Metoda oceny strategii rozwoju województwa małopolskiego pod kątem uznania ochrony środowiska za zasadę nadrzędną.

Transkrypt

1 Metoda oceny strategii rozwoju województwa małopolskiego pod kątem uznania ochrony środowiska za zasadę nadrzędną Marek Zaborowski

2 Spis treści 1. Wstęp Definicja rozwoju zrównowaŝonego - ekorozwoju Metody oceny pod kątem rozwoju zrównowaŝonego Ocena wzrostu gospodarczego Ocena rozwoju społecznego Ocena stanu środowiska Wskaźniki rozwoju Wskaźniki ekorozwoju dla województwa małopolskiego Ochrona zasobów wodnych Ochrona powietrza Ochrona ziemi/odpady Ochrona przyrody Działalność człowieka Indeksy Lista kontrolna dla projektów/programów realizujących strategię rozwoju województwa małopolskiego Omówienie metod określania wybranych wskaźników rozwoju zrównowaŝonego Unii Europejskiej Lokalny wkład w globalne zmiany klimatyczne Lokalne moŝliwości przemieszczania się i transport pasaŝerski Dostępność lokalnych publicznych terenów otwartych i usług Jakość lokalnego powietrza Zarządzanie w organach administracji lokalnej i lokalnych podmiotach gospodarczych zgodne z zasadami zrównowaŝonego rozwoju UŜytkowanie gruntów zgodnie z zasadami zrównowaŝonego rozwoju Produkty promujące zrównowaŝony rozwój Przykład wskaźników stosowanych przez rząd Kanady Wskaźniki ekorozwoju zestawione przez prof. Tadeusza Borysa Bibliografia...Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 2

3 1. Wstęp Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie koncepcji oceny realizacji strategii Województwa Małopolskiego pod kątem ochrony środowiska. ZałoŜenie, Ŝe strategia rozwoju uwzględnia interesy środowiska jest zbieŝne z koncepcją rozwoju zrównowaŝonego, godząca interesy środowiska i społeczeństwa z tradycyjnym pojęciem rozwoju. W części Metody oceny pod kątem rozwoju zrównowaŝonego zdefiniowano na uŝytek niniejszego opracowania pojęcie ekorozwoju/rozwoju zrównowaŝonego i określono jego podstawowe elementy składowe. ZałoŜono zatem, Ŝe strategia będzie mogła być oceniana w zakresie zgodności z zasadą nadrzędności potrzeb środowiska, ale w kontekście rozwoju zrównowaŝonego jako jednego z trzech głównych obszarów. Rozwój jest pojęciem dynamicznym, który zakłada zmiany stąd potrzeba ustalenia/wybrania miar, których uŝyje się do pomiaru postępu. Do pomiaru postępu uŝywa się wskaźników. Czym są wskaźniki? Wskaźniki powinny ułatwić odpowiedź na najwaŝniejsze pytania: Co się dzieje? Jaki to ma wpływ (na mnie i na otoczenie)? Co mogę zrobić? A zatem wskaźnikiem nie jest kaŝda informacja uzyskana z GUS, ale informacja przydatna do pomiaru postępu. Niestety nie wszystkie najprzydatniejsze informacje są dostępnie w GUS, niektóre muszą być przygotowane specjalnie w odniesieniu do konkretnej sytuacji. PoniewaŜ wskaźniki zwykle są po prostu danymi, zebranymi w odniesieniu do wyodrębnionego problemu/zjawiska, wygodnie jest wydzielić ich zbiór w odniesieniu do danego zjawiska i przedstawić je w formie zagregowanego indeksu. Przykładem takiego indeksu moŝe być indeks efektu cieplarnianego który uwzględnia wielkości emisji gazów cieplarnianych (przede wszystkim dwutlenek węgla i metan), oraz ich wpływ (Globar Warming Potential) emisja metanu jest kilkadziesiąt razy bardziej szkodliwa niŝ emisja dwutlenku węgla. Więcej informacji na ten temat moŝna uzyskać np. na stronie Amerykańskiego Departamentu Energii ( 3

