilon Czterech Kopuł. 173 Il.Nr 53. Hala Ludowa (Stulecia), widok z lotu ptaka fot. Z 1999 r. Fot.Stanisław Klimek Uroczyste otwarcie Wystawy Stulecia nastąpiło 20 maja 1913 r. nastąpiło, które uświetniła swą obecnością książę pruski z małżonką jak również 5 tyś innych gości i 600- osobowy chór. 175 Il.Nr 54.Hala Stulecia - uroczyste otwarcie1913 r Il.Nr 52. Materiały zdobyte dzięki uprzejmości kolekcjonerom wrocławskich zdjęć - Hydroforgroup Bonczyk, - zbiory prywatne. 174 Il.Nr 53. Materiały zdobyte dzięki uprzejmości kolekcjonerom wrocławskich zdjęć - Hydroforgroup Bonczyk, - zbiory prywatne. 175 J. Ilkosz, Projekty Hansa Poelziga na Wystawę Stulecia we Wrocławiu w 1913 roku [w:] Hans Poelzig we Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod red. J. Ilkosza i B. Störtkuhl, Wrocław 2000, s. 367, 370, Il.Nr 54. Materiały zdobyte dzięki uprzejmości kolekcjonerom wrocławskich zdjęć - Hydroforgroup Bonczyk, - zbiory prywatne. 70

70 Hala Stulecia założona została na planie koła z czterema półkolistymi apsydami i składa się z dwóch części: cylindrycznej podstawy o wysokości 19 m oraz żelbetowej konstrukcji kopuły o wysokości 23 m, nałożonej na pierścień i spoczywającej na 32 - metalowych łożyskach. 177 Il.Nr 55. Hala Ludowa (Stulecia), wygląd współczesny, widok z lotu ptaka fot. Z 1999 r. Fot.Stanisław Klimek. 178 Budowla ta wzbudzał ogromny podziw. Mimo iż pierwotnie miała pełnić funkcje ekspozycyjną i sali zgromadzeń, to przeznaczono ją również do wystąpień artystycznych i koncertów, m.in. wykonano Symfonię Tysiąca Gustava Mahlera. 179 Założenie wystawy było jednolite pod względem urbanistycznym i estetycznym. Ekspozycja miała charakter edukacyjny, propagowała też nowoczesną sztukę i architekturę. Wystawa Historyczna, jako jedne z elementów całego założenia, spełniała programową rolę. Usytuowana była w Pawilonie Czterech Kopuł zaprojektowanym przez Hansa Poelziga. Składała się ona z czterech działów poświeconych wojnom napoleońskim oraz kulturze, sztuce oraz promowaniu miasta Wrocław. Formy budynków wystawowych były nowoczesne, ale nawiązywały też do architektury 1 poł. XIX w. Klasycyzm i Kubizm 177 J. Ilkosz, Dawna Hala Stulecia (Jahrhunderthalle) i Tereny Wystawowe (...) [w:] Atlas Architektury Wrocławia. Budowle sakralne. Świeckie budowle publiczne, pod red. i w opracowaniu J. Harasimowicza, tom I, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1997, s Il.Nr 55. Materiały zdobyte dzięki uprzejmości kolekcjonerom wrocławskich zdjęć - Hydroforgroup Bonczyk, - zbiory prywatne. 179 J. Ilkosz, Dawna Hala Stulecia (Jahrhunderthalle) i Tereny Wystawowe (...) [w:] Atlas Architektury Wrocławia. Budowle sakralne. Świeckie budowle publiczne, pod red. i w opracowaniu J. Harasimowicza, tom I, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1997, s

71 charakteryzowała 2 inne budowle Poelziga - pawilon Związku Artystów Śląskich pawilon Wystawy Ogrodowej łącznie z restauracją Rheingold. 180 Na terenie opracowania zaistniała Wystawa Sztuki Cmentarnej z kościółkiem przeniesionym ze Starego Koźla w ramach manifestacji ochrony zabytków na Śląsku. 181 Il.Nr 56. Karta widokowa z lat Kościółek św. Jana Nepomucena w Parku Szczytnickim; autor nieznany 182 W celu szerzenia kultury i podniesienia jej poziomu, wyeksponowano również sztukę ogrodową. Wystaw ogrodnicza była zatem częścią Wystawy Stulecia. Przedsięwzięcie to skierowane było do szerokiej publiczności. Została ona przedstawiona w 2 częściach: historycznej i nowoczesnej. Część historyczna prezentowała tradycje sztuki ogrodowej i jej role w kulturze (np. rekonstrukcje ogrodu z epoki karolińskiej, a także unikalny na skalę światowa ogród japoński.) J. Ilkosz, Dawna Hala Stulecia (Jahrhunderthalle) i Tereny Wystawowe (...) [w:] Atlas Architektury Wrocławia. Budowle sakralne. Świeckie budowle publiczne, pod red. i w opracowaniu J. Harasimowicza, tom I, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1997, s Ilkosz J., 1997, Dawna Hala Stulecia (Jahrhunderthalle) i Tereny Wystawowe (...) [w:] Atlas Architektury Wrocławia. Budowle sakralne. Świeckie budowle publiczne, pod red. i w opracowaniu Harasimowicza J., tom I, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, s Il.Nr 56. Materiały zdobyte dzięki uprzejmości kolekcjonerom wrocławskich zdjęć - Hydroforgroup Bonczyk, - zbiory prywatne. 183 Ilkosz J., 1997, Dawna Hala Stulecia (Jahrhunderthalle) i Tereny Wystawowe (...) [w:] Atlas Architektury Wrocławia. Budowle sakralne. Świeckie budowle publiczne, pod red. i w opracowaniu Harasimowicza J., tom I, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, s

72 Il.Nr 57. Ogród Japoński pozostałość założeń projektowych z 1913 r.- wygląd współczesny, rok 2004; autor - Dominika Krop. Natomiast część nowoczesna zajmowała wnętrze pawilonu i poświęcona była nowatorskim trendom ogrodniczym (m.in. projekty osiedli typu miasto-ogród ). 184 Hala Stulecia stanowiła dominantę całości terenu wystawowego, który wraz z nią stał się jednym z najwspanialszych założeniem tego typu w Europie. Poprzez organizowanie na nim licznych targów w okresie międzywojennym, stał się konkurencją dla Lipska. W roku 1929 zaprezentowano wystawę Mieszkanie i Miejsce Pracy tzw. WuWa. Następnie, po II wojnie światowej na terenie tym miała miejsce Wystawa Ziem Odzyskanych. W latach 50 zmieniono częściowo funkcje terenu, przekształcając jego fragment w Ogród Zoologiczny. Fakt ten przyczynił się do zmian pierwotnych założeń projektowych, które z kolei spowodowały, iż tak pięknie prosperujący, rozwijający się w ubiegłych latach teren wystawowy przestał pełnić swą rolę Ilkosz J., 1997, Dawna Hala Stulecia (Jahrhunderthalle) i Tereny Wystawowe (...) [w:] Atlas Architektury Wrocławia. Budowle sakralne. Świeckie budowle publiczne, pod red. i w opracowaniu Harasimowicza J., tom I, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, s s Ilkosz J., 1997, Dawna Hala Stulecia (Jahrhunderthalle) i Tereny Wystawowe (...) [w:] Atlas Architektury Wrocławia. Budowle sakralne. Świeckie budowle publiczne, pod red. i w opracowaniu Harasimowicza J., tom I, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, s s

73 Il.Nr 58. Projekt Wystawy Stulecia, widok z lotu ptaka wykonany przez studentów Królewskiej Akademii Sztuki i Rzemiosła Artystycznego we Wrocławiu. 186 Pierwszą polską wystawą po II wojnie światowej była w 1948 r Wystawa Ziem Odzyskanych, która również miała miejsce we Wrocławiu. Trwała od 21 lipca do 30 października. Uroczyste jej otwarcie dokonane zostało przez prezydenta Bolesława Bieruta, Józef Cyrankiewicz wygłosił natomiast przemówienie. 187 Il.Nr 59. Podczas zwiedzania wystawy - 30.X.1948; autor Roman Wyłcan. 188 Teren wystawowy podzielony został na sektory: A, B i C. Sektor A stanowiły tereny przyległe do Hali Stulecia, która po wojnie przyjęła nową nazwę Hali Ludowej, obszar ten znajdował się na północ od ul. Z. Wróblewskiego. Ta część wystawy prezentowała zagadnienia społeczno-polityczne powojennej Polski Il.Nr 58. Poelzig H., 2000 We Wrocławiu. Architektura i Sztuka , pod redakcją Ilkosza J. i Störtkuhl B., Wrocław, s Antkowiak Z., Wrocław od A do Z, Ossolineum, Wrocław, s Il.Nr 59. Materiały zdobyte dzięki uprzejmości kolekcjonerom wrocławskich zdjęć - Hydroforgroup Bonczyk - zbiory prywatne. 189 Antkowiak Z., Wrocław od A do Z, Ossolineum, Wrocław, s

74 Część B, zlokalizowana po południowej stronie ul. Wróblewskiego, zajmowała obszar 20 ha, przyległych do terenów Ogrodu Zoologicznego. Jej teren służył do ekspozycji dorobku usług i rolnictwa, jak również przemysłu spożywczego i lekkiego. Rekwizyty te wystawiane były pawilonach specjalnie zaprojektowanych, prowizorycznych pawilonach. Atrakcjami tej części terenu było nawiązujące do tradycji miejsca wesołe miasteczko oraz kolejka kursująca po całym obszarze. 190 Kontrowersyjną budowlą powstałą specjalnie na Wystawę Ziem Odzyskanych w 1948 r. była istniejąca do czasów obecnych Iglica. Jej autorem został profesor Hempel, który zaprojektował ową 106 metrową konstrukcję, z wieńczącym ja, w pierwotnej formie, ruchomym zwierciadłem na szczycie.. Jej wykonawcą był Mostostal. Podstawa Iglicy zakończona była masywnym trójnogiem mającym symbolizować robotnika, chłopa i inteligenta. 191 Il.Nr 60. Iglica z wieńczącym ją ruchomym zwierciadłem na szczycie. Wrocław, Wystawa Ziem Odzyskanych 1948r. 192 Autor nieznany. Il.Nr 61. Karta pocztowa z końca lat 40 Iglica. 193 Autor nieznany. Il.Nr 62. Iglica wygląd z lat Autor Roman Wyłcan (zbiory prywatne). 190 Antkowiak Z., Wrocław od A do Z, Ossolineum, Wrocław, s Antkowiak Z., Wrocław od A do Z, Ossolineum, Wrocław, s Il.Nr 60. Materiały zdobyte dzięki uprzejmości kolekcjonerom wrocławskich zdjęć - Hydroforgroup Bonczyk, - zbiory prywatne. 193 Il.Nr 61. Materiały zdobyte dzięki uprzejmości kolekcjonerom wrocławskich zdjęć - Hydroforgroup Bonczyk, - zbiory prywatne. 194 Il.Nr 62. Materiały zdobyte dzięki uprzejmości kolekcjonerom wrocławskich zdjęć - Hydroforgroup Bonczyk, - zbiory prywatne. 75

