Milada Ślizińska. Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie. ŻARNOWER artystka w świecie który rozpadł się na jej oczach w gruzy TERESA

Transkrypt

1 Milada Ślizińska Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie TERESA ŻARNOWER artystka w świecie który rozpadł się na jej oczach w gruzy

2 Ze wszystkich artystów należących do polskiej międzywojennej awangardy Teresa Żarnower wydaje się postacią najbardziej enigmatyczną. W jej życiu wiele jest białych plam, niedopowiedzeń i przekłamań. Kiedy się urodziła? W pisanych przez nią własnoręcznie życiorysach pojawiają się daty 1897, 1907, W publikacjach zawsze rok Ale w tym roku urodził się jej starszy brat Dawid. Jakiego nazwiska używała? W Polsce podpisywała się Teresa Żarnowerówna. Forma panieńska zapisu nazwiska mogła być deklaracją przynależności do kultury polskiej kobiety z zasymilowanej rodziny żydowskiej. Po raz ostatni podpisała się Żarnowerówna na pisanym ręcznie w Lizbonie życiorysie w styczniu Znane mi listy i dokumenty z roku1940 i późniejsze podpisuje Zarnower lub Zarnover z imieniem Teresa, Therese lub Tere. Tylko Józef Wittlin, poeta, który na tułaczkę, zabrał ze sobą, jak sądzę, maszynę do pisania z polską klawiaturą, pisze o niej Teresa Żarnower. Od jej nowojorskiej rodziny (w spisanych przez Alexa Abramowicza notatkach, nazwanych Teresa Zarnower biographical chronology ) otrzymałam informację, że przyjechała do Nowego Jorku 22 grudnia 1941 roku. Książka Obrona Warszawy, z okładką i fotomontażami Teresy Żarnower, została wydana w Nowym Jorku w 1942; zdaje się to potwierdzać obecność artystki w mieście. W wielu dostępnych materiałach powtarzana jest informacja, iż wiadomość o tym, że jej ukochany brat, wywieziony do Rosji, ocalał i żyje, zabiła ją. We wszystkich znanych mi publikacjach i na stronach internetowych jako data jej śmierci podawany jest rok Zachowało się bardzo niewiele przedwojennych prac artystki. Większość spłonęła w jej mieszkaniu w Warszawie przy ulicy Leszno 31, pozostałe zaginęły w czasie wojny, zdeponowane w Paryżu. Jednak działalność Teresy Żarnower w Polsce dzięki pracy kilku badaczy, zachowanym reprodukcjom prac w pismach Blok i Dźwignia oraz opracowanym dokumentom ze Zbiorów Specjalnych Instytutu Sztuki PAN jest dość znana. Natomiast jej losy i prace od czasu wyjazdu do Paryża są prawie nieznane (z wyjątkiem fotomontaży do książki Obrona Warszawy). W 2011 roku zajęłam się próbą rekonstrukcji jej życia i twórczości od wyjazdu z Polski do Paryża. Był to obszar badań, jak już wspomniałam, prawie nieznany. Przez ponad dwa lata prowadziłam poszukiwania w archiwach i bibliotekach Polski, Wielkiej Brytanii, Włoch i przede wszystkim Stanów Zjednoczonych. Spędzałam tygodnie przy mikrofilmach i kserokopiach znalezionych dokumentów. Miesiące przy internecie i korespondencji, żeby uzyskać kontakt z archiwistą z The Jewish Theological Seminary of America, główną kuratorką z Muzeum Guggenheim w Nowym Jorku, kuratorem z Kunsthistorisches Museum w Wiedniu czy archiwistą z YIVO, odpowiedzialnym za archiwa HAIS. Niezwykle pomocne okazały się kontakty z Archiwum Themersonów w Londynie i z The Barnett Newman Foundation w Nowym Jorku. Przeszukałam tzw. polskie archiwa w Nowym Jorku: w Polish Institute of Arts and Sciences of America, The - 3 -

3 Kosciuszko Foundation i Józef Pilsudski Institute of America tylko w tym ostatnim znalazłam list, w którym było wymienione imię Teresa. Poza tym w polskich archiwach w Ameryce nie udało mi się znaleźć niczego. Znalezione listy i dokumenty przesyłałam Janet Abramowicz i jej córce Anni. Wiosną 2012 Janet pokazała mi około 100 zachowanych prac na papierze Teresy Żarnower, co stało się dla mnie bezpośrednim impulsem do pracy nad wystawą artystki oraz do uporządkowania i opracowania materiałów z okresu jej emigracji. W Zbiorach Specjalnych Instytutu Sztuki PAN w Warszawie znajdują się dwa listy (z lat 1936 i 1937) Teresy Żarnower do Saszy Blondela dotyczące 10 złotych, które Teresa zapłaciła za dokumentację fotograficzną jego prac w 1936 roku i których to 10 złotych Blondel w 1937 roku wciąż nie mógł zwrócić. Kiedyś w przyszłości, gdy będzie Pan mógł, gdy będą Panu zupełnie zbędne, zdąży mi Pan je zwrócić. Mnie są one obecnie absolutnie niepotrzebne i w ogóle nie ma o czem mówić. 1 W tym samym liście Teresa pisze również: Chciałabym donieść o czemś ciekawem budującym eh, lecz, niestety; projekty projekciki i jeszcze raz projekty kończące się też tylko na projektach. Smętne czasy. Trzeba chyba wyjechać. 2 List Teresy Żarnowerówny do Saszy Blondera z 10 stycznia 1937 Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN 1 List Teresy Żarnower do Saszy Blondela z 12 (?) stycznia 1937, Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN, nr inw Tamże