4 2. Definicja rozwoju zrównowaŝonego - ekorozwoju Pojęcie ekorozwój lub "zrównowaŝony rozwój" - (Sustainable Development) - zostało po raz pierwszy zdefiniowane w raporcie "Nasza wspólna przyszłość" (1987 r.), opracowanym przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych. ZrównowaŜony rozwój został określony, jako proces mający na celu zaspokojenie aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia w sposób umoŝliwiający realizację tych samych dąŝeń następnym pokoleniom. Pomiędzy rokiem 1987 a dniem dzisiejszym powstało kilkaset definicji pojęcia rozwój zrównowaŝony (na przykład lista przygotowana przez Susan Murcott z MIT, dostępna w Internecie pod adresem: Ze względów praktycznych, w sposób arbitralny i na uŝytek niniejszego opracowania, przyjęto następującą definicję rozwoju zrównowaŝonego: Rozwój zrównowaŝony to rozwój, który prowadzi do wzrostu dobrobytu i poprawy jakości Ŝycia z uwzględnieniem uwarunkowań środowiska Ze względu na wielość i róŝnorodność czynników, wpływających na poprawę poziomu Ŝycia, wyodrębniono trzy główne obszary na których naleŝy skoncentrować się przy planowaniu skutecznej strategii osiągnięcia zrównowaŝonego rozwoju: a) ochrona środowiska i racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi (m. in. ograniczanie zanieczyszczenia środowiska, ochrona zagroŝonych wyginięciem gatunków zwierząt i roślin, promocja odnawialnych źródeł energii), b) wzrost gospodarczy i sprawiedliwy podział korzyści z niego wynikających (m. in. ułatwienie dostępu do rynków dla państw rozwijających się, finansowanie rozwoju, zmiana nieracjonalnych wzorców konsumpcji i produkcji) oraz c) rozwój społeczny (m. in. walka z ubóstwem, dostęp do edukacji, ochrony zdrowia). Te trzy obszary nazwać moŝna filarami rozwoju zrównowaŝonego. Rozwój zrównowaŝony jest definiowany jako rozwój, który równowaŝy rozwój gospodarczy i społeczny z ochroną środowiska, uwzględniając wagę kaŝdego z obszarów. A zatem kaŝde działanie moŝe być oceniane pod kątem ochrony środowiska, wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego. 4

5 3. Metody oceny pod kątem rozwoju zrównowaŝonego Ocena rozwoju zrównowaŝonego powinna składać się z trzech elementów: a) oceny rozwoju gospodarczego, b) oceny rozwoju społecznego, c) oceny w zakresie środowiska (najbardziej interesującej z punktu widzenia niniejszego opracowania) Ocena wzrostu gospodarczego PKB Rozwój gospodarczy tradycyjnie określany jest poprzez poprzez procentowy wzrost produktu krajowego brutto (PKB). Na jednej ze stron internetowych Narodowego Banku Polskiego wzrost gospodarczy opisany jest w następujący sposób: Jeśli w kolejnym roku w całej gospodarce uda się sprzedać więcej towarów i usług niŝ w roku poprzednim mamy do czynienia ze wzrostem gospodarczym. Gdy Pan Złociutki jest w stanie więcej zarobić, źródłem wzrostu jest on sam jego praca. Ale jeśli w tym samym czasie, gdy wzrosły zarobki Złociutkiego, o tyle samo podniosły się ceny towarów, które kupują Złociutcy, mieliśmy do czynienia tylko ze wzrostem nominalnym. Złociutcy nie mogą przecieŝ kupić więcej niŝ poprzednio. Dlatego cieszyć się moŝna tylko z wzrostu realnego, czyli po uwzględnieniu inflacji. (...) Przykładów wysokiego wzrostu gospodarczego jest wiele. Po drugiej wojnie światowej okres długotrwałego szybkiego wzrostu przeszły Niemcy. Tam najpierw odbudowywano kraj po zniszczeniach wojennych, ale później Niemcom udało się stać największą gospodarką w Europie. Warto zaznaczyć, Ŝe okres wyjątkowej koniunktury i wzrostu gospodarczego, po drugiej wojnie światowej, był w Niemczech okresem nasilonej degradacji środowiska. Wskaźnik PKB był wielokrotnie krytykowany ze względu na swoją jednowymiarowość, co zresztą w znacznym stopniu przyczyniło się do rozszerzenia pojęcia rozwoju i konsekwencji powstania pojęcia rozwój zrównowaŝony Strategia Lizbońska Polska podobnie jak pozostałe państwa Wspólnoty zobowiązała się do przygotowania i wdroŝenia Narodowego Programu Reform i unaradawiania Strategii Lizbońskiej tak, by moŝna było w nim uwzględnić specyficzne preferencje i uwarunkowania rozwojowe. Zwykle w kontekście realizacji strategii Lizbońskiej mówi się o wzroście konkurencyjności gospodarki, reformie finansów publicznych, zmniejszeniu fiskalizmu, etc. Ocena rozwoju 5