75 Il.Nr 63, 64. Iglica wygląd współczesny, 2004 r. autor Dominika Krop. Wystawa Ziem Odzyskanych była imprezą propagandową, która podsumowywała 3 lata procesu odbudowy kraju, jakei miałay miejsce po zniszczeniach II wojny światowej. Opiewano na niej sukcesy kierowanego przez Władysława Gomułkę, Ministerstwa Ziem Odzyskanych. 195 ROZDZIAŁ III WYSTAWY OGRODNICZE W EUROPIE POLSCE I HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ. 3.1 Zjawisko wystaw ogrodniczych jako samodzielnych obszarów prezentujących nowe trendy w kreowaniu zieleni. Silny wpływ na wystawy ogrodnicze miały, omówione w poprzednim rozdziale, wielkie wystaw z XIX i początku XX w. Jednak początki wystaw ogrodniczych sięgają również swymi korzeniami aż do końca XVIII wieku. Wtedy to w wyższych warstwach społeczeństwa stało się modnym kolekcjonowanie i uprawianie egzotycznych roślin, co nie pozostało bez znaczenia dla dzisiejszego rozwoju wystawiennictwa ogrodniczego. Kierunek ten został zainspirowany poprzez ekspedycje i podboje w bardzo odległych krainach, w których to botanicy również brali swój udział. Wiek oświecenia nie tylko przyniósł innowacje w sferach politycznych i socjalnych, ale również odnowił zainteresowanie naukami przyrodniczymi. Miłośnicy roślin otworzyli swoje prywatne ogrody i szklarnie, aby ukazać ogrodnicza sztukę i zaprojektowane przez siebie ogrody dla szerszej publiczności. 195 Antkowiak Z., Wrocław od A do Z, Ossolineum, Wrocław, s

76 Ogrodnicy zainspirowali się tym, co w konsekwencji doprowadziło do rozpoczęcia prezentacji ich upraw ogółowi społeczeństwa. Wielki entuzjazm związany z roślinami, który miał miejsce na początku XIX wieku pozwolił na założenie towarzystw przyrodniczych takich jak: Royal Horticultural Socjety (powstałego w 1804 r. jako Horticultural society of London), belgijskiego Societe d'agriculture et de botanique de gand (założonego w 1808r.). oraz niemieckiej instytucji Verein zur forderung des gartenbaues in den konliglich preubischen staaten - Towarzystwo Promowania Ogrodnictwa w Królewskiech Pruskich Landach (powstałej w 1822r.), które dało początek Deutsche Gartenbau-Gesellschaft - Niemieckie Towarzystwo Ogrodnicze. Miasta również wkrótce dostrzegły atrakcyjność wystaw dla swoich mieszkańców pod wieloma względami. Zaczęto więc zabiegać o możliwość stworzenia imprez ogrodniczych (wystaw, festiwali lub chociaż targów) w danym regionie czy mieście. 3.2 Prezentacja i omówienie wybranych wystaw ogrodniczych rys historyczny. Pierwszą wystawę roślin ogrodowych (wg. Tezaurus Sztuki Ogrodowej ) zainicjował niemiecki ogrodnik Emil Richter w 1855 roku w Rzymie. Miała ona miejsce na dziedzińcu pałacu Diora, później autor demonstrował ją również w Mediolanie i Parmie. 196 Także wielką rolę dla wystawiennictwa ogrodowego odegrało Włoskie Stowarzyszenie Ogrodnicze (Societa Italiana di Horticulture). Zasłużyło się ono urządzaniem wystaw ogrodniczych. Z ich właśnie inicjatywy odbyła się wystawa drzew owocowych i kwiatów, włączona do wspaniałych obchodów święta narodowego we Florencji w 1861r. Eksponowano wtedy znakomite okazy roślin egzotycznych sprowadzone z Ameryki, Azji i Afryki, w tym także gigantyczne okazy Nymphaea i Victoria regia przywiezione specjalnie z Gujany angielskiej, dla których pobudowano oddzielną cieplarnię. 197 Wystawy ogrodnicze stały się impulsem do powszechniejszego zakładania ogrodów zimowych Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str

77 Najsłynniejsze w Europie pokazy dorobku ogrodniczego organizowane były lokalnie przez miasta niemieckie. Pierwsze z nich odbyły się w 1887 r. w Dreźnie, a kontynuowane są do chwili obecnej jako Londesgartenschau lub Bundesgartenschau. Międzynarodowe wystawy ogrodnicze (Internationale Garten Ausstellung IGA) zapoczątkowano w Hamburgu w 1896 r., a urządzane są co dwa lata. Obok propagowania postępu ogrodniczego pełnią rolę komercyjna. Tereny kolejnych wystaw, po ich zakończeniu, przekształcane są w parki miejskie. 199 Każda z dotychczasowych wystaw miała swój motyw przewodni (np.: dom, park, rekultywacja, krajobraz rodzimy, woda). Idea organizowania wystaw ogrodniczych przeniesiona została do wielu krajów europejskich, w tym do Austrii, Szwecji, Holandii, Anglii, Rosji i Polski. 200 Pierwsza na terenach polskich wystawa kwiatów, owoców i ogrodów odbyła się (wg. Tezaurus Sztuki Ogrodowej ) w Warszawie w 1849 roku. Natomiast w 1850 roku zorganizowana była druga o jeszcze pełniejszym programie ekspozycyjnym. 201 Również w Warszawie w 1895 roku odbyła się Ogólna Wystawa Ogrodnicza urządzona przez Towarzystwo Ogrodnicze Warszawskie i później wystawa ogrodnicza w Siedlcach w roku 1907roku. Dorobek ogrodnictwa prezentowany tez był na wystawach Rolno - Przemysłowych (Kijów 1897 r., Winnica 1908 r., Częstochowa 1909 r.). W Moskwie odbyła się Ogólnopaństwowa Wystawa Ogrodnicza w 1911 roku. Kolejno wystawy ogrodnicze organizowały przodujące zakłady ogrodnicze Ulricha, Hosera. Do najważniejszych należą również Wystawa Ogrodnicza Wszechpolska, Lwów Po II wojnie światowej wznowiono polskie wystawy ( Poznań lata 30, Lublin 1972, Katowice 1978). W Ulrichowie koło Warszawy przechowywane są dyplomy z kolejnych wystaw ogrodniczych. 202 Czasem, dla organizowanych od połowy XIX wieku wystaw światowych lub regionalnych, zakładane były Ogrody Wystawowe- Exhibition park, jardin d exposisition, Ausstelungs park lub IGA czy BUGA, giardinio d esposizion. Zadaniem ich było 199 Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str

78 prezentowanie osiągnięć rozwijającego się ówczesnego przemysłu. Taka sytuacja zaistniała w np.: - Parku Stryjskiego (Kilińskiego) we Lwowie (1884), - Parku w Paryżu (1847), - Londyńskim Pałacu Kryształowym (1851), - Chicago (1893), - Częstochowie (1909), - licznych parkach wystawowych w Niemczech 203 Większość typów wystaw i festiwali ogrodniczych istnieje od II wojny światowej. Ich sukcesy lub upadki nie zależą od finansów, lecz od celów, jakie były im wyznaczone. 204 Istnieje kilka klasyfikacji imprez ogrodniczych. Podstawowa dzieli je wg. rangi na: wystawy, festiwale czy pokazy ogrodnicze, targi o tematyce ogrodniczej (tu w skład wchodzą przedsięwzięcia związane z zakładaniem i utrzymywaniem terenów zieleni i ogrodów). Można podzielić je też według wielkości i ich świetności na: światowe, międzynarodowe, krajowe, lokalne wystawy ogrodnicze. Istnieje też podział na dwa odmienne typy festiwali ogrodniczych. Pierwsze to ogromne, krajowe lub międzynarodowe, organizowane co kilka lat w różnych miejscach, np.: - Munich IGA 1983: West Park; - Berlin BUGA 1985: Britzer Park; - Floriada 92: Zoetermeer; - Glasgow Garden Festiwal Drugim typem są festiwale organizowane na małą skalę lub pokazy kwiatów o charakterze międzynarodowym, bądź lokalnym, organizowane w tym samym miejscu co rok, np.: - Chaumont-sur-Loir we Francji; - Chelsea Flower Show w Londynie; - Courson we Francji - Bingerden w Holandii Wystawy Keukenhoff w Holandii Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str Isabelle van Groeningen,.1998, Garden Festivals, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Isabelle van Groeningen,.1998, Garden Festivals, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s

79 Istnieje tez inny podział wystaw ogrodniczych, klasyfikujący je wg. ram czasowych, w jakich są udostępnione dla zwiedzających. Dzieli on owe imprezy na trzy typy. - długoterminowe wydarzenia doroczne o randze międzynarodowej, jak np. Chaumont sur Loire; - krótkoterminowe wydarzenia doroczne również o randze międzynarodowej, jak Chelsea Flower Show; - krótkoterminowe wydarzenia o znacznie niższej randze w większości dla lokalnej społeczności, 207 jak wiele polskich festiwali czy targów ogrodniczych, np. Otmuchowskie Lato Kwiatów, Festiwal kwiatów w Książu itp. Krótko trwające festiwale są wydarzeniem na mniejszą skalę, znacznie tańszym do zorganizowania. Mają one pozytywny wpływ na przemysł ogrodniczy i są wspaniałym motorem rozwoju dla lokalnych gmin. 208 Większe wystawy ogrodnicze traktowane są jako idealny sposób do zagospodarowania opuszczonych, zaniedbanych krajobrazów lub terenów poprzemysłowych, w sposób przeobrażający je w zielone przestrzenie. Podejście takie dostarcza świeżych, nowatorskich możliwości dla biznesu i rozwoju mieszkalnictwa po zamknięciu wystawy (jako terenu powystawowego). Wykreowany teren wystawowy oraz jego możliwości sprawdzane są poprzez dwa elementy: pierwszy - czy przyciąga do siebie nowych zwiedzających oraz drugi - czy poprawia lokalną ekonomię. Przykłady brytyjskich, niemieckich, holenderskich festiwali pokazują, że wystawa tylko wtedy może zakończyć się sukcesem, jeśli udostępniony został odpowiedni kapitał pieniężny (przez rząd narodowy bądź lokalny). Drugim założeniem warunkującym powodzenie wystawy jest właściwe przyszłościowe projektowanie terenu, które niezmiennie będzie trwało do końca otwarcia 206 Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Isabelle van Groeningen,.1998, Garden Festivals, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Isabelle van Groeningen,.1998, Garden Festivals, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s

80 wystawy, a także po jej zamknięciu 100% obszaru wystawowego zostanie przekształcona do pełnienia innej funkcji. 209 Ważnym jest fakt, iż część terenu, która jest zarezerwowana jako publiczna przestrzeń po festiwalu (teren powystawowy), musi być dobrze zaprojektowana, zaplanowana w ten sposób, by dobrze spełniać swe późniejsze zadanie. 210 W Municht s West Park, przestrzeń po wystawie IGA 1983 została przywrócona do użytku publicznego. Z terenu usunięto kilka cech stricte wystawowych, zachowano jednak wybitne budowle architektoniczne oraz rzeźby, które powstały na potrzeby wystawy. 211 Szersze ujęcie tego tematu znajduje się w kolejnym podpunkcie (3.2.1.). Obszar powystawowy Rossemarie Weisse s został zachowany w bardzo dobrym stanie i nawet po wielu latach swą popularnością (zielenią trawiastą, licznymi kwiatami w pełnej gamie kolorystycznej) przyciąga wielu gości. Pozostałe jego 72 ha przekształcono na obszar pod zabudowę mieszkaniową. Britzer Park teren BUGI 1985 stał się publicznym parkiem, który osiągnął bardzo duży sukces pod koniec festiwalu. Poszczególne jego działy, takie jak plac zabaw, były wybudowane na rzeczywiście wysokim standardzie, z dobrego rodzaju materiałów, dzięki którym mogły przetrwać bardzo długi okres czasu i osiągnąć sporą popularność wśród lokalnej ludności. Ogród Foerster jest bardzo ważnym terenem dla spacerowiczów w każdym wieku. 212 Długoterminowy sukces parku może być zagwarantowany tylko wtedy, jeśli infrastruktura i długo rosnące rośliny są dobrze zaplanowane i odpowiednio wcześniej zasadzone przed otwarciem wystawy. 213 Przykładem takiego podejścia jest holenderska wystawa FLORIADA, organizowana co dziesięć lat. Jej kilkuletni okres przygotowań zezwala za równo na pełne planowanie obszaru przeznaczonego pod wystawę, jak również na dorastanie przez ten czas 209 Isabelle van Groeningen,.1998, Garden Festivals, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Isabelle van Groeningen,.1998, Garden Festivals, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Isabelle van Groeningen,.1998, Garden Festivals, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Isabelle van Groeningen,.1998, Garden Festivals, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Isabelle van Groeningen,.1998, Garden Festivals, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s