4 Teresa Żarnower wyjeżdża w 1937 roku do Paryża, niekwestionowanej wówczas stolicy kulturalnej świata. W Paryżu utrzymuje bliskie kontakty z Franciszką i Stefanem Themersonami, którzy przyjeżdżają niedługo po niej. W odnalezionych przeze mnie dokumentach Emergency Rescue Committee dotyczących Teresy Żarnower (55 dokumentów) znajdują się liczne życiorysy, które napisała w Lizbonie, kiedy ubiegała się o wizę amerykańską. Teresa wspomina w nich o swoim pobycie w Paryżu. Pod koniec 1937 roku wyjechałam do Paryża, gdzie pracowałam i wystawiałam swoje prace. Planowałam tam moją retrospektywę, ale musiałam z niej zrezygnować z powodu wybuchu wojny pisze w życiorysie z 7 lutego W życiorysie z 7 grudnia 1940 roku również niewiele znajdziemy o jej pobycie w Paryżu : Pod koniec 1937 roku przyjeżdżam do Paryża i biorę udział w Salon d Automne, planując dużą retrospektywę moich prac na jesieni. Wydarzenia wojenne w Polsce zmusiły mnie do rezygnacji z tych planów. 4 Teresa Żarnower, życiorys, Lizbona 7 grudnia 1940 Archiwum Emergency Rescue Committee Deutsche Exilarchiv , Frankfurt nad Menem, Deutsche Nationalbibliothek Teresa Żarnower, życiorys, Lizbona 7 lutego 1940 Archiwum Emergency Rescue Committee Deutsche Exilarchiv , Frankfurt nad Menem, Deutsche Nationalbibliothek 3 Życiorys z dopisaną ręcznie datą 7 lutego 1940 roku. M. E. Grenander Department of Special Collections and Archives, German and Jewish Intellectual Emigré collection, Inventory of the Emergency Rescue Committee, records , Archiwum Emergency Rescue Committee, The German National Library, Frankfurt nad Menem (kopie: University at Albany, Albany, NY). Tłumaczenie z języka. angielskiego: Krystyna Mazur, dokument niepublikowany. Podobna jest krótka notatka z życiorysu wysłanego przez Teresę Żarnower z Lizbony do Józefa Wittlina 16 stycznia 1941 roku: W końcu 1937 wyjechałam do Paryża, gdzie pracowałam i wystawiałam w salonach bieżących. Projektowanej wystawie retrospektywnej wojna stanęła na przeszkodzie. 5 4 Życiorys Teresy Żarnower z 7 gudnia 1940 r, Archiwum Emergency Rescue Committee,, dokument niepublikowany. Tłumaczenie: Krystyna Mazur. 5 List Teresy Żarnower do Józefa Wittlina z 16 stycznia 1941 r., Harvard University Houghton Library / Wittlin, Józef, Józef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass., dokument niepublikowany

5 Życiorys Teresy Żarnower z 16 stycznia 1941 Archiwum Józefa Wittlina Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass Harvard University - Houghton Library / Wittlin, Jozef, Jozef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass. Archiwum Józefa Wittlina, z którego pochodzi wyżej cytowany fragment listu, znajdujące się w Houghton Library na Uniwersytecie Harvarda, zawiera 22 dokumenty dotyczące Teresy Żarnower. Rozpoczęła się II wojna światowa Teresa Żarnower pisze w liście do Józefa Wittlina: Wojnę w Polsce oraz tragedię narodu, spowodowaną przemocą okupantów, utrwaliłam w szeregu fotomontaży. Powołana do współpracy przez Wydział Propagandy przy Rządzie Polskim, wykonałam szereg plakatów propagandowych, które miały się ukazać też i w Ameryce, jako afisze i pocztówki. Opracowywałam również stronę plastyczną mającej się ukazać książki o zburzonej Warszawie katastrofa Francji przerwała tę pracę. 6 A w życiorysie z 7 grudnia 1940 informuje: Tragiczne losy Polski inspirują serię moich fotomontaży, które zostają zakupione przez Polskie Ministerstwo Propagandy w Paryżu czerwca skapitulowała Francja. Droga ucieczki Teresy Żarnower prowadziła przez południe Francji do Hiszpanii i Portugalii. Ucieka z Paryża razem z Franciszką Themerson przez Angers i Lourdes, co wspomina znacznie później, w 1944 roku, w liście do Franciszki. Rząd Polski z trzema wagonami archiwaliów ewakuował się do Lourdes i tam, jak pisze Irena Lorentowicz, otrzymano rozkaz palenia tego wszystkiego. Bardzo przykre zajęcie. Zdaje się, że 6 Tamże; najprawdopodobniej chodzi tu o książkę Obrona Warszawy. Harvard University - Houghton Library / Wittlin, Jozef, Jozef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass. 7 Życiorys Teresy Żarnower z 7 grudnia 1940 r, Archiwum Emergency Rescue Committee, dokument niepublikowany. Tłumaczenie: Krystyna Mazur

6 spłonęło dużo cennych fotografii, z trudem przewożonych przez emisariuszy przez różne granice i wydawnictwa. 8 Ponieważ nie udało się odnaleźć żadnych prac Teresy Żarnower z czasu jej współpracy z Komitetem Rady Ministrów do Spraw Informacji, Dokumentacji i Propagandy Rządu Polskiego w Paryżu, można przypuszczać, że właśnie wtedy zostały one zniszczone. Niewiele znajdziemy informacji o jej losach w Hiszpanii. Od Elżbiety Wittlin-Lipton wiemy, że jej nazwisko figuruje na liście osób, którym pomagała Angielka, Margaret Taylor, właścicielka snobistycznej kawiarni The Embassy Tea Room, położonej naprzeciwko ambasady niemieckiej w Madrycie. W październiku 1940 Teresa dotarła do Lizbony. W archiwum jej brata Dawida i w kolekcji Janet, Anni i Alexa Abramowiczów znajdował się taki sam wycinek z portugalskiego pisma FOCO zatytułowany Teresa Zarnower. Brat Teresy w liście do profesora Andrzeja Turowskiego 9, sugeruje, że tekst ten jest recenzją z jej wystawy. Artykuł, napisany po portugalsku, przedstawia Żarnower, jako rzeźbiarkę, malarkę i dekoratorką teatralną. Autor pisze: Reprodukcje rzeźb Teresy Zarnower, uznanej artystki polskiej, która przejazdem przebywa w Lizbonie, zostały wybrane przypadkowo spośród kilku zdjęć, które artystka miała przy sobie opuszczając kraj podczas wojny; pozostałe dzieła i ich reprodukcje zostały w jej atelier w Warszawie. 10 Następnie omawia pięć wczesnych prac, reprodukowanych w artykule. Są to: Ewa, Ojciec i syn, Dziewczyna, Etiuda i Głowa starca. Dalej pisze: Kiedy przyglądamy się delikatnej twarzy artystki i widzimy spojrzenie jej dużych rozmarzonych oczu i całą postać tak bardzo kobiecą, jesteśmy pod wrażeniem kontrastu między nią a jej sztuką, która zdaje się być bardzo męska [przedruk:] Irena Lorentowicz, Oczarowania, Pax, Warszawa 1975, s List Dawida Żarnowera do Andrzeja Turowskiego,.Archiwum Andrzeja Turowskiego, Paryż. 10 Teresa Zarnower, autor i data publikacji nieznane, FOCO, Archiwum Teresy Żarnowerówny. Dzięki uprzejmości Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz. Tłumaczenie: Arcus Link. 11 Tamże