6 w kontekście strategii lizbońskiej jest trudniejsza wszakŝe niezwykle trudno ocenić czynniki konkurencyjności Ocena rozwoju społecznego Rozwój społeczny oceniany jest przy pomocy tzw. Human Development Index (HDI) wskaźnika rozwoju społecznego. Jest to wskaźnik uŝywany przez ONZ, który określa poziom Ŝycia na podstawie takich mierników jak poziom ubóstwa, stopień analfabetyzmu czy jakość opieki zdrowotnej. Wskaźnik został opracowany w 1990 przez pakistańskiego ekonomistę Mahbuba ul Haqa. Od 1993 wykorzystuje go w swoich corocznych raportach oenzetowska agenda ds. rozwoju (UNDP). Rysunek 1: Rozwój społeczny określony przy pomocy HDI, UNDP Kolor zielony oznacza kraje wysoko rozwinięte, a czerwony słabo rozwinięte Ocena stanu środowiska W zakresie oceny stanu środowiska w zasadzie nie moŝna mówić o rozwoju (w przeciwieństwie do rozwoju gospodarki i społeczeństwa). Pojęcie stan środowiska nie jest pojęciem dynamicznym. Informacje o zmianach stanu środowiska mają charakter dynamiczny, pokrewny pojęciom rozwoju w obszarze gospodarki czy społeczeństwa. Podstawowym źródłem danych na temat stanu środowiska jest Państwowy Monitoring Środowisk (PMŚ). Według art. 25 ust. 2 ustawy Prawo Ochrony Środowiska PMŚ jest systemem: a)pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska, b)gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o środowisku. Celem PMŚ, zgodnie z art. 25 ust. 3 ww. ustawy, jest wspomaganie działań na rzecz ochrony środowiska poprzez systematyczne informowanie organów administracji i społeczeństwa o: 1) jakości elementów przyrodniczych, dotrzymywaniu standardów jakości środowiska określonych przepisami oraz obszarach występowania przekroczeń tych standardów, 6