81 określonych gatunków roślin. Następnie, jako tereny powystawowe, całkowicie zmieniane są na obszary o przeznaczeniu mieszkaniowym zabudowę wraz z przylegającymi doń parkami, boiskami. podpunkcie (3.2.1.) 214 Szersze opracowanie tego tematu znajduje się w poniższym Prezentacja i omówienie wybranych zagranicznych wystaw ogrodniczych. Według opracowania Krzysztofa Cebrata z 1998 r. w ciągu roku zaplanowanych jest na świecie około 73 międzynarodowych wystaw związanych z projektowaniem, zakładaniem i utrzymywaniem zieleni i ogrodów. Ze statystyki tej wynika, że średnio, co 3 dni rozpoczynają się przeróżne pokazy, targi, które trwają przeciętnie 3 doby. Dane te nie uwzględniają jednak licznych imprez lokalnych, organizowanych np. przez ogrody botaniczne, lub tych o wymiarze pro-ekologicznym, niezwiązanych ściśle z kształtowaniem zieleni. 215 Bez względu na różnice w założeniach programowych i przestrzennych są one wyrazem światowych trendów w architekturze, urbanistyce, i projektowaniu krajobrazu. 216 Jedną z bardziej popularnych przedwojennych wystaw ogrodniczych była Wielka Niemiecka Wystawa Ogrodnicza Gugali w Legnicy. Otwarcie tej słynna na Śląsku i w całych Niemczech krajowej ekspozycji nastąpiło r. Przygotowania do tak wielkiego przedsięwzięcia trwały długo - Legnickie Towarzystwo Ogrodnicze już w 1865 r., organizując Wystawę Róż i Dalii, nieświadomie tworzyło pod nią podwaliny i nabywało doświadczene w branzy wystawienniczej i ogrodniczej. W 1910 r. Legnica była już znana, gdyż odbyła się tam piętnasta z kolei wystawa skupiająca producentów kwiatów za całego Śląska Isabelle van Groeningen,.1998, Garden Festivals, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s.199, Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s.199, Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 82

82 Il.Nr 65. Pamiątkowa karta pocztowa z Wystawy Róż i Dalii w Legnicy przedstawia aranżacje ogrodowe z wystawy z 1910 r. w Legnicy; autor nieznany. 218 Dawało to szanse na dynamiczny rozwój miasta. Niesyty wybuch I wojny światowej przerwał wszelkie prace i uniemożliwił je aż do 1925 r., kiedy Legnickie Towarzystwo Ogrodnicze i zarząd Krajowego Związku Ogrodniczego zmobilizowały władze miasta do zorganizowania kilkutygodniowej wystawy, która miała nawiązywać do wcześniejszych tradycji. Wielu zobaczyło w tym szanse na pobudzenie rynku i stworzenie bardzo korzystnej koniunktury gospodarczej. Poszerzono więc wystawę o oferty rzemiosła i przemysłu, co jednak ani w nazwie, ani w rzeczywistości nie umniejszyło jej ranrandze. 219 Przedsięwzięcie planowane było z ogromnym rozmachem, a przygotowania do niego zajęły aż 2 lata. Rozpisany konkurs na opracowanie planu terenu wystawy wygrał dyrektor Zarządu Ogrodów Miejskich Chrust i architekt Hunter, do prac włączył się też słynny architekt terenów zieleni Allinger. Tak powstał projekt, którego istotą był podział na 3 niezależne części o łącznej powierzchni m Na terenie zwanym Haag zaplanowano wystawę przemysłu i rzemiosła oraz park rozrywki z licznymi atrakcjami dla zwiedzających jak: planetarium, kolejka lilipucia wąskotorowy pociąg, który woził zwiedzających. Obok wybudowano ogromny lunapark, tak atrakcyjny, że przyciągał tysiące gości. 221 Wystawę roślin ogrodowych umieszczono na terenach w ogół Weissenroder str. (dziś aleja wodna łącząca ul.mickiewicza z kładką na Karczewie). 222 Obszar parku miejskiego był łącznikiem między terenami wystawowymi. Obok Domu Strzeleckiego wybudowano budynki dla zarządu i administracji wystawy. Jeden z nich 218 Il. Nr 65.. Materiały udostępnione dzięki kolekcjonerom pocztówek Filokarta 219 Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 220 Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 221 Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 222 Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 83

83 miał 12 metrową narożna wieżę z napisem Gugali, który z dala widoczny, witał gości. Przy głównej alei parkowej zbudowano Restaurację Centralną o powierzchni 300 m 2 i tarasy o powierzchni 1400 m 2, obok niej muszlę koncertową gdzie, co dzień brzmiał muzyka. Lokal restauracji mieścił 200 gości, a inne bary, restauracje i kawiarnie łącznie mogły gościć osób. W sąsiedztwie alei wodnej powstał do dziś istniejący zespół fontann, który był centralnym punktem wystawy ogrodowej. 223 Il.Nr 66. Karta pocztowa przedstawiająca fragment terenu wystawy Gugali z fontannami w osiowym układzie. Legnica, 1927 r. Autor niznany. 224 Il.Nr 67. Pamiątkowa karta pocztowa przedstawiająca fontanny na terenie wystawowym Gugali w Legnicy w 1927 r. Autor niznany. 225 W ogół rosnące róże i dalie tworzyły dywany kwiatowe. Wystawcy zaprezentowali sadzonek róż, co dawało ok kwiatów róż. Dopełnieniem piękna stały się pawilony z kwitnącymi daliami ( bylin zasadzonych odpowiednio wcześniej). W tej części parku powstał pawilon Bergrhalle o powierzchni 3300 m 2 z 20 m wieżą widokową. W sąsiedztwie ogrodu różanego była też restauracja przeznaczona dla 350 osób. 226 Organizatorzy wystawy nie zapomnieli o dzieciach stworzyli dla nich teatr dziecięcy oraz przedszkole, gdzie rodzice mogli je zostawiać na kilka godzin. 227 Dużym zainteresowaniem cieszyły się Ogrody Specjalne, które spełniły rolę ogrodów wzorcowych dla właścicieli przydomowych ogródków. 228 Nowością, a nawet sensacją były oczka wodne z pływającymi kwiatami (nenufarami) Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 224 Il. Nr 66. Materiały udostępnione dzięki kolekcjonerom pocztówek Filokarta. 225 Il. Nr 67. Materiały udostępnione dzięki kolekcjonerom pocztówek Filokarta. 226 Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 227 Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 228 Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 229 Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 84

84 Na wystawie legnickiej dużą rolę odgrywały założenia wodne. Przykładem nowatorskiego myślenia i realizacji był staw z podgrzewaną wodą dla rosnącej w nim roślinnością tropikalną, gdzie ciepłą wodę doprowadzano z lokalnej, małej kotłowni. Efektem przedsięwzięcia było wrażenie przeniesienia się do krajów egzotycznych. 230 Il.Nr 68. Pamiątkowa karta pocztowa przedstawiająca fragment terenu wystawowego Gugali z oczkiem wodnym i wkomponowanym w niego roślinność wodną. Legnica, 1927 r. Autor nieznany Il.Nr 69 Karta pocztowa przedstawiająca fragment teren wystawy Gugali. Legnica, 1927 r. Autor nieznany 232 Zorganizowanie tak barwnego i wielkiego przedsięwzięcia wymagało precyzyjnego planu finansowego. By zachęcić wystawców do wzięcia udziału, znaczną część kosztów tej imprezy poniosło miasto. Przyjęto założenie, że celem imprezy ma być nie sukces finansowy, lecz sama wystawa. Cena za powierzchnie wystawowa była ustalana na specjalnych warunkach - bardzo atrakcyjnych dla wystawców. Firmy, które deklarowały zbudowania w parku legnickim trwałych budowli, zupełnie zwalniano z opłat. Ogromne koszty poniosło miasto na cele reprezentacyjne i reklamowe, dlatego m.in. postanowiono wykorzystać każda okazję by zarobić pieniądze. Zyski przyniosły nie tylko bilety abonamentowe i jednorazowe, ale też utworzona w parku loteria i park rozrywki, a także liczne pamiątki (karty pocztowe, znaczki itp.) Ponadto wszyscy przedsiembiocy odnotowali rekordowe obroty. Legnicka Gugala odniosła ogromny sukces i stała się słynna nie tylko w Niemczech, ale w całej Europie Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 231 Il. Nr 68. Materiały udostępnione dzięki kolekcjonerom pocztówek Filokarta. 232 Il. Nr 69. Materiały udostępnione dzięki kolekcjonerom pocztówek Filokarta. 233 Informacje ze zbiorów Urzędu Masta Legnicy. 85

85 Il.Nr 70. Znaczek okolicznościowy wyprodukowany specjalnie na Wielką Niemiecką Wystawę Ogrodniczą Gugali w Legnicy w 1927 r.; autor nieznany. 234 Il.Nr 71. Karta pocztowa przedstawiająca barwne kompozycje ogrodowe obfitujący w ciekawe nasadzenia; teren wystawowy Gugali, Legnica 1927 r.; autor nieznany. 235 W gronie najbardziej reprezentatywnych wystaw znajduje się z pewnością bardzo popularna również w czasach obecnych, niemiecka ekspozycja BUGA (Bundesgartenschau Austellung). Wystawy sztuki ogrodniczej mają w Niemczech ponad 200-letnią tradycję. Po wojnie odbyły się już 24 letnie festyny ogrodnicze, w tym 10 międzynarodowych. 236 Ta Wystawa Ogrodów i Zieleni już w samej swej nazwie wskazuje na szczególny nacisk na sztukę zakładania i utrzymywania ogrodów oraz szeroko rozumianą ekologie krajobrazu. Składa się na nią się szeroki program, który realizowany jest począwszy od pierwszej wystawy w 1951 r. Poszczególne landy niemieckie (od czasów zjednoczenia wyłącznie landy wschodnie 237 ) organizują co dwa lata, w wybranych przez siebie ośrodkach, wielką krajową wystawę zieleni. Aby uzupełnić i urozmaicić trwającą pół roku promocję danego regionu, do wystawy wcielane są również szeregi imprez masowych parady, festiwale muzyki, wystawy sztuki regionalnej. 238 Organizatorami wystawy o tak szerokiej skali są samorządy lokalne wraz z Deutsche Bundesgartenschau GmbH firma wyspecjalizowana w planowaniu i realizacji wystaw BUGA. (DBG to spółka z o.o. założona w 1993 r., w której skład wchodzą ZVG. Centralny Urząd Ogrodnictwa polityczny reprezentant branży ogrodniczej, Związek Zawodowy 234 Il. Nr 70. Materiały udostępnione dzięki kolekcjonerom pocztówek Filokarta. 235 Il. Nr 71. Materiały udostępnione dzięki kolekcjonerom pocztówek Filokarta. 236 Gospodarczyk F., 2001, Zwiedzanie wystaw i ogrodów [w:] Głos Uczelni Nr 99/09/2001/Biuletyn Informacyjny Akademii Rolniczej we Wrocławiu 237 Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s