7 FOCO 1940, Lizbona, wycinek prasowy, Archiwum Teresy Żarnowerówny Poeta, skamandryta Józef Wittlin dzięki ich pomocy dostał niezwykle szybko amerykańskie wizy dla siebie i swojej rodziny, prawdopodobnie w związku z plotką, że jest polskim kandydatem do Nagrody Nobla. W grudniu 1940 Żarnower wypełniła formularz wizowy i napisała do Emergency Rescue Committee: Stany Zjednoczone są jedynym krajem, gdzie jako rzeźbiarka mogłabym pracować dla ludzkości i uratować życie [ ]. Pragnę przekazać w załączeniu mój życiorys i uprzejmie proszę zrobić wszystko co możliwe, aby ułatwić mi uzyskanie amerykańskiej wizy imigracyjnej oraz wymaganego poświadczenia [...]. W Portugalii nie mam środków do życia ani możliwości powrotu do Polski. 14 Dzięki uprzejmości Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz Artystka na tułaczkę zabrała ze sobą tylko kilka zdjęć swoich rzeźb, komplet Bloku i Dźwignię oraz trzy zdjęcia psów, które zostawiła w Warszawie. Nie sądzę, żeby w Lizbonie miała warunki do pracy artystycznej, poza tym jej czternastomiesięcznemu pobytowi w Portugalii towarzyszył stały stres związany z koniecznością wyjazdu z kraju i ze staraniami o wizę amerykańską. Do Franciszki Themerson pisała: Całą treść mojego obecnego życia można zdefiniować jednym wyrazem: czekam. Na co: Na wizę!. 12 W kolejnym liście pisze: Droga Franko, [ ] przypisek twój, że na wizę amerykańską (przez Londyn) liczyć nie mogę przygnębił bardzo. Wegetacja i ciągłe czekanie. 13 Nazwisko Zarnower figuruje na tzw. Listach Paderewskiego, które polityk zabiera do Stanów Zjednoczonych oraz Listach kobiet samotnych, którymi miała się zaopiekować Polonia Amerykańska, ale załatwienie wiz na podstawie tych list przedłuża się, a sytuacja polityczna się zagęszcza. Teresa czuje się zagrożona politycznie w związku ze swoją paryską antyhitlerowską działalnością. Po upadku Francji grupa amerykańskich aktywistów, skupionych wokół pisarza i wydawcy Variana Mackeya Fry a spotkała się w Nowym Jorku i powołała do życia Emergency Rescue Committee, (ERC). Jego celem było udzielanie pomocy uchodźcom, głównie niemieckim i żydowskim intelektualistom, w bezpiecznym dostaniu się do Stanów Zjednoczonych mimo zapisów Immigration Act z 1924 roku i restrykcyjnej polityki rządu amerykańskiego, który odmawiał otwarcia granic dla rosnącej liczby emigrantów. Od samego powstania Komitet miał mocne wsparcie ze strony amerykańskich pisarzy, między innymi Johna Dos Passosa i Uptona Sinclaira. Pierwsza Dama, Eleanor Roosevelt, również aktywnie pomagała w jego działalności, kontaktując przedstawicieli ERC z właściwymi decydentami w Waszyngtonie. Przez trzynaście miesięcy działalności udało się im pomóc ponad dwóm tysiącom uchodźców. Byli wśród nich m. in. Hannah Arendt, Pablo Casals, Marc Chagall, Alma Mahler. 12 List Teresy Żarnower do Franciszki Themerson z 28 grudnia 1940 r., Themerson Archive, Londyn, dokument niepublikowany. 13 List Teresy Żarnower do Franciszki Themerson z 31 grudnia 1940 r., Themerson Archive, Londyn, dokument niepublikowany. List Teresy Żarnower do Emergency Rescue Committee, 7 grudnia 1940 Archiwum Emergency Rescue Committee Deutsche Exilarchiv , Frankfurt nad Menem, Deutsche Nationalbibliothek Wyjazd artystki do Ameryki, do Nowego Jorku, nie był podyktowany chęcią znalezienia się w artystycznym centrum, lecz koniecznością ucieczki, ratowania życia człowieka, Żydówki z ogarniętej nazizmem Europy. Prawdopodobnie w Lizbonie poznała Halinę Korsak i jej męża Władysława, który był przed 14 List Teresy Żarnower do ERC z 7 grudnia 1940, dokument niepublikowany, Archiwum Emergency Rescue Committee. Tłumaczenie Krystyna Mazur

8 wojną drugim wiceministrem spraw wewnętrznych w Rządzie RP. W Portugalii Korsak pracował w Komitecie Pomocy Uchodźcom Polskim, a po przyjeździe do Nowego Jorku w Polskim Komitecie Imigracyjnym. Halina Korsak, prawniczka i socjolożka, która pracowała m.in. w American Christian Committee for Refugees, pomagała Teresie Żarnower w jej staraniach o wizę amerykańską: odwiedziła ją w Kanadzie i przez cały czas nowojorskiego życia wspierała, również finansowo. Pierwszy nowojorski adres, który podawała Teresa, to adres mieszkania Korsaków. Od początku 1941 roku Teresa zintensyfikowała starania o przyznanie wizy amerykańskiej, korespondując z Emergency Rescue Committee i poleconymi osobami. Największą trudność stanowiło jednak zdobycie tzw. affidavitu, czyli poręczenia, podstawowego dokumentu przy staraniach o tę wizę. Zaświadczenie takie mogło być wystawione jedynie przez obywatela Stanów Zjednoczonych mogącego wykazać się stałym zatrudnieniem, dochodem i najlepiej również oszczędnościami w banku. Powinien on był zaświadczyć, że osoba przybywająca do Ameryki jest nieposzlakowana moralnie i że nie będzie stanowiła obciążenia dla kraju ani nie będzie korzystała z opieki społecznej. Początkowo wystarczał jeden affidavit, szybko jednak władze wprowadziły konieczność przedstawienia dwóch takich poręczeń. Lotta Loeb, pracownica ERC, która zajmowała się sprawą Teresy Żarnower, starała się uzyskać w Ameryce potwierdzenie, że Teresa jest artystką o cenionym dorobku. Zwróciła się z pytaniami na jej temat do dyrektora MOMA, Alfreda Barra, następnie do jego żony Margaret Barr i trzech nowojorskich galerzystów, zasugerowanych przez Alfredową Barr: Klausa Perlsa, Karla Nierendorfa i Curta Valentino. Bezskutecznie, nikt z nich nigdy o Żarnower nie słyszał. List Lotty Loeb z ERC do Alfredowej Barr, 21 marca 1941 Archiwum Emergency Rescue Deutsche Exilarchiv Frankfurt nad Menem, Deutsche Nationalbibliothek List Lotty Loeb z ERC do Alfreda Barra, dyrektora MoMA, 8 stycznia 1941 Archiwum Emergency Rescue Commitee Deutsche Exilarchiv , Frankfurt nad Menem, Deutsche Nationalbibliothek List Margaret Barr do Lotty Loeb z ERC, 24 marca 1941 Archiwum Emergency Rescue Commitee Deutsche Exilarchiv , Frankfurt nad Menem, Deutsche Nationalbibliothek