7 2) występujących zmianach jakości elementów przyrodniczych i przyczynach tych zmian, w tym powiązaniach przyczynowo skutkowych występujących pomiędzy emisjami i stanem elementów przyrodniczych. Informacje wytworzone w ramach PMŚ wykorzystywane są przez jednostki administracji rządowej i samorządowej dla potrzeb operacyjnego zarządzania środowiskiem za pomocą instrumentów prawnych, takich jak: postępowanie w sprawie ocen oddziaływania na środowisko, pozwolenia na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii, programy i plany ochrony środowiska jako całości i jego poszczególnych elementów, plany zagospodarowania przestrzennego. Informacje wytworzone w ramach PMŚ wykorzystywane są takŝe do celów monitorowania skuteczności działań i strategicznego planowania w zakresie ochrony środowiska i zrównowaŝonego rozwoju na wszystkich poziomach zarządzania. PMŚ zapewnia takŝe dane podlegające udostępnianiu w myśl przepisów ustawy - Prawo ochrony środowiska, regulujących sprawy swobodnego dostępu do informacji. Cele PMŚ będą osiągane poprzez realizację następujących zadań cząstkowych: wykonywanie badań wskaźników charakteryzujących poszczególne elementy środowiska, prowadzenie obserwacji elementów przyrodniczych, gromadzenie i analizę wyników badań i obserwacji, ocenę stanu i trendów zmian jakości poszczególnych elementów środowiska w oparciu o ustalone kryteria, identyfikację obszarów przekroczeń standardów jakości środowiska, analizy przyczynowo-skutkowe, opracowywanie zestawień, raportów, komunikatów i ich udostępnianie w formie drukowanej lub zapisu elektronicznego, w tym za pomocą internetu Dane na temat stanu środowiska W ramach PMŚ wykonywane są badania w bloku, który obejmuje działania związane z pozyskiwaniem, gromadzeniem, analizą i upowszechnianiem informacji o poziomach substancji i innych wskaźnikach charakteryzujących stan poszczególnych elementów przyrodniczych. Na terenie województwa małopolskiego w bloku JAKOŚĆ ŚRODOWISKA przyjęto następującą strukturę podsystemów: 1. monitoring jakości powietrza 2. monitoring jakości śródlądowych wód powierzchniowych: rzek zbiorników zaporowych 3. monitoring jakości śródlądowych wód podziemnych 4. monitoring jakości gleby i ziemi 7

8 5. monitoring hałasu 6. monitoring pól elektromagnetycznych W ramach podsystemów wyróŝniono zadania posiadające specyficzne cele i odpowiednie dla tych celów programy pomiarowo-badawcze. Realizacja zadań w poszczególnych podsystemach prowadzona będzie w oparciu o sieci pomiarowe: - krajowe, - regionalne, - lokalne, o których mowa w art. 23 ust. 5-9 ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska. Sieci krajowe i sieci wojewódzkie koordynowane są przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska zaś sieci lokalne przez wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska. Nowy stan prawny wprowadził istotne zmiany w hierarchizacji sieci pomiarowych. Niektóre podsystemy (np. monitoring jakości gleby i ziemi) w dalszym ciągu będą realizowane w oparciu o sieci krajowe. W przypadku monitoringu jakości powietrza, wód powierzchniowych, hałasu, pól elektromagnetycznych podstawowym poziomem organizacji systemu jest województwo lub region wodny. NałoŜenie na PMŚ obowiązku identyfikowania obszarów przekroczeń standardów jakości środowiska będzie wymagało, poza wykonywaniem pomiarów w oparciu o stacjonarne sieci, stosowania innych metod, np. modelowania matematycznego, metod wskaźnikowych. Ponadto, w ślad za dyrektywami UE, stopniowo wprowadzany jest podział monitoringu na diagnostyczny (wstępny), operacyjny, badawczy, w zaleŝności od tego w jakiej fazie rozpoznania znajduje się stan danego elementu środowiska. 8

9 4. Wskaźniki rozwoju Dane pozyskiwane na temat środowiska są najbardziej podstawowymi informacjami, na ich podstawie mogą być tworzone wskaźniki. Mając do dyspozycji spory zestaw surowych danych często trudno wyrobić sobie opinię na temat stanu środowiska, przeprowadzić ocenę sytuacji. Do oceny realizacji strategii w zakresie ekorozwoju uŝywane są wskaźniki i indeksy. Wskaźniki i indeksy tworzone są w celach analitycznych oraz w celach komunikacyjnych, po to aby moŝna było określić i zakomunikować postęp w danym obszarze. Wskaźniki