86 Projektantów, oraz Związek Szkółkarstwa. Służy ona lokalnym władzom informacjami typu know how z zakresu organizacji wystaw.) 239 Tereny BUGA projektowane są w sąsiedztwie istniejących już zespołów zieleni, czy to o szczególnej wartości krajobrazowej czy historycznej, najczęściej jednak przy obu naraz. To przestrzenne przedsięwzięcie jest jednym z elementów programu rewitalizacji terenów poprzemysłowych i nieużytków, które specjalnie dla potrzeb wystawy przekształca się w założenia zieleni. Po ukończonych targach zakomponowały teren przejmuje miasto. 240 Program wystaw obejmował dwa rodzaje elementów: stałe oraz indywidualne, mające podkreślić charakter i odrębność regionu. Aby prześledzić szczegóły programowe, organizacyjne i inne przedsięwzięć BUGA, omówione zostaną tu wystawy: elementów Cottbus (1995), w Gelsenkirchen (1997) oraz w Magdeburgu (1999). Do elementów stałych wystawy należą: - przeróżne wystawy ogrodnicze w halach i na wolnym powietrzu - pokazy szczególnych gatunków roślin (np. rododendronów, storczyków lub ogrodów zimowych) - festiwale muzyki (najczęściej związane z regionem) - wystawy sztuki współczesnej - festyny - targi - rekreacja czynna - gastronomia - nastawienie edukacyjne 241 Edukacja jest ważnym elementem prawie każdej wystawy. W 1999 r w Magdeburgu np. przygotowana była dla zwiedzających specjalna ścieżka ewolucji człowieka, możliwym 239 Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s

87 było wykąpanie się w basenie ogrzewanym ciepłem pochodzącym z głębokich pokładów śmieci. Z kolei w 1997 r. w Gelsenkirchen powstały ogrody na bagnach, leśna ścieżka dydaktyczna, rekultywacja terenów pokopalnianych. 242 Rekreacja, liczne atrakcje to z kolei niezbędne elementy, dzięki któremu większość zwiedzających chce przybyć na wystawę. Organizatorzy każdej wystawy prześcigają się w pomysłach starając się o atrakcje, które nigdzie indziej nie występują. Wystawa ma zaskoczyć, wywołać efekt podziwu i silnie zapaść w pamięciach gości. Dzięki temu ma szanse stać się sławną, a prze to promować region i być reklamą dla miasta, w którym została stworzona. 243 Elementy wyjątkowe, szczególne, niepowtarzalne towarzyszą każdej wystawie. W Cottbus w 1995 r. taką część stanowił Park w Branitz ze słynna ziemna piramidą oraz szerzenie ideałów wspólnej Europy (zorganizowanie dni Polski). W Gelsenkirchen w 1997 r. również pojawił się obiekt piramidy, lecz wysokiej na 60 m., a także możliwość przejścia się nieczynną sztolnią, oraz podziwianie parku założonego na hałdzie. W Magdeburgu natomiast sztandarowym obiektem wystawy była pochylona, 60 metrowa, drewniana wieża widokowa. 244 System organizacyjny wystawy BUGA dzieli powierzchnię na sektory tematyczne, głównie ze względu na ich duży obszar (od 20 do 235 ha). W Cottbus były to m.in. działy: technik ogrodniczych, proekologiczny, roślin leczniczych, roślin wodnych, roślin sezonowych itp. Część ekspozycji znajdowała się w halach wystawowych, które spełniały jednocześnie kilka zadań - zawierały sale konferencyjne, punkty informacyjne, a także pełniły funkcje marketingowe (np. stoiska z literaturą). Natomiast BUGA 2001, która odbyła się w Pcztamie szczególnie okazale prezentowała kilka elementów na terenie swej wystawy. Były nimi m.in.: Centrum Wystawowo-Targowe, arena widowiskowa, gaj rododendronów, place zabaw dla dzieci, 242 Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s

88 wystawa sztuki cmentarnej roślin nagrobkowych i łąki kwietne. Całość posiada czytelny układ komunikacyjny, dogodny dla zwiedzających, który sprzyja poruszaniu się po całym terenie BUGA Układ przestrzenny wzbogacony został nasadzeniami krzewów ozdobnych i drzew oraz towarzyszącą im wszechobecną kolorystyką. Wszystkie rośliny zaopatrzone zostały w tabliczki informacyjne jest to jeden z elementów edukacyjnych, bezspornie obecny w tych przedsięwzięciach. Dalsza jego kontynuacja prowadzona jest m.in. we wnętrzach hali wystawowych, gdzie ów element edukacyjny współgra z informatycznym, co owocuje w liczne pokazy video, prezentacje i spotkania z fachowcami, sprzedaż roślin, literatury, czasopism fachowych. 245 Bogaty program Buga 2001 na otwartej i zamkniętej przestrzeni uwzględnia różne gusty zwiedzających oraz ich wiek. Interesujące jest też nowoczesne kształtowanie przestrzeni przy użyciu klasycznych materiałów. 246 Il. Nr 72. Teren BUGA 95 w Cottbus po sześciu latach od jego urządzenia; autor - F.Gospodarczyk. 247 Il. Nr 73. Teren BUGA 2001 w Pocztamie; autor F.Gospodarczyk. 248 Teren wystawy BUGA 1995 w Cottbus udostępniony był do zwiedzania na kilka sposobów: pieszo, na wypożyczonych rowerach lub specjalną kolejką. Aby usprawnić komunikacje zwiedzających powstawały nowe rozwiązania (obsługa komunikacyjna nowe linie autobusów) i budowle (nowe mosty, kładki dla pieszych). Na obrzeżach terenów wystawowych specjalnie na ta okazje rozmieszczane zostawały parkingi dla samochodów 245 Gospodarczyk F., 2001, Zwiedzanie wystaw i ogrodów [w:] Głos Uczelni Nr 99/ wrzesień 2001/Biuletyn Informacyjny Akademii Rolniczej we Wrocławiu 246 Gospodarczyk F., 2001, Zwiedzanie wystaw i ogrodów [w:] Głos Uczelni Nr 99/ wrzesień 2001/Biuletyn Informacyjny Akademii Rolniczej we Wrocławiu 247 Il. Nr 72. Gospodarczyk F., 2001, Zwiedzanie wystaw i ogrodów [w:] Głos Uczelni Nr 99/ wrzesień 2001/Biuletyn Informacyjny Akademii Rolniczej we Wrocławiu 248 Il. Nr 73. Gospodarczyk F., 2001, Zwiedzanie wystaw i ogrodów [w:] Głos Uczelni Nr 99/ wrzesień 2001/Biuletyn Informacyjny Akademii Rolniczej we Wrocławiu 89

89 osobowych, jak i dla autobusów wycieczkowych. 249 Poniąej przedstawiono plan terenów BUGA (Il. Nr 74), ilustrujący m.in. zakład ogrodniczy, punkty widokowe (jeden na wysypisku śmieci), liczne hale targowe, jezioro, skałki, amfiteatr, pole golfowe, kawiarnie, a także strzelnicę i kryty basen. Il. Nr 74. Plan terenów BUGA w Magdeburgu, 1999 r. 250 Przedsięwzięcia, jakie dokonano na wystawie BUGA Gelsenkirchen w 1997 r., w ramach których poniesiono największe koszty to ogólnie: - rekultywacja terenów kopalni wyłączonej z użytku (w tym hałdy odpadków) i stworzenie w jej miejscu dwóch parków oraz osiedla mieszkaniowo usługowego o łącznej powierzchni 100 ha - wybudowanie pawilonów wystawowych o łączenj kubaturze 1 mln. m 3 - wybudowanie 5 mostów, parkingów dal samochodów i rowerów. 249 Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Il. Nr 74. Plansza informacyjna z planem wystawy BUGA Magdeburg 1999 r., Zdjęcie umieszczone dzięki i za zgodą autora - Małgorzaty Białek. 90

90 Kosztami w przypadku Gelsenkirchen podzielono się w stosunku 2:1 Misato Gelsenkirchen i Zantralverband Gartenbau e.v.(zag.). 251 Na powyższych przykładach dotyczących przedsięwzięć BUGA (Bundesgartenschau), widoczna jest ich logika. Miasta goszczące wystawę partycypują w kosztach i zyskują nowoczesne tereny w pełni wyposażone w infrastrukturę, co umożliwia w przyszłości organizowanie na ich obszarach podobne wielkie wystawy. Do organizowania terytorium, na przyszłą wystawę BUGA przeznaczane są tereny będące do tej pory nieużytkami (Magdeburg wystawa została zorganizowana na byłym radzieckim poligonie). Ponadto, miasto zyskuje rozgłos, reklamę na lata, która jako czynnik ekonomiczny jest niezwykle istotna. Bardzo duże znaczenie ma też fakt, iż wystawy tego typu przyczyniają się w dużej mierze do propagowania edukacji ekologicznej w społeczeństwie. Przedsięwzięcia te, poprzez nowo powstające powierzchnie zieleni, mają również pozytywny wpływ na kształtowanie się klimatu regionu i poprawę jakości życia w mieście. 252 Poniższe zdjęcia przedstawiają fragmenty terenów wystawowych oraz aranżacje zieleni z wystawy BUGA w Magdeburgu w 1999 r.: Il. Nr Il. Nr Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Il. Nr 75. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 254 Il. Nr 76. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 91

91 Il. Nr Il. Nr Il. Nr Il. Nr Il. Nr Il. Nr Il. Nr 77. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 256 Il. Nr 78. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 257 Il. Nr 79. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 258 Il. Nr 80. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 259 Il. Nr 81. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 260 Il. Nr 82. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek.. 92

92 Il. Nr Il. Nr Il. Nr Il. Nr Il. Nr Podobnym przedsięwzięciem do omawianej powyżej krajowej wystawy BUGA jest jej analogiczny odpowiednik o randze międzynarodowej IGA. Wystawa ta odbywa się 261 Il. Nr 83. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 262 Il. Nr 84. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 263 Il. Nr 85. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 264 Il. Nr 86. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 265 Il. Nr 87. Tereny wystawowe oraz aranżacje zieleni wystawy BUGA, Magdeburg, 1999 r., Zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych, autor - Małgorzaty Białek. 93