9 Teresa Żarnower napisała w styczniu 1941 roku pierwszy list do Józefa Wittlina, mieszkającego już wówczas w Nowym Jorku, z prośbą o pomoc w sprawie uzyskania wizy do USA: Wielce szanowny Panie! Proszę mi wybaczyć, że tak śmiało zwracam się do Niego w osobistej sprawie i gorąco proszę o współdziałanie, o ile to jest możliwe, ale tyle miłego słyszałam o Panu od Halszki Korsak, że piszę do Pana z całym zaufaniem. 15 W kolejnym liście, z marca, Teresa pisze: Drodzy P.P. Wittlinowie! Przypuszczam, że list przesłany w ubiegłym tygodniu już otrzymaliście. Nic więcej nie mogę dorzucić prócz S.O.S! S.O.S! S.O.S. S.O.S. S.O.S. S.O.S. Rozumiecie, już nie mam sił. Od waszego wyjazdu nic się nie zmieniło za wyjątkiem dosyć częstych aresztowań ludzi i zmuszania do opuszczenia Portugalii. Zachowuję zimną krew tem nie mniej nerwy od czasu do czasu biorą górę [ ]. Dziś złożyłam w konsulacie amerykańskim list min. Dubicza [z Poselstwa Polskiego w Lizbonie M.Ś.] potwierdzający moją działalność artystyczną [...]. Odpowiedziano mi jednak, że do lipca wykluczone jest załatwienie mej sprawy. [ ]. Oni tutaj telegraficznie mają zapytać, czy jestem na liście zagrożonych. Więc jestem. Jedną taką listę zabrał Paderewski, drugą zabrała [nieczytelne] od Korsaków. 16 List Teresy Żarnower do Wittlinów, 21 marca 1941 Archiwum Józefa Wittlina Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass. Harvard University - Houghton Library / Wittlin, Jozef, Jozef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass. Harvard University - Houghton Library / Wittlin, Jozef, Jozef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass. 15 List Teresy Żarnower do Józefa Wittlina z 16 stycznia 1941, Harvard University Houghton Library / Wittlin, Józef, Józef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass., dokument niepublikowany. 16 List Teresy Żarnower do Haliny i Józefa Wittlinów, 21 marca 1941, Harvard University Houghton Library / Wittlin, Józef, Józef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass., dokument niepublikowany. Harvard University - Houghton Library / Wittlin, Jozef, Jozef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass

10 Poszukiwania osób, które mogły wystawić affidavit dla Teresy Żarnower, zostały uwieńczone sukcesem. Dokumenty wystawili: Bencil Hoffmann dziennikarz Jewish Daily Forward i Florence Glassberg właścicielka Florence Glassberg Blouses Manufacturers, oboje z Nowego Jorku. Harvard University - Houghton Library / Wittlin, Jozef, Jozef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass. List Teresy Żarnower do Wittlinów, 14 kwietnia 1941 Archiwum Józefa Wittlina Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass. Poręczenie (affidavit) Bencila Hoffmana, 2 kwietnia 1941 Archiwum Emergency Rescue Commitee Deutsche Exilarchiv , Frankfurt nad Menem, Deutsche Nationalbibliothek Harvard University - Houghton Library / Wittlin, Jozef, Jozef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass. Harvard University - Houghton Library / Wittlin, Jozef, Jozef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass. Harvard University - Houghton Library / Wittlin, Jozef, Jozef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass. W kolejnym liście, z kwietnia, pisze: Zdania tyczące się mojej osoby, wtrącane do listów wspólnych znajomych coprawda (sic!) dodają otuchy ale czas, potworny czas wyczerpuje cierpliwość. Nowe ostatnie rozporządzenie policji: w ciągu 30 dni polacy (sic!) muszą opuścić Portugalię. [ ] Dostałam depeszę od Złotowskiej, że affidawit (sic!) wysłany, a wiza następnie. Czy to jest Wasze dzieło nie wiem. Czy jest to realne nie wiem. Czy bilet będzie opłacony nie wiem. Wiem, że jeżeli przybędzie wiza nowe będzie zmartwienie gdyż zasiłek na podróż komitet cofnął, [nieczytelne] opłaca ¼ podróży. Ale kiedy ta wiza przybędzie?!! Błagam po raz 100ny, przyśpieszcie drodzy i kochani. 17 Bencil Hoffman, będąc należycie zaprzysiężony, zeznaje co następuje: Że niepokoję się o sytuację mojej znajomej Teresy Zarnower, urodzonej w Warszawie dnia 16 grudnia 1907 r., obecnie zamieszkałej 10 rue des Armories, która pragnie imigrować do Stanów Zjednoczonych i do mnie dołączyć. Choć nie jestem spokrewniony z Teresą Zarnower, bardzo mi zależy na jej dobrobycie i mam silne poczucie odpowiedzialności moralnej za jej los (wyjaśnić to zainteresowanie) przyjaźń. Że niniejszym zapewniam Szanownego Konsula Amerykańskiego, że odpowiednio przyjmę i zaopiekuję się wyżej wymienioną Teresą Zarnower po jej przybyciu