93 również na terenie Niemiec, z częstotliwością co 10 lat 266, organizowana jest z wielkim rozmachem. Ideę międzynarodowych wystaw ogrodniczych (Internationale Garten Ausstellung IGA) zapoczątkowano w Hamburgu w 1896 r. Od tej pory urządzane są co dwa lata. Obok propagowania postępu ogrodniczego pełnią rolę komercyjna. 267 Główna ideą tych pokazów, podobnie jak w przypadku BUGA, jest prezentacja ogrodów na otwartych terenach, przy jednoczesnym zagospodarowywaniu tych nieużytków. 268 Tereny kolejnych wystaw, po ich zakończeniu, przekształcane są w parki miejskie. 269 Po latach w Erfurcie, w NRD, miała miejsce wystawa o nazwie I Międzynarodowa Wystawa Ogrodnicza Krajów Socjalistycznych, zwana w skrócie IGA. Została ona otwarta 28.IV.1961 r. i już na pierwszy rzut oka czyniła jak najlepsze wrażenie. 270 Na wystawie tej prezentowane były: setki tysięcy różnych odmian kwitnących tulipanów, wyhodowanych przez NRD (które przykuwały wzrok licznych miłośników kwiatów i wywoływały dyskusje wśród znawców 271 ). Ta niebywała ilość tulipanów na wystawie służyła potem do obsadzenia zieleńców miejskich w NDR, co było zupełnie nowym pomysłem tamtych czasów. 272 Teren wystawy w Erfurcku liczył 55 ha i znajdował się na zupełnie niezadrzewionym wzgórzu, na którym widniały jedynie ruiny twierdzy. Miejsce to zajmowane było już wcześniej przez inne wystawy, lecz w tym wypadku, ze względu na rangę i wielkość wystawy teren ten powiększony został w kierunku zachodnim. Plan wystawy potraktowano w zręczny sposób". 273 Na rozległym płaskowyżu oprócz założonych ogromnych połaci zieleńców, zainstalowano imponujące urządzenia wodne. Realizacje te wzbogaciły teren, urozmaicając go w piękne barwne efekty. Zakończeniem całości kompozycji stały się 266 Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Tezaurus Sztuki Ogrodowej, Marek Siewniak, Anna Mitkowska, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, Wydanie I, str Leutritz F., 1961, Obserwacje z Eufratu [w:] Dwutygodniku Owoce, kwiaty, warzywa, Nr 8 Październik 15-31, 1961, PWRiLs, s. 19,20, Leutritz F., 1961, Obserwacje z Eufratu [w:] Dwutygodniku Owoce, kwiaty, warzywa, Nr 8 Październik 15-31, 1961, PWRiLs, s. 19,20, Leutritz F., 1961, Obserwacje z Eufratu [w:] Dwutygodniku Owoce, kwiaty, warzywa, Nr 8 Październik 15-31, 1961, PWRiLs, s. 19,20, Leutritz F., 1961, Obserwacje z Eufratu [w:] Dwutygodniku Owoce, kwiaty, warzywa, Nr 8 Październik 15-31, 1961, PWRiLs, s. 19,20,21. 94

94 pawilony stałej ekspozycji, które prezentowały się na tym tle. Od nich rozciągał się widok z jednej strony na lesiste wzgórza Turyngii, a z drugiej na lotnisko i miasto. Okrężne przejścia prowadzące poprzez teren umożliwiły zwiedzającym oglądnięcie najbardziej interesujących obiektów. 274 Pięć z pośród państw biorących udział w wystawie zorganizowało własne pawilony, które były wspólnym nowatorskim i oryginalnym dziełem znanych architektów wnętrz, grafików, malarzy, rzemieślników. Hale te podzielone były tematycznie. Prezentowane były m.in.: rośliny ozdobne, w tym kwiaty cięte, warzywa szklarniowe, owoce i warzywa z zeszłorocznych zbiorów. W ich wnętrzach znajdowały się pomysłowe fotomontaże i liczne dekoracje wzbogacające obfitość masy towarowej. 275 W halach przeznaczonych do wystaw zbiorowych, gdzie odbywały się ekspozycje specjalistyczne wystawiano warzywa świeże i zeszłoroczne oraz różne gatunki owoców i warzyw z NRD, Węgier i innych państw. 276 Przodujące działy wystawiennicze zajmowały się pokazami roślin: ozdobnych (skupiono się tu na niemieckich roślinach wczesno-kwitnących, jak np. cynerarie, kalceolarie, pelargonie i różne krzewy kwitnące), bagiennych (Instytut Ogrodnictwa Drezno- Pillnitz prezentował akalee), kwiatów ciętych (drezdeńskei róże szklarniowe, róże rumuńskie, goździki, gerbera z różnych stron NRD), nasion, oraz maszyn ogrodniczych. 277 Na terenie wystawy znajdowało się również muzeum ogrodnicze, które prezentowało rozwój ogrodnictwa poprzez stulecia. Ulokowane było ono w dawnej twierdzy Cyriaksburg. 278 Na terenie wystawy istniały liczne plansze z danymi statystycznymi, informujące o osiągnięciach produkcyjno-naukowych. 279 Pierwsza Międzynarodowa Wystawa Ogrodnicza Krajów Socjalistycznych IGA z 1961 r. była typową, raczej skromną wystawą, prezentującą działy ogrodnicze, które 274 Leutritz F., 1961, Obserwacje z Eufratu [w:] Dwutygodniku Owoce, kwiaty, warzywa, Nr 8 Październik 15-31, 1961, PWRiLs, s. 19,20, Leutritz F., 1961, Obserwacje z Eufratu [w:] Dwutygodniku Owoce, kwiaty, warzywa, Nr 8 Październik 15-31, 1961, PWRiLs, s. 19,20, Leutritz F., 1961, Obserwacje z Eufratu [w:] Dwutygodniku Owoce, kwiaty, warzywa, Nr 8 Październik 15-31, 1961, PWRiLs, s. 19,20, Leutritz F., 1961, Obserwacje z Eufratu [w:] Dwutygodniku Owoce, kwiaty, warzywa, Nr 8 Październik 15-31, 1961, PWRiLs, s. 19,20, Leutritz F., 1961, Obserwacje z Eufratu [w:] Dwutygodniku Owoce, kwiaty, warzywa, Nr 8 Październik 15-31, 1961, PWRiLs, s. 19,20, Leutritz F., 1961, Obserwacje z Eufratu [w:] Dwutygodniku Owoce, kwiaty, warzywa, Nr 8 Październik 15-31, 1961, PWRiLs, s. 19,20,21. 95

95 rywalizowały ze sobą w jakości prezentowanych roślin, w ich nowych odmianach. Teren posiadał, co prawda zaprojektowany obszar wystawowy na wzgórzu przy ruinach twierdzy Cyriaksburg, lecz prawdopodobnie nie był on potraktowany z rozmachem, w nadzwyczaj nowatorski sposób, co stało się zwyczajem w czasach obecnych. Zebrane informacje świadczą o tym, iż początkowo skromne międzynarodowe wystawy IGA skupiały się na prezentacji warzyw, owoców i roślin ozdobnych. Tereny wystawowe i nowe trendy w dziedzinie ich projektowania, sztuka ogrodowa nie były ich przodującym elementami, do którego w czasach obecnych przywiązuje się duża wagę. Natomiast miejscem ostatniej międzynarodowej niemieckiej wystawy IGA były okolice Rostock u w 2003 r. Długo oczekiwana (aż 10 lat) wystawa rozpoczęła się odpowiednio hucznym otwarciem, a którym wzięło udział ponad osób z różnych miejsc, gł. RFN i Skandynawii r. w Rostock u. Impreza inauguracyjna odbywała się równocześnie na wszystkich scenach. Bogaty program zawierał elementy wizualne związane z etapami realizacji Wystawy Ogrodniczej w Rostock u z przeplatanymi elementami muzycznymi. 280 IGA 2003, trwająca niemal sześć miesięcy ( ) powstała pod hasłem przewodnim "Ogrody Świata" na obszarze ponad 100 ha.(il.nr 88). Il. Nr 88. Teren Wystawy IGA 2003 w Rostocku Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Il.Nr 88. Folder reklamowy IGA Rostock 2003, GmbH, WES & Partner, Landschaftsarchitekten. 96

96 Przygotowywano ją kilka lat, realizując przy okazji wiele inwestycji towarzyszących, by Rostock w okresie wystawy mógł stać się miastem targowym o międzynarodowym standardzie. W celu polepszenia jakości podróżowania poprawiono komunikację z Hamburgiem, przygotowano nowe drogi, zmodernizowano ulice, unowocześniono dworzec. Dodatkowo dookoła wystawy utworzono duże parkingi, a także zorganizowano z nich bezpłatny (w ramach biletu wstępu) transport na tereny wystawowe. 282 Infrastruktura terenu została funkcjonalnie dostosowana do potrzeb zwiedzających pod względem ich wieku oraz kondycji fizycznej. Dlatego też dobrze czuły się tutaj całe rodziny, powracające na wystawę wiele razy, dzięki wprowadzeniu tanich kart wielokrotnego wstępu, ważnych przez cały czas trwania imprezy. Istniały też bezpłatne bilety dla dzieci do lat 12, oraz zniżki (do 50%) dla uczniów i studentów, emerytów oraz zorganizowanych grup. Dzięki takim zabiegom, założenie, iż wystawę zwiedzą przynajmniej 3 miliony osób, zostało zrealizowane z nadwyżką. 283 Przez prawie sześć miesięcy trwania wystawy teren poddawany był metamorfozom związanym z przemijającymi porami roku. Początkowo w kwietniu i maju przeważały aranżacje z roślin cebulowych, przede wszystkim dziesiątki odmian tulipanów, które zostały bardzo ciekawie połączone z bratkami, niezapominajkami, stokrotkami, pierwiosnkami i lakami. Szczególnie interesujące były nie same rośliny, lecz projekty wykonane przy ich użyciu, czyli sposób użycia materiału roślinnego. Wysublimowane, bądź śmiałe kontrastujące zestawienia kolorystyczne, oryginalne połączenia gatunków i odmian kwiatów szokowała czasem swymi imponującymi wielkościami poszczególnych przedstawianych kompozycji. Na terenie wystawy zostało posadzonych bowiem około 150 tysięcy tulipanów, 50 tysięcy innych cebulowych oraz ponad 100 tysięcy roślin dwuletnich. Wspaniałe efekty uzyskano komponując m.in rośliny w różnych odcieniach tej samej barwy. Na przykład, jasnoróżowe stokrotki zaopatrzono w tło ciemnobordowe uzyskane przy pomocy tulipanów w tym kolorze (Il.Nr 89), lub kremowe bratki zestawione z pomarańczowym albo złotobrązowym tłem laków. 282 Schafer Robert, IGA 2003 Rostock [w:] Topos European Landscape Magazine, June 43/2003, s Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 /

97 Il. Nr 89. Przykład kompozycji z roślin cebulowych i dwuletnich; autor - Startek L. 284 Il. Nr 90. Ogólny widok na tereny wystawowe wiosną; autor - Startek L. 285 Nie mniej efektowne, zwłaszcza przy słonecznej pogodzie, były kompozycje w kolorach zimnych i neutralnych (np. białe lub jasnoróżowe tulipany z niezapominajkami lub granatowymi i niebieskimi bratkami). Zestawienia te były możliwe do oglądania w dwojaki sposób - poprzez spacery specjalnymi ścieżkami usytuowanymi na wysokich skarpach, lub - co okazało się jeszcze ciekawsze - używając kolejki linowej z przeszklonymi wagonikami do zwiedzania tych kwietnych przestrzeni. Nie zabrakło też połączeń wiosennych bylin skalnych z innymi roślinami, między innymi różami (kolorowe obwódki dookoła niepozornych jeszcze wiosną, rabat różanych). Liczne gatunki i odmiany dobrane były bardzo misternie, przez co ich odbiór był bardzo dobry i zyskał wielu zwolenników. 286 Popularnym miejscem na terenie wystawy był ogromny pawilon centralny, w którym podczas 24 tygodni wystawy zaprezentowano 24 pokazy roślinne. Były one bardzo zróżnicowane pod względem tematycznym. Ponadto stały się miejscem do promocji wielu niemieckich firm ogrodniczych. Ekspozycje silnie związane były z porami kwitnień roślin i ich największej atrakcyjności. Jako pierwsze prezentowały się firmy zajmujące się produkcja i hodowlą roślin rabatowych i balkonowych. W połowie maja dominowały przedsiębiorstwa szkółkarskie z kwitnącymi różanecznikami i azaliami, wiśniami ozdobnymi, lilakami oraz migdałowcami, a także wieloma innymi gatunkami i odmianami krzewów, często ciekawie uformowanych lub zminiaturyzowanych. 287 Rośliny, w tym liczne kwiaty z całego świata utworzyły na 100 ha prawdziwy festiwal kolorów. Część terenów wystawienniczych zamieniła się w egzotyczne ogrody 284 Il. Nr 89. Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Il. Nr 90. Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 /