11 do tego kraju i nie dopuszczę, aby się stała zależna od wsparcia publicznego. Że jako dowód mojej finansowej zdolności do wzięcia na siebie tej odpowiedzialności zaświadczam co następuje: (dokumenty w załączeniu). Że jestem dziennikarzem. Że mam dochód roczny w wysokości $ i oszczędności w banku $ Że mam na utrzymaniu jedną osobę. Że składam tę petycję, aby Szanowny Konsul Amerykański zawizował paszport mojej znajomej Teresy Zarnower. 18 Florence Glassberg pisze ; Jestem znajomą Teresy Zarnower, która chce przyjechać do Stanów Zjednoczonych do mnie i innych członków rodziny, a którą ja pragnę tu sprowadzić. Niniejszym obiecuję i gwarantuję, że przyjmę i otoczę opieką moją znajomą, która stara się o wizę imigrancką i nie dopuszczę, aby kiedykolwiek zależała od utrzymania ze środków publicznych. ( ). Mój roczny dochód wynosi $ Załączone oświadczenie od dyplomowanego księgowego Nathana Rubina mówi o płatności i kapitale łącznie ,94 dolarów. 19 Dokumenty wizowe Teresy Żarnower zostały złożone w Departamencie Stanu w Waszyngtonie, co dawało nadzieję, że starania wkrótce zostaną uwieńczone powodzeniem. Niestety, w czerwcu przyszła wiadomość o odmowie przyznania wizy. Jako powód podano informację, że jej dwie siostry są Niemkami, ponieważ jest nowy przepis, według którego nie można dać wizy nikomu, kto posiada bliskich krewnych na terenach okupowanych czy Wielkich Niemiec. [ ] Jeśli Teresa Zarnower (sic!) może udowodnić, że nie ma kontaktu z siostrami, może istnieć możliwość załatwienia dla niej wizy. 20 W tym czasie najbliższa rodzina Teresy matka Ludwika, siostra Helena i trzech braci Benedykt, Dawid i Michał, którzy na początku wojny uciekli z Warszawy do Białegostoku zostaje wywieziona przez Rosjan w głąb Związku Radzieckiego. Teresa nie ma z nimi kontaktu od wielu miesięcy. A tak zwana siostra Niemka, mieszkająca w Warszawie, Maria, zamknięta jest za murem getta. 21 Nie przeżyła. Przez kolejne miesiące wiele osób włączy się w pomoc przy uzyskaniu amerykańskiej wizy i ostatecznie 16 grudnia 1941 roku Teresa Żarnower dociera do Ameryki na pokładzie S.S. Excalibur, słynnego statku handlowego, który w latach pływał pomiędzy Portugalią a Stanami Zjednoczonymi, transportując setki uciekinierów z ogarniętej wojną Europy do Ameryki i przyczyniając się znacznie do sukcesu działalności Emergency Rescue Committee. S.S. Excalibur. Fot. Richard T. Hildebrand Kolekcja Richarda Turnwalda Jednak po pięciu dniach przesłuchań Teresa Żarnower nie została wpuszczona do USA. Udała się więc do Kanady, do Montrealu. Ameryka od 8 grudnia 1941 roku, po zbombardowaniu Pearl Harbor przez Japończyków, była już w stanie wojny. 18 Dokument In the Matter of the Application for Imigration Visa in the United States, 2 kwietnia 1941, podpisany Bencil Hoffman, Archiwum Emergency Rescue Committee, dokument niepublikowany. Tłumaczenie: Krystyna Mazur. 19 Dokument United States of America,3 kwietnia 1941, podpisany przez Florence Glassberg, Archiwum Emergency Rescue Committee, dokument niepublikowany. Tłumaczenie: Krystyna Mazur. 20 List Lotty Loeb do Józefa Wittlina, 11 czerwca 1941, Archiwum Emergency Rescue Committee, dokument niepublikowany. Tłumaczenie: Krystyna Mazur. 21 Informacja z listu Haliny Korsak do Mrs Schauffler z American Friends Service Committee, 8 września 1941, Archiwum Emergency Rescue Committee, dokument niepublikowany. Tłumaczenie: Krystyna Mazur. Lista obcych zatrzymanych do specjalnego przesłuchania, domena publiczna

12 Ponieważ z tekstu wstępnego konferencji wynika, że duża jej część będzie poświęcona zjawisku przemieszczania się twórców z peryferii do centrów życia artystycznego, pozwoliłam sobie zająć dużo czasu i wykorzystać dokumenty, z których jasno wynika, że w wypadku Teresy Żarnower, jej emigracji, a właściwie tułaczki, nie można mówić o przemieszczaniu poza kontekstem wpisanym w historię. W lutym 1942 roku w liście do Wittlinów Żarnower pisała: Przypuszczałam, że tylko 2 3 tygodnie posiedzę w mroźnej Kanadzie, tymczasem zanosi się to jeszcze na długie tygodnie i kto wie, może miesiące. [ ] U mnie nic nowego pracuję dosyć dużo, w nadzieji (sic!), że to co robię sprzedam, a mam pewne widoki [ ] Miasto nie jest specjalnie ciekawe. Są piękne okolice, ale mróz dokuczliwy nadto cisza śnieżna i biała.. 22 W Montrealu Teresa Żarnower spędziła 17 miesięcy, pracując na rzecz polskiej społeczności i Polskich Sił Zbrojnych. Współpracowała z Czerwonym Krzyżem. Zrobiła fotomontaż dla Wojska Kanadyjskiego. 23 Miała nawet wystawę w Montreal Art Gallery, o której niestety nic bliższego nie wiadomo. Tymczasem w Nowym Jorku ukazują się nakładem Polish Labor Group dwa wydania książki Obrona Warszawy, lud polski w obronie stolicy (wrzesień 1939 roku) różnią się jednym fotomontażem. Prace nad fotomontażami, jak wynika z cytowanych wcześniej fragmentów życiorysów, Żarnower podjęła jeszcze w Paryżu. Najpewniej dokończyła ją w trakcie pobytu w Kanadzie, skąd przesłała fotomontaże wydawcy w Nowym Jorku. W Montrealu Teresa ma znowu pracownię. O wizycie w tej pracowni Halina Korsak napisała w dużym artykule opublikowanym w nowojorskim dzienniku Nowy Świat. Pani Teresa Żarnower pracuje właśnie nad wykończeniem płaskorzeźby interesującej głowy kobiecej. Na chwilę odrywa się od pracy i pokazuje mi szkicownik swoich rysunków. Zgroza ściska mi gardło. W mocnym skrócie oddane są okropności nazistowskich rządów w Polsce. Artyści nie lubią porównań, nie mogę się jednak ustrzec od nasuwającej się uwagi uwspółcześniony Goya! [ ] Teresa Żarnower, bez tytułu, bez daty, tusz na papierze. Kolekcja Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz Fotomontaż dla wojska polskiego, 1942 (?), wydruk jednobarwny czarny na papierze lekko brązowym. Kolekcja Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz 22 List Teresy Żarnower do Wittlinów, 18 lutego 1942, Harvard University Houghton Library / Wittlin, Józef, Józef Wittlin correspondence and compositions, MS Slavic 7 (364). Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass., dokument niepublikowany. Tłumaczenie: Krystyna Mazur. 23 Informacja w The Montreal, 5 maja Oglądam rysunki na ścianach, lecz oczu nie mogę oderwać od postaci Kopernika, pięknej białej rzeźby. Jest to wspaniały projekt pomnika, który powinien stanąć na ziemi amerykańskiej dla uwieńczenia genialnego Polaka, który poruszył z posad ziemię, tchnął w nią dynamikę wiecznego ruchu zrewolucjonizował świat i nowe dał mu oblicze. 24 Pomnik składał się z dwóch integralnie związanych części. Masywna dolna część to architektoniczna spirala, na której umieszczona jest niewielka figura astronoma. W projekcie tym można doszukać się dalekiego echa pomnika Trzeciej Międzynarodówki Władimira Tatlina. W środowiskach polskich w Ameryce celebrowano czterystulecie urodzin Kopernika i dramatycznie komentowano zmianę tablicy z pomnika na Krakowskim Przedmieściu z historycznej Mikołajowi Kopernikowi wdzięczni rodacy na nową, z napisem Naród niemiecki Mikołajowi Kopernikowi. Projekt pomnika autorstwa Teresy Żarnower ma charakter narodowej deklaracji i podkreślenia związku artystki z Polską. 24 Halina Korsak, Spotkanie z rzeźbiarką polską w Montrealu, Nowy Świat, 27 czerwca

13 Żarnower jako atrakcyjną, dość młodo wyglądającą kobietę, dynamiczną. Chwilami wydawała się sfrustrowana swoją znajomością angielskiego, ale upierała się mówić w tym języku. 27 Kopernik, 1945 Makieta pomnika; materiał, technika i wymiary nieznane Fotografia archiwalna ze zbiorów Dawida Żarnowera Archiwum Andrzeja Turowskiego, Paryż 11 czerwca 1943 Teresa Żarnower przyjeżdża wreszcie do Nowego Jorku na podstawie stałej wizy przy wsparciu finansowym Jewish Labor Committee. Barnett Newman skomentował to następująco: To być może ostatnia ważna europejska artystka, która przyjechała tu w czasie wojny i Ameryka może być dumna, że skorzystawszy z jej gościnności, dołączyła ona do niewielkiej, ale wybitnej grupy europejskich artystów, którzy wybrali Amerykę na swój dom. 25 O jej pobycie w Nowym Jorku i pracach, które tam powstały, wiemy nieco więcej. Zdjęcie Teresy Żarnower Dzięki uprzejmości Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz W trakcie spotkań z pracownikami HIAS dowiedziała się, że aby rozpatrzyć jej sprawę o otrzymanie zapomogi, będzie potrzebna ocena jej talentu i możliwości oraz wycinki prasowe. 28 W związku z tym szybko zrezygnowała z ich pomocy. Wiemy, że we wrześniu Teresa Żarnower zgłosiła się do biura Hebrew Immigrant Aid Society (HIAS). Wyjaśniając, że jest rzeźbiarką i że potrzebuje pomocy w zorganizowaniu studia i narzędzi, tak, aby mogła pracować. [ ] Potrzebowała pożyczki na około sześć miesięcy, po upływie którego to okresu miała pewność, że będzie się mogła sama utrzymać. [ ] Wspomniała o niewielkim zleceniu na pracę w tym tygodniu i większym, którego oczekuje w nadchodzącym tygodniu. Nie posiadała jednak miejsca, gdzie mogłaby je zrealizować. [ ] Wspomniała, że oprócz rzeźby robi montaże fotograficzne i pokazała maleńki wycinek z gazety z Montrealu, donoszący o wystawie, którą tam miała. Powiedziała też, że posiada wiele rysunków, na których przedstawia prześladowania w Polsce i ponieważ jest zdeterminowana, aby do końca walczyć z Nazistami, czuje, że mogłyby one być narzędziem walki i że musi dokończyć swoją pracę. Powiedziała to z wielką mocą i żarem. 26 Urzędnik, który napisał notatkę ze spotkania, scharakteryzował 25 Barnett Newman [w:] Teresa Zarnowe,16 Gouaches, katalog wystawy Art of This Century, Nowy Jork, 1946, The Barnett Newman Foundation, Nowy Jork. Tlumaczenie Krystyna Mazur. 26 Notatka z 7 i 8 września 1943, podpisana E.B.Segal / jf, The YIVO Institute for Jewish Research, Nowy Jork (Archiwum HIAS), dokument niepublikowany. Tlumaczenie Krystyna Mazur. 28 Tamże. Zdjęcie Teresy Żarnower Z archiwum Teresy Żarnower Dzięki uprzejmości Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz

14 Teresa Żarnower w swoim studio z Siggy, żoną Raymonda Grahama Swinga Archiwum Teresy Żarnower Karta sprawy Teresy Żarnower z Hebrew mmigrant Aid Society (HIAS) Dzięki uprzejmości Janet, Alexa and Anny Luisy Abramowicz The YIVO Institute for Jewish Research (Archiwum HIAS), Nowy Jork Kontakt z braćmi i bratową nawiązała jeszcze parę miesięcy przed wyjazdem z Kanady, o czym poinformowała Franciszkę Themerson w liście z września Już w Nowym Jorku dowiedziała się od nich, że jej matka i siostra zmarły w wyniku trudów związanych z ucieczką z okupowanej Europy, zanim dotarły do Teheranu. 29 Jest zdruzgotana tą wiadomością. W listopadzie wynajęła mieszkanie-pracownię przy 15 West 67 St. (apartament nr 5) w prestiżowym budynku mieszczącym studia artystów. Czynsz za pracownię wynosił 81,50 dolara miesięcznie. W liście do Franciszki Themerson pisała: Mam dużą pracownię, pokój niewielki do spraw prywatnych (t.zn) spanie i jedzenie, piękną łazienkę i kilkocalową kuchenkę, ale cztery paleniska no i fryżyder. 30 W tym samym liście pisała również: Z montażami na razie zerwałam, nie idą [...]. A propos artystycznych życie t.zw. artystyczne tętni tutaj, pracują t.zw. artyści w pocie czoła na kawałek chleba, albo dla sławy i»przyszłych pokoleń«(hm) albo fortuny, albo dla zapchania czasu. Siebie zaliczam do pierwszych i ostatnich. Czas zapycham dosłownie szaloną ilością rysunków (b. dalekich od abstrakcji) oraz gliną.[ ] O tym kraju co ludzie myślą i gadają wiem, bufonada i europejskie zarozumialstwo. Bo wszyscy Amerykanie mają łazienki i fryżydery. Śmiejesz się? Jest to ważny czynnik, bo są grzeczni i taktowni, bo są młodzi i nie zepsuci, bo czuję się w środowisku amerykańskim dobrze i swobodnie, bo polubiłam Amerykę i kolor nieba, bo Ameryka nasuwa dużo nowych myśli [ ], dużo jest galerii i wystaw. 31 W tym samym liście pierwszy raz wspomina o pracy nad płaskorzeźbą Powstanie w Ghetto Warszawskiem (nazwa pracy w brzmieniu podanym przez Teresę Żarnower w liście do Franciszki Themerson z 26 września 1947). 32 Czas zapycham dosłownie szaloną ilością rysunków (dalekich od abstrakcji) oraz gliną, właśnie robię dużą płaskorzeźbę na złość abstrakcjonistce, bo są postacie ludzkie: mają oczy i ręce, ręce żeby walić, oczy żeby zamykać Tamże. The Central Park Studios, 15 West 67th Street, New York Fot. Richard Bart 30 List Teresy Żarnower do Franciszki Themerson, 28 września 1944, Themerson Archive, Londyn, dokument niepublikowany. 31 Tamże. 32 List Teresy Żarnower do Franciszki Themerson, 26 września 1947, Themerson Archive, Londyn, dokument niepublikowany. 33 List Teresy Żarnower do Franciszki Themerson, 28 września 1944, Themerson Archive, Londyn, dokument niepublikowany