98 i parki tematyczne, w których można było podziwiać nieznane w naszym klimacie owoce, warzywa i zioła. Wspaniałe ogrody i pawilony cieszyły się dużym zainteresowaniem. 288 W miarę upływu kolejnych tygodni, teren wystawy dojrzewał, wiosenne nasadzenia przekwitły, za to rozkwitły się nowe znane lub mniej znane odmiany jesiennych kwiatów i innych roślin ozdobnych. W okresie późnego lata i jesieni oraz przez cały późniejszy sezon w pawilonie wystawienniczym eksponowano dalie, chryzantemy, słoneczniki (Il. Nr 91), cyklameny, nowości bylinowe, wrzosy i wrzośce oraz jesienne plony sadownicze, warzywnicze i zielarskie. 289 Il. Nr 91. Kwiatowo-warzywne dekoracje jesienne w głównym pawilonie wystawienniczym; autor Startek L. 290 Il. Nr 92. Jedna z kompozycji letnio-jesiennych z roślin sezonowych i trwałych; autor Startek L. 291 Na terenach otwartych, w pobliżu głównej hali, na powierzchni ponad 1000 m 2, kwitły róże, natomiast na wielokrotnie większym areale, okazale prezentowały się ciekawe kompozycje rabat kwiatowych. Były one najczęściej mieszane z roślin sezonowych i wieloletnich (Il. Nr 92) lub z samych bylin. Jedną z najpiękniejszych rabat jesiennych była założona na terenie wystawy łąka kwietna. 292 W ramach wystawy IGA 2003 zostały również zaprezentowane różne wzory nagrobków, a także przykłady cmentarnych kompozycji roślinnych (Il. Nr 93, 94). Teren ten usytuowano w nieco odizolowanym od reszty wystawy, zadrzewionym miejscu. Zademonstrowane propozycje cechowała trwałość walorów dekoracyjnych, harmonia. Przy 288 Schafer Robert, IGA 2003 Rostock [w:] Topos European Landscape Magazine, June 43/2003, s Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Il. Nr 91. Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Il. Nr 92. Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 /

99 ich realizacjach przeważały rośliny płożące rośliny zimozielone o pstrych, biało - lub żółtozielonych liściach. W aranżacjach tych całkowicie zrezygnowano z kwiatów ciętych, a sezonowe dekoracje z miniaturowych form kwitnących roślin utworzono w pojemnikach, uzupełnianych i zmienianych w ciągu sezonu. W wiosennych dekoracjach grobów przeważało użycie bratków miniaturowych i o kwiatach średniej wielkości, a także wrzośce. W aranżacjach letnich użyto przede wszystkim róż, begonii, azalii, niecierpków. W okresie jesiennym na grobach dumnie prezentowały się cyklameny, chryzantemy miniaturowe, wrzosy i wrzośce, oraz bardziej awangardowy dobór - papryka i kapusta (Il.Nr 94). 293 Il. Nr 93. Jesienne dekoracje grobów; autor - Il. Nr 94. Ciekawe nasadzenie cmentarne; autor - Startek L. 294 Startek L. 295 Intrygującym elementem wystawy IGA 2003, który wzbudzał duże zainteresowanie zwiedzających, była Wiklinowa Katedra (Weidendom). Była to prawdopodobnie największą "żywą" katedra na świecie. Wymiary tej "budowli" (długoć 50 m, szerokość 10 m i wysokość do 15 m), jak również dokładność jej konstrukcji były imponujące. Ta unikatowa bryła, rosnąc w trakcie okresu wegetacyjnego, przykuwała wzrok zwiedzających i poddawana była obserwacji tych z nich, którzy powracali na wystawę wielokrotnie. Jej unikatowa forma skonstruowana była z pęczków ukorzenionych pędów wierzb, posadzonych co 2 m w dwóch rzędach. Znajdujące się po obu stronach i naprzeciwko siebie pędy poprowadzono łukowato na metalowych pałąkach i złączono wierzchołkami w taki sposób, żeby utworzyć ściany boczne i żebrowo-gwiaździste sklepienie nawy głównej świątyni, a także sklepienia, prezbiterium i wieży. Użyte do tej budowli pędy były bardzo długie (kilkumetrowe) 293 Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Il. Nr 93. Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Il. Nr 94. Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 /

100 i wcześniej poddane odpowiedniemu uformowaniu w szkółce. W okresie maja nieulistnione jeszcze w pełni ściany katedry były początkowo ażurowe. We wrześniu rozwinięte w pełni pędy pięknie się zieleniły. Wiele zwiedzających traktowało ten obiekt jako miejsce wyciszenia, skupienia i modlitwy. Odprawiano tam też nabożeństwa oraz organizowano koncerty. 296 Część obszaru wystawowego, jaki stanowiła IGA 2003 pozostawiono w formie naturalnej jako zarośla, wydmy, a miejscami mokradła. W tym obrębie starano się ingerencje człowieka ograniczyć do minimum. Jednocześnie jednak, jako, że był to teren wystawy, poprowadzono przez niego zwiedzających. Wytyczono na nim jedynie ścieżki, zbudowano mostki i kładki (Il.Nr 95, 96, 97, 98, 99), ustawiono estetyczne pojemniki na odpadki, w niektórych miejscach także ławki, stoły piknikowe, oraz leżaki do opalania. Miejsce to spotkało się z dużym zainteresowaniem, gdyż stwarzało dogodne warunki do odpoczynku oraz przebywania na słońcu. Równie pięknie wyglądało ono również jesienią. Ciekawe efekty tworzyły zarośla z rokitnika, którego pędy o srebrzystych liściach były w tym czasie oblepione pomarańczowymi owocami. 297 Il. Nr 95 Il. Nr 96 Il. Nr 97 Il. Nr 98 Il. Nr Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Folder reklamowy IGA Rostock 2003, GmbH, WES & Partner, Landschaftsarchitekten. 101

101 Il. Nr 95, 96, 97, 98, 99 część terenu wystawy IGA 2003 pozostawiono w naturalnej formie. Niewielkie ingerencje człowieka ograniczono tu do minimum, by bezpiecznie poprowadzić zwiedzających przez ten teren. W tym celu wytyczono ścieżki, położono kładki, wybudowano mostki i elementy małej architektury (typu: ławki, pojemniki na śmieci). Wszystkie te zabiegi dokonano w sposób bardzo dyskretny i niezaburzający naturalnej aury terenu. 298 Wśród niezwykle popularnych elementów wystawy można wyróżnić sztuczne, pływające wyspy, zbudowane na betonowych pontonach zakotwiczonych na rzece Warnow. Były połączone one z głównym terenem ekspozycji specjalnym pirsem. Można tam było usiąść przy jednym z wielu stolików i ewentualnie zjeść posiłek. Bardzo dużym zainteresowaniem wśród odwiedzających cieszyły się również pływające ogrody. Szczególnie lubiano też fontanny, które można samemu dowolnie ukierunkowywać (Il.Nr 100, 101, 102, 103). Wielkim powodzeniem cieszył się również statek zamieniony na bufet rybny. Dla niektórych, szczególnie niezapomnianym przeżyciem mogła być przejażdżka kolejką linową (Il.Nr 104) na ponad 3 km trasy. Rozpościerający się z niej widok ukazuje sztukę ogrodnicza z całkiem innej perspektywy. 299 Il. Nr 100 Il. Nr Folder reklamowy IGA Rostock 2003, GmbH, WES & Partner, Landschaftsarchitekten. 299 Schafer Robert, IGA 2003 Rostock [w:] Topos European Landscape Magazine, June 43/2003, s

102 Il. Nr 102 Il. Nr 103 Il. Nr 104 Il. Nr 100, 101, 102, Fontanny, którymi każdy zwiedzający mógł dowolnie kierować. 300 Il. Nr 104 Przeszklona kolejka linowa, umożliwiająca oglądanie wystawy z innej perspektywy - jeden ze środków lokomocji po wystawie. 301 Godnie z ideami wystaw typu IGA czy BUGA założono, że tereny wystawiennicze po zamknięciu festiwalu będą służyły nie tylko jako tereny targowe, ale przede wszystkim jako park wypoczynkowy i miejsce organizowania różnego typu imprez kulturalnych, co zapewne stanowić będzie jedną z wielu atrakcji regionu. 302 Oprócz terenów wystawienniczych IGA, stworzony został wspaniały program turystyczny. Wystawie towarzyszyły liczne imprezy muzyczne, teatralne, sportowe oraz wspaniała gastronomia. Aby uatrakcyjnić pobyt zwiedzającym, organizowano liczne pokazy sztucznych ogni. Wolny czas wypełniały wystawy i imprezy odbywające się zarówno na scenie głównej usytuowanej na terenach targowych, jak również na mniejszych scenach w mieście. 303 Ważnym elementem wystawy ogrodniczej IGA 2003 była część międzynarodowa, która stanowiła interpretację hasła przewodniego wystawy Ogrody Świata". Był to najróżnorodniejszy element całej wystawy. Swoje ogrody pokazało 26 krajów, najwięcej azjatyckich. Szczególnie atrakcyjną prezentację, uzupełnianą i zmienianą w trakcie wystawy, przygotowała Indonezja oraz Indie, Pakistan, Chiny i Japonia. Ekspozycje ogrodów 300 Folder reklamowy IGA Rostock 2003, GmbH, WES & Partner, Landschaftsarchitekten. 301 Folder reklamowy IGA Rostock 2003, GmbH, WES & Partner, Landschaftsarchitekten. 302 Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 /

103 połączone były z prezentacja odrębności narodowej, w tym tez kulinarnej (podczas wycieczek po ogrodach można było kosztować narodowych potraw). Pośród ekspozycji amerykańskich wyróżniała się boliwijska. Oprócz atrakcji kulinarnych, wielu wystawców zorganizowało też sprzedaż różnych upominków, między innymi wyrobów sztuki ludowej czy jubilerskich. Wśród ekspozycji europejskich największa i najróżnorodniejsza była hiszpańska (Il.Nr 105). Bardzo ciekawie zaprezentowała się też Bułgaria i Słowacja. Il. Nr 105. Ogrody świata Hiszpania; autor zdjęcia - Startek L. 304 Il. Nr 106. Ogród polski (na drugim planie słowacki); autor zdjęcia- Startek L. 305 Polska ekspozycja ogrodowa była niestety bardzo skromna. Reprezentowana była na powierzchni ponad 400m 2. Wiosną teren polskiego ogrodu wyglądał na zupełnie niezagospodarowany. Widniała na nim mała drewniana altanka z pustym, niezagospodarowanym terenem dookoła. Obszar ten sprawiał wrażenie niedokończonego z braku czasu. Przy końcu września ekspozycja wyglądała jednak niewiele lepiej: altanka była pusta, a posadzone w kilku miejscach drobne rośliny niczym szczególnym się nie wyróżniały (Il.Nr 106).Polska niestety nie zapromowała swojego ogrodnictwa ozdobnego na dobrym poziomie. 306 Północno-wschodnie tereny Niemiec, jeszcze niedawno, za czasów NRD, niewiele różniące się od naszych - zachodniopomorskich, są coraz staranniej utrzymane i zieleńsze. Nie tylko dlatego, że RFN to bogatszy kraj niż Polska, ale również dzięki sensownej polityce, której częścią są "wędrujące" wystawy ogrodnicze typu IGA czy BUGA. Warto przemyśleć rozwiązania wdrożone przez naszych zachodnich sąsiadów i być może 304 Il. Nr 105. Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Il. Nr 106. Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 /

104 zastosować podobne u nas. Przykład IGA 2003 w Rostocku ukazuje, jak dzięki takim wystawom miasto może zyskać szansę ekonomicznego rozwoju, która dotyczy również rzeszy bezrobotnych mieszkańców (jak w Niemczech wszystkich bezrobotnych z całego regionu Meklemburgii). 307 Kolejną, bardzo istotną światową wystawą ogrodniczą, odbywającą się z podobną częstotliwością jak niemiecka IGA - co dziesięć lat, jest Floriana. Impreza ta organizowana jest na wielka skale na terenie Holandii. Swym początkiem sięga 1960 roku, kiedy to pierwszy raz odbyła się w Rotterdamie i zakończyła sukcesem. Jej kontynuacja miała później miejsce w Amsterdamie w Amstelpark w Dziesięć lat później Amsterdam ponownie gościł Floriadę w jednym ze swych parków, tym razem w Gaasperplas. W roku 1992 wystawia zorganizowana została w Den Haag w Zoetermeer. Ostatnia, piąta edycja Floriady odbyła się w 2002r., ponownie powracając w okolice Amsterdamu. Miejscem jej organizacji stał się okręg Haarlemmermeer leżący pomiędzy miejscowościami Haarlem, Amsterdam i Aalsmeer, który posiadał dogodne połączenie z olbrzymim międzynarodowym lotniskiem Schiphol. 308 Floriada uznawana jest za wydarzenie szczególne, prezentujące ogrodnictwo we wszystkich aspektach, poczynając od słynnych holenderskich cebulek kwiatowych i roślin doniczkowych po drzewa, krzewy, byliny, także warzywa, owoce i grzyby oraz najnowsze technologie. Przedsięwzięcie to obejmuje nie tylko wystawców holenderskich i europejskich, w roku 2002 brali w nim udział za równo przedstawiciele z Azji, z Afryki jak i z obu Ameryk. Uczestnicy wystawy prezentują swe produkty i projekty w specjalnie na tę okazje wybudowanym parku, tak jak miało to miejsce w ramach ostatniej wystawy w Haarlemmermeer. Twórcą 65 hektarowego parku, powstałego w ramach Floriady 2002 został architekt krajobrazu Niek Rooze, który odpowiadał za całokształt terenu wystawowego. 309 Pierwsze prace przygotowawcze na terenie wystawy rozpoczęły się już sześć lat przed planowaną datą otwarcia, w roku 1996, by w kolejnych latach (już od 1998 r.) mogli podjąć prace poszczególni wystawcy nad swoimi aranżacjami ogrodów pokazowych Startek L. Ogrody świata u naszych zachodnich sąsiadów jak rozwijać regiony za pomocą ogrodniczych imprez [w: ]Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 02 / Dyrska M. Floriana 2002 [w:] Miesięcznik Ogrody,ogródki, zieleńce, Pruszyński i S-ka, nr 10/ Dyrska M. Floriana 2002 [w:] Miesięcznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Pruszyński i S-ka, nr 10/ Dyrska M. Floriana 2002 [w:] Miesięcznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Pruszyński i S-ka, nr 10/

105 Hasłem przewodnim Floriady 2002 było - zależnie od tłumaczenia - Rozsmakuj się w sztuce natury lub Poczuj piękno natury (Feel the art of nature). Zgodnie z tą myślą organizatorzy stawiali sobie bardziej uniwersalne cele, podjęto więc próbę stworzenia nie targów ogrodniczo-rolniczych, a fascynujące, niepowtarzalne przedsięwzięcie, któremu towarzyszyć miały atrakcje kulturalno artystyczne. Środkiem do osiągnięcia celu było pobudzenie wszystkich zmysłów poprzez melanż kształtów, barw, zapachów i dźwięków, by ukazać, iż możliwym jest stworzenie pomostu między przyroda, technologia a sztuką. Wystawa ta miała bowiem propagować powrót do natury, do ziemi, do korzeni, pokazując, iż kontakt z przyroda można włączyć we współczesny tryb życia. 311 Teren wystawy, jak już wcześniej wspomniano, objął 65 ha i podzielony został na 3 części., z których każda ma inny charakter oraz przesłanie. Pierwsza, Pod Szklanym Dachem (o wymiarach 100 x 278 m), zawierała m.in. ekspozycje roślin zmieniające się w ciągu roku (np. gatunki tropikalne, warzywa szklarniowe, aranżacje ogrodów bylinowych). 312 Il. Nr 107. Część ekspozycji pod dachem z ogrodem bylinowym; autor zdj.- Cecot A Ekspozycja "Pod Dachem" była niezmiernie interesująca nie tylko ze względu na prezentowane tam rośliny ozdobne we wnętrzu pawilonu. Dużym powodzeniem cieszył się sam jej budynek. Jego fenomenem był dach (o powierzchni m2), do którego budowy wykorzystano baterii paneli słonecznych. Pawilon ten, oprócz funkcji 311 Dyrska M. Floriana 2002 [w:] Miesięcznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Pruszyński i S-ka, nr 10/ Łączyńska M. Floriada [w:] Miesięcznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Pruszyński i S-ka, nr 08/ Il. Nr 107. Cecot A. Floriada na półmetku [w:] Miesięcznik Hasło Ogrodnicze Nr. 07/

106 wystawienniczej, spełniał więc rolę elektrowni o mocy 2,3 MW. Takie parametry spełniały potrzeby wszystkich urządzeń elektrycznych pracujących na terenie Floriady. 314 Druga, centralna, stał się kopiec o wysokości 45 m, usypany na wzór Piramidy Cheopsa. (Il.Nr 108) Wierzchołek tego wypiętrzenia, do którego budowy zużyto 500 tys. m3 piasku, stanowił funkcję punktu widokowego, z którego podziwiać można było całą wystawę. Tą część nazwano "Zielonym Miastem" (wizja życia w 2010 r.). 315 Il. Nr 108. Punkt widokowy Floriady 2002 w formie Piramidy Cheopsa; autor zdj.- Z.Stachurski. 316 Il. Nr 109. Oryginalne kładki w formie ścieżek na tafli jeziora; autor zdj.- Z.Stachurski 317 Trzecia, południowa część Floriady służyła relaksującym się spacerom. Jej położenie objął teren istniejącego od 20 lat parku nad jeziorem. Tam też rozmieszczono tematyczne ogrody, w tym też wodny z kolekcją około 200 odmian grzybienia, czy różany. 318 Aby w pełni móc podziwiać ogrody wodne i poczuć bliskość z naturą, krajobraz urozmaicono uroczo zakomponowanymi rdzawymi, metalowymi kładkami pontonowego mostu (Il.Nr 109). Spacerujący po nich goście mogli podziwiać otaczającą ich roślinność wodną, np. grzybienie. 319 Wiosennym akcentem w tej części były rośliny cebulowe, które sprawiały, że teren przypominał trochę sławne również holenderskie Ogrody Keukenhof. Atrakcyjnym jej punktem, cieszącym się duża popularnością zwiedzających była "dolina kwiatów" (Il.Nr 110), gdzie z kwitnące, sezonowe rośliny odzwierciedlały hasło przewodnie Floriady "poczuj piękno natury". Nad jeziorem usytuowano również prezentacje osiemnastu 314 Cecot A., Floriada na półmetku [w: ] Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 07 / Łączyńska M. Floriada [w:] Miesięcznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Pruszyński i S-ka, nr 08/ Il. Nr 108. Łączyńska M. Floriada [w:] Miesięcznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Pruszyński i S-ka, nr 08/ Il. Nr 109. Łączyńska M. Floriada [w:] Miesięcznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Pruszyński i S-ka, nr 08/ Cecot A., Przez pół roku w kraju tulipanów [w: ] Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 11 / Łączyńska M. Floriada [w:] Miesięcznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Pruszyński i S-ka, nr 08/

107 z pięćdziesięciu "narodowych ogródków", czyli tradycyjnych prezentacji poszczególnych krajów, Polska nie brała w nich udziału. 320 Il. Nr 110. Fragment "doliny kwiatów" jednej z atrakcji Floriady; autor zdj. - Cecot A Interesującym elementem wystawy stała się również cieplarnia, prezentująca nowoczesne technologie produkcji warzyw i roślin ozdobnych pod osłonami. Nadano jej miano Szklarni Przyszłości". Pokazy, jakie odbywały się w jej wnętrzu, przeznaczone były głównie dla szerokiej publiczności, której miały uzmysławiać, jakimi metodami otrzymuje się wyżej wymienione produkty. Poza funkcją edukacyjna dla zwiedzających, zasługuje również na uwagę ogrodników ze względu na poliwęglanowy, dwuwarstwowy dach, jakim pokryto część "Szklarni Przyszłości", a który w praktyce nie jest jeszcze stosowany. 322 Na terenie całej wystawy funkcjonowały liczne punkty gastronomiczne. Aby zapobiec, by bryły ich budynków nie komponowały się z otoczeniem, stworzona została koncepcja ich maskowania. Zostały one obudowane kwitnącymi roślinami balkonoworabatowymi, z wykorzystaniem francuskiego systemu "Garsy Garden". (Są to zestawy rynien, tworzących piramidę, w których sadzi się rośliny i nawadnia kroplowo). "Kwitnące" bary to niewątpliwie jeden z najoryginalniejszych pomysłów projektanta Floriady. 323 Il. Nr 111. Godny rozpowszechnienia sposób "maskowania" punktów gastronomicznych; autor zdj.- Cecot A Cecot A., Floriada na półmetku [w: ] Miesięcznik Hasło ogrodnicze nr 07 / Il. Nr 110. Cecot A. Floriada na półmetku [w:] Miesięcznik Hasło Ogrodnicze Nr. 07/ Cecot A. Floriada na półmetku [w:] Miesięcznik Hasło Ogrodnicze Nr. 07/ Cecot A. Floriada na półmetku [w:] Miesięcznik Hasło Ogrodnicze Nr. 07/ Il. Nr 111. Cecot A. Floriada na półmetku [w:] Miesięcznik Hasło Ogrodnicze Nr. 07/

108 Il. Nr 112. Plan światowej wystawy ogrodniczej Floriada Wystawa cieszyła się bardzo dużą popularnością. Przed jej otwarciem zakładano, że przyciągnie około 3 mln zwiedzających.oczekiwania te z nadwyżką zostały spełnione. Imponująca swym rozmachem wystawa cieszyła się dużą popularnością, o czym świadczy fakt, że docierali na nią przybysze z różnych stron świata. Z trzech części wystawy, w kwietniu najładniej prezentowała się ta "Nad Jeziorem", a dla koneserów najbardziej interesująca była ekspozycja "Pod Dachem". 326 Poniższe fotografie prezentują wybrane fragmenty terenu wystawowego Floriady 2002 wybrane aranżacje: 325 Il. Nr 112. źródło - Dyrska M. Floriana 2002 [w:] Miesięcznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Pruszyński i S-ka, nr 10/ Cecot A. Floriada na półmetku [w:] Miesięcznik Hasło Ogrodnicze Nr. 07/