15 O tej pracy wspomina również Ignacy Złotowski w liście do Andrzeja Turowskiego: W Nowym Jorku było zdaje się nieco lepiej. Miała skromne studio, gdzie mogła wrócić do rzeźby. Byłem w tym studio kilka razy i zawsze zastawałem T.Ż. przy wykańczaniu płaskorzeźby na temat prześladowania Żydów przez hitlerowców. Zdaje się, gdzieś kiedyś tę pracę wystawiła w N.Y.. 34 Powstanie w gettcie warszwawskiem, płaskorzeźba, wymiary nieznane Archiwum Andrzeja Turowskiego, Paryż Duży figuratywny relief opowiada historię z bardzo nieodległej, przerażającej przeszłości. Widzimy kłębowisko postaci ludzkich z dłońmi zaciśniętymi na broni. Dynamiczne przedstawienie uległo dekonstrukcji osobne wielkie głowy, nogi, ręce o zaciśniętych pięściach i rozcapierzonych palcach. Relief, nad którym pracowała w latach , zdecydowała się pokazać na przygotowanej przez Stephena Kaysera Inauguracyjnej wystawie The Giving of the Law and Ten Commandments w The Jewish Museum, w sekcji sztuki współczesnej. 35 W sprawozdaniu z HAIS czytamy, że wystawa była bardzo popularna, zwiedziła ją rekordowa liczba widzów, a praca Żarnower zyskała szeroki rozgłos zarówno w Europie, jak i w Ameryce. 36 W 1946 Peggy Guggenheim, która znała Teresę Żarnower jeszcze z Paryża, proponuje jej wystawę w swojej galerii Art of This Century w Nowym Jorku. W książce Out of This Century Marguerite Guggenheim napisała, że Teresa Żarnower była konstruktywistyczną rzeźbiarką, która zwróciła się do malarstwa ze względów ekonomicznych po ucieczce z okupowanego Paryża do Stanów Zjednoczonych. 37 Pisze również, że kiedy zaoferowała jej wystawę, Teresa Żarnower poprosiła Barnetta Newmana (którego znała już co najmniej od 1945 roku M.Ś.) o napisanie wstępu do katalogu. 38 List Teresy Żarnower do Franciszki i Stefana Themersonów, 28 września 1944, Themerson Archive, Londyn 34 List Ignacego Złotowskiego do Andrzeja Turowskiego, 20 lutego 1965, Archiwum Andrzeja Turowskiego, Paryż, dokument niepublikowany. 35 Katalog Inaugural Exhibition, The Giving of the Law and the Ten Commandments, sekcja Exhibiting Artists, maj 1947 styczeń 1948,The Jewish Museum Archive, Nowy Jork. 36 Informacja ze sprawozdania HAIS, podpisanego R. Wortman, , The YIVO Institute for Jewish Research, Nowy Jork (Archiwim HIAS), dokument niepublikowany.tłumaczeniekrystyna Mazur. 37 Marguerite Guggenheim, Out of This Century, Nowy Jork, Dial Press, Tłumaczenie: MŚ. 38 Tamże

16 Reklama / ogłoszenie, prawdopodobnie New York Times kwiecień 1946, dotycząca wystawy Teresy Żarnower 16 gwaszy. Archiwum Teresy Żarnower, dzięki uprzejmości Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz Wystawa zatytułowana 16 Gouaches prezentowana była od 23 kwietnia do 11 maja 1946 r. Miała miejsce w tzw. Daylight Gallery, czyli sali z oknami (z naturalnym światłem). Teresa Żarnower pokazała następujące prace: The Serpent [Wąż], Cataclysm [Kataklizm], Interpenetration of Forms [Przenikanie form], Bridal Day [Dzień weselny], Catacombs of Sorrow [Katakumby smutku], Pallas Athene, Walls of Force [Ściany mocy], Maelstrom [Wir], Europa, Entombment [Złożenie do grobu], Interpenetration [Przenikanie], The Eye of Vanity [Oko próżności], Exile [Wygnanie], The Bridge [Most], The Shock [Szok], The Prophet [Prorok]. Wystawie towarzyszyła niewielka publikacja z tekstem krytycznym Barnetta Newmana i spisem wystawianych prac. W tekście do katalogu Barmett Newman napisał: Katalog wystawy Teresa Zarnower, 16 Gouaches, 23 kwietnia 11 maja 1946, Art of This Century The Barnett Newman Foundation, Nowy Jork Teresa Żarnower, [ ], dobrze znana w stolicach Europy, jest w naszym kraju dopiero od dwóch i pół roku. Dziś pierwsza wystawa jej prac powstałych w naszym kraju, daje wyraz odczuciu artystki, że w świecie, który rozpadł się na jej oczach w gruzy, purystyczna konstrukcja i prywatna tragedia już nie wystarczają, że upieranie się przy absolutnej czystości może być iluzją. Sztuka musi coś mówić. W tym nie różni się od wielu amerykańskich malarzy, którzy okazali się nie mniej wrażliwi na tragedię naszych czasów. To właśnie przejście od abstrakcyjnego języka do abstrakcyjnej myśli, zainteresowanie abstrakcyjną tematyką bardziej niż abstrakcyjnymi dyscyplinami nadaje jej sztuce siłę i godność. Nie ma w tym wewnętrznego zaprzeczenia, gdyż obrona ludzkiej godności jest ostatecznym tematem sztuki. 39 Tekst do katalogu skomentował Clyfford Still w liście z 16 maja 1946 do Barnetta Newmana: Wielkie dzięki za twoje uwagi. Muszę dodać, że przedmowa jest naprawdę doskonała. Być może nie jestem bezstronny, ale dotykasz w niej precyzyjnie i z właściwą wrażliwością dokładnie tych elementów, które niektórzy z nas uważają za fundamentalne dla nowej pracy. Ostatni akapit to szczególnie głębokie podsumowanie B. B. Newman, [w:] Teresa Zarnower, 16 Guaches, katalog wystawy w galerii Art of This Century, Nowy Jork, 1946, The Barnett Newman Foundation, Nowy Jork. Tlumaczenie: Krystyna Mazur. 40 List Clyfforda Stilla do Barnetta Newmana z 16 maja 1946, dokument niepublikowany, odnaleziony ostatnio przez Heidi Colsman-Freyberger, The Barnett Newman Foundation, Nowy Jork. Tłumaczenie Ewa Kanigowska-Gedroyć

17 Fotografia Teresy Żarnower z Peggy Guggenheim na wystawie 16 Gwaszy z dedykacją dla Annalee i Barnetta Newmanów The Barnett Newman Foundation, Nowy Jork List Clyfforda Stilla do Barnetta Newmana, 16 maja 1946 The Barnett Newman Foundation, Nowy Jork. Fotografia Teresy Żarnower z Peggy Guggenheim na wystawie 16 Gwaszy Archiwum Teresy Żarnower Dzięki uprzejmości Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz

18 Bez tytułu, 1945 Gwasz na papierze umieszczonym na kartonie, 49,5 x 60,3 cm. Kolekcja Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz Bez tytułu, bez daty Gwasz na papierze umieszczony na kartonie, 45,72 x 35,5 cm. Kolekcja Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz Bez tytułu, 1944 Gwasz na papierze umieszczony na kartonie, 54.6 x 35.1 cm. Kolekcja Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz Ceny gwaszy Teresy Żarnower wahały się od 30 do 200 dolarów. Ani Żarnower, ani młody malarz Robert De Niro, który miał w tym samym czasie wystawę malarstwa w drugiej sali galerii Art of This Century nie sprzedali żadnej pracy. Wiemy, że ze swojej wystawy Żarnower podarowała trzy gwasze: Peggy Guggenheim Europę, 41 Catacombs of Sorrow Barnettowi Newmanowi 42 i Interpretation of Forms panu Appletonowi. 43 Krótkie wzmianki o wystawie ukazały się w New York Times i Art News. 41 Wiadomość pochodzi od Dawida Żarnowera, list do Andrzeja Turowskiego, Archiwum Andrzeja Turowskiego, Paryż. 42 Zapis o wypożyczeniu od B. B. Newmana, lista prac Teresy Żarnower wysłanych z San Francisco Museum of Art do St. Paul, Minnesota, 8 sierpnia 1947, San Francisco Museum of Modern Art (MoMA), San Francisco, dokument niepublikowany. Tłumaczenie: Krystyna Mazur. 43 Tamże

19 Teresa Żarnower, Europa, bez daty, prawdopodobnie gwasz, wymiary nieznane Fotografia archiwalna ze zbiorów Dawida Żarnowera Archiwum Andrzeja Turowskiego, Paryż Conflagration, bez daty Gwasz na papierze, 31,8 x 27,9 cm. Kolekcja Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz Teresa Żarnower, Europa, bez daty, prawdopodobnie gwasz, wymiary nieznane Fotografia archiwalna ze zbiorów Dawida Żarnowera Archiwum Andrzeja Turowskiego, Paryż Bez tytułu, bez daty Tusz indyjski i gwasz na papierze, 46 x 59,1 cm. Kolekcja Janet, Alexa i Anny Luisy Abramowicz

20 W archiwum The Barnett Newman Foundation znalazłam kopię z maszyny do pisania listu Teresy Żarnower do Grace McCann Morley z 13 maja Orginał tego listu znalazłam w San Francisco Library Museum of Modern Art Archives, w San Francisco. Może to świadczyć o tym, że całą jej korespondencję w sprawie wystaw w San Francisco i St Paul, pisaną profesjonalnie i dobrym angielskim, napisała dla niej zaprzyjaźniona z nią Annalee Newman, żona Barnetta Newmana, zawodowa maszynistka. List Teresy Żarnower do Grace McCann Morley, 13 maja 1947 ( kopia z maszyny do pisania, list prawdopodobni napisany przez Annalee Newman) The Barnett Newman Foundation, Nowy Jork Na początku 1947 roku Peggy Guggenheim skontaktowała Teresę Żarnower z Grace McCann Morley, dyrektorką San Francisco Museum of Art, która następnie zorganizowała jej wystawę w swoim muzeum. Indywidualna wystawa, Paintings by Teresa Zarnower (8 lipca 3 sierpnia 1947) składała się z czternastu z szesnastu gwaszy pokazanych wcześniej w galerii Art of This Century i sześciu nowych obrazów olejnych. W muzeum zostały pokazane następujące gwasze: The Serpent, Cataclysm, Interpretation of Forms, Bridal Day, Catacombes of Sorrow, Pallas Athene, Walls of Force, Maelstrom, Entombment, The Eye of Vanity, Exile, The Bridge, The Shock, The Prophet, oraz obrazy olejne: Nostalgic Memory, Les Tetes, The Cloud, Yellow Light, Prayer, Partitions. Znamy również wycenę prac: ceny gwaszy wahają się od 100 do 150, a obrazów olejnych od 225 do 500 dolarów. 44 Tę samą wystawę we wrześniu 1947 roku pokazał Montford Dunn w Saint Paul Gallery and School of Art, St. Paul, Minnesota (obecnie Minnesota Museum of American Art). Propozycja wystawy przyszła od Montforda Dunna. Muzeum i galerie podzieliły się kosztami transportu i ubezpieczenia prac Lista prac Teresy Żarnower, San Francisco Museum of Art, 24 czerwca 1947, San Francisco Museum of Modern Art (MoMA), San Francisco, dokument niepublikowany. 45 Korespondencja dotycząca wystawy Teresy Żarnower,, listy z 30 kwietnia, 29 maja, 16 czerwca i 30 czerwca 1947, San Francisco Museum of Modern Art (MoMA), San Francisco. List Teresy Żarnower do Grace McCann Morley, 13 maja 1947 San Francisco Museum of Modern Art (MoMA), San Francisco W liście do Franciszki Themerson z 26 września 1947 Teresa znowu opowiada o sobie. W zeszłym roku miałam wystawę gwaszy u Peggy Gughenheim (sic!). Byłam zaproszona (nie ja niestety) do Museum w San Francisco z wystawą własną, teraz ta sama wystawa powędrowała do Minnesoty. Płaskorzeźbę (Powstanie w Ghetto Warszawskiem) wystawiłam w Muzeum Żydowskim (ubiegłą wiosną) ostatnio ufundowanym przez Warburgów. Latem zrobiłam portret w rzeźbie księcia egipskiego, rzeźba pojechała na dwór królewski (hm!). 46 Ale w liście tym nie ma już optymizmu poprzedniej korespondencji. Teresa pisze : Tak b. bym chciała Was zobaczyć, pogadać, pośmiać się. Tutaj nie śmieją się. Nie widzę wcale śmieszności tej całej [nieczytelne] komedii, której tytułem jest ŻYCIE albo CZŁOWIEK. 46 List Teresy Żarnower do Franciszki Themerson, 26 września 1947, Themerson Archive, Londyn, dokument niepublikowany