109 Il. Nr 113 Niezwykła kolorystyka i rytm barwnych słupów nad brzegiem jeziora. Aranżacje przepełnioną prostotą dopełnia ich lustrzane odbicie w lustrze jeziora. 327 Autor zdj.- organizator wystawy. Il. Nr 114. Aranżacje zieleni formowane na kształt ptactwa wzlatującego znad tafli wody. 328 Autor zdj.-organizatorwystawy. Il. Nr 115 Wielobarwne hale z kwitnącymi kolejno m.in.: tulipanami,hiacyntami, róązmi, gerberami. Szklany dach cały pokryty jest słonecznymi ogniwami. 329 Autor zdj.-stachurski Z. Il. Nr 116 Podczas Floriady 2002 kładzony był nacisk na kolor - kolorowe aranżacje roślinne. 330 Autor zdj.-organizator wystawy. Il. Nr 117. Aranżacje roślinne w obrębie kilku odcieni zieleni gałęzie drzew rozpięte na bambusowych pałąkach, u dołu rośliny w pojemnikach. 331 Autor zdj.-organizator wystawy. Il. Nr 118 Drzewa pływające na kwiatowych wysepkach z kolorowymi żagielkami. 332 Autor zdj.-agnieszka Keller Il. Nr 119 Rzeźby ogrodowe, będące jednoczesnie miejscem do odpoczynkui. 333 Autor zdj.-stachurski Z. Il. Nr 120 Kamienne fotele rzeźby ogrodowe, zwracające uwagę swa formą, służące odpoczynkowi. 334 Autor zdj.- Stachurski Z. 327 Materiały zdjęciowe udostępnione dzięki życzliwości organizatorom Floriady. 328 Materiały zdjęciowe udostępnione dzięki życzliwości organizatorom Floriady. 329 Łączyńska M., Floriada [w:] Miesiącznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Nr. 08/ Materiały zdjęciowe udostępnione dzięki życzliwości organizatorom Floriady. 331 Materiały zdjęciowe udostępnione dzięki życzliwości organizatorom Floriady. 332 Łączyńska M., Floriada [w:] Miesiącznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Nr. 08/ Łączyńska M., Floriada [w:] Miesiącznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Nr. 08/ Łączyńska M., Floriada [w:] Miesiącznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Nr. 08/

110 Il. Nr 121 Jeden z pokazowych ogródków Floriady żwirowe i drewniane nawierzchnie, woda i bambusy. 335 Autor zdj.-stachurski Z. Il. Nr 122. Kompozycje z błękitnych bratków przebój W oddali widoczne pasące się krowy. 336 Autor zdj.-stachurski Z. Il. Nr 123 W wielu salonikach wystawowych pod gołym niebem, urządzanych przez producentów roślin, podziwiać można było strzyżone bukszpany, również w bardziej skomplikowanych formach. 337 Autor zdj.- Stachurski Z. Il. Nr 124 Kolejny salonik wystawowy aranżacje urządzane przez producentów roślin. 338 Autor zdj.-stachurski Z. Il. Nr 125 Aranżacja z kuliście formowanych bukszpanów jako jedna z propozycji producentów roślin. 339 Autor zdj.-stachurski Z. Innym zupełnie przedsięwzięciem silnie związanym ze sztuką ogrodową, sztuka w ogrodzie jest festiwal ogrodów Chaumont-sur-Loire. Jest to impreza o charakterze międzynarodowym, organizowaną co roku w tym samym miejscu przy zabytkowym zamku, nad Loarą. Jego forma zupełnie odbiega od omawianej wcześniej BUGA czy IGA. Od 1992 r. w niezmiennie tym samym miejscu nad Loarą we Francji odbywają się rewie mody w projektowaniu ogrodów. Elementem, na który kładziony jest w nich największy 335 Łączyńska M., Floriada [w:] Miesiącznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Nr. 08/ Łączyńska M., Floriada [w:] Miesiącznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Nr. 08/ Łączyńska M., Floriada [w:] Miesiącznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Nr. 08/ Łączyńska M., Floriada [w:] Miesiącznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Nr. 08/ Łączyńska M., Floriada [w:] Miesiącznik Ogrody, ogródki, zieleńce, Nr. 08/

111 nacisk to sztuka, tematy inne, jak ekologia, co prawda istnieją, lecz zepchnięte są na tor poboczny. 340 Organizatorem festiwalu jest Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage instytucja zajmująca się kształceniem świadomości spuścizny kulturowej Francji związanej z krajobrazem. Jest ona powołana również do prowadzenia badań naukowych i kształcenia zawodowego. 341 Twórcą idei festiwalu został belgijski architekt krajobrazu - Jacques Wirtz, który zaprojektował teren wystawowy w ogrodach pałacu Chaumont. Przypałacowe ogrody podzielone zostały na 32 poletka o powierzchni ok.250 m 2 i przypominają w swej formie liście zawieszone na gałęziach. Cały obszar, wraz z obiektami obsługującymi nie jest bardzo duży, zajmuje jedynie powierzchnię ok. 3 ha. 342 Podzielone małe ogródki rozdysponowywane są pod realizację między: zaproszonych uznanych, szanowanych architektów lub architektów krajobrazu (dla tej grupy przypada 4-6 ogródków), część realizacji pozostawiana jest z poprzedniego festiwalu (tu przypada 6-10 ogródków) oraz część realizacji wyłaniana jest w drodze konkursu (dla tej grupy przypada najwięcej, bo ogródków). 343 Zwycięzca konkursu dostaje do dyspozycji jedno poletko, środki finansowe wysokości ok $ na pokrycie przede wszystkim kosztów budowy, a także dojazdów Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s

112 Zwycięskie ogrody są otwierane do użytku publicznego na cztery miesiące - między czerwcem a wrześniem. W trakcie sezonu organizowane są specjalne wydarzenia tematyczne tygodnie, a wszystko po to, by przyciągnąć więcej gości z tej samej branży. Każdy kolejny festiwal posiada odrębne hasło przewodnie, która czuwa nad tematami realizacji, narzuca jakiś wątek wystawie, spajając ja tym w jedność. Hasła, które miały miejsce w przeszłości to np.: Przyjemność, Wyobraźnia w kryzysie, Czy technologia jest poetycko poprawna?, Woda w ogrodach dwudziestego pierwszego wieku. 345 Efekt końcowy realizacji uważany jest za oszałamiający, co ma swoje odzwierciedlenie w wielkiej popularności tego przedsięwzięcia, ogromniej ilości zwiedzających i zainteresowanych festiwalem. Niektórzy jednak zastanawiają się, dlaczego w tych ogrodach jest tak niewiele kwiatów. Sposób tworzenia i przedstawiania nowych trendów ogrodowych XXI wieku jest bardzo odważny, niekiedy o osobliwym charakterze. Festiwal ten prezentuje i kreuje modę w kręgach ogrodowych, takie pomysły jak dalie zacieniane lasem czarnych parasoli, teren przykryty czerwonym suknem przetkanym z rzadka geometrycznymi krzewami, ogrodzenia z żywej wikliny, ogród na palach czy zabudowane drzewo nikogo tu nie dziwią, 346 lecz zachwycają innym traktowaniem zieleni, okiełznaniem przyrody i nadaniem jej rangi sztuki nowoczesnej. 345 Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s

113 Poniższe fotografie prezentują wybrane fragmenty projektowanych ogrodów wystawowych oraz wybrane aranżacje. Il. Nr 126. Autor zdj.-organizator wystawy 347 Il. Nr 127. Autor zdj.-organizator wystawy 348 Il. Nr 128. Autor zdj.-organizator wystawy 349 Il. Nr 129. Autor zdj.-organizator wystawy 350 Il. Nr 130. Autor zdj.-organizator wystawy 351 Il. Nr 131. Autor zdj.-organizator wystawy Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 348 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 349 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 350 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 351 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 114

114 Il. Nr 132. Autor zdj.-organizator wystawy 353 Il. Nr 133. Autor zdj.-organizator wystawy 354 Il. Nr 134. Autor zdj.-organizator wystawy 355 Il. Nr 135. Autor zdj.-organizator wystawy 356 Il. Nr 136. Autor zdj.-organizator wystawy 357 Il. Nr137. Autor zdj.-organizator wystawy Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 353 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 354 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 355 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 356 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 357 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 358 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 115

115 Ogród ptasich klatek i klatek z ziołami to poetycka wartość balansująca prawdopodobnie między jasnością ptasich pieśni, a kruchością roślin, oraz ciężkością rdzewiejącego żelaza i drutu. Aranżacja ta pełna jest alegorii ptaki w klatce symbolizują uwięziony ludzki umysł, który jednak można uwolnić. 359 Il. Nr 138 Autor zdj.-organizator wystawy. 360 Il. Nr 139 Autor zdj.-organizator wystawy. 361 Il. Nr 140 Autor zdj.-organizator wystawy. 362 Il. Nr 141 Autor zdj.-organizator wystawy. 363 Il. Nr 142 Autor zdj.-organizator wystawy Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 360 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 361 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 362 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 363 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 364 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 116

116 Il. Nr 143. Autor zdj.-organizator wystawy. 365 Il. Nr 144. Autor zdj.-organizator wystawy. 366 Ostatnia fotografia przedstawia część ogrodu, który oferuje optymistyczny obraz uniwersalności roślin. Autor aranżacji uważa, że nie możemy już więcej patrzyć na wodę, ziemie czy skały, pokryte jedynie dziką roślinnością czy mchem. Potrzeba nam czasem głębszych doznać, które zapewnić może również natura, lecz potraktowana w sposób mniej banalny. Aby zilustrować ostateczna grę kontrastów, autor użył środków takich jak: jasna zieleń mchów oraz pływające rośliny, które otaczają trzeciego gracza w odpowiednio dobranym ubiorze bardzo szwedzkiej czerwieni. Płatki dzikich maków, lub innych czerwonych kwiatów delikatnie leżą na wodzie, aby uformować perfekcyjny prostokąt, który tworzy piękne haftowane łoże kwietne, tak popularne w minionych stuleciach. Zwiedzający muszą oglądać ten niezwykły ogród z zewnątrz, gdyż on sam zajmuje miejsce całej parceli Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 366 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 367 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 117

117 Il. Nr 145. Autor zdj.-organizator wystawy. 368 Il. Nr 146. Autor zdj.-organizator wystawy. 369 Roślina, która została wyhodowana przez biotechników z genem, który pozwał roślini e przetrwać herbicydy, potrafi dostarczać ten sam gen do rórznych gatunków w tej samej rodzinie. Meksykańscy naukowcy potwierdzają skażenie lokalnej kukurydzy przez genetycznie modyfikowane organizmy. Skażenie genetyczne przez GMO z pobliskich plonów, szkodliwych plonów, obiektów skażonych palcami świata agrokultury nasilały się. Na wystawę tą powstał projekt nawiązujący do tej sytuacji. Załączono w nim dziwne szklane rzeźby i umieszczono je w wytwarzającym hałas ogrodzie ziołowym. Pomimo niekonwencjonalnego podejścia, od czerwca do października 1996 r. festiwal odwiedziło osób, co dało organizatorom przychód $ (znacznie przekraczając wydatki poniesione na jego realizacje). Ta potężna liczba zwiedzających świadczy o niezwykłej popularności tej formy i tematyki wystaw. 370 Być może własnie poprzez istne szaleństwo, jakie reprezentuje ma tak liczniejsze grono odbiorców niż przypuszczano. Prawdopodobnie wielkie zainteresowanie i entuzjazm zwiedzających dotyczący tej wystawy jest wyrazem poszukiwań czegoś głębszego, mniej banalnego w przyrodzie. Tak jak w domu upiększa się swe otoczenie, sięgając po nowe trendy z dziedziny dekoracji 368 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 369 Materiał pozyskany dzięki życzliwości Conservatoire International des Parcs et Jardins et du Paysage, Ferme du Château. 370 Cebrat K,.1998, Koncepcja wystaw ogrodniczych we Wrocławiu w kontekście wielkich światowych ekspozycji zieleni, [w:] Miasto Ogród. Sto lat rozwoju idei. Idea miasta ogrodu w okresie transformacji gospodarczo społecznej VII Targi Zieleni Miejskiej i Ogrodnictwa TARAGRA 98, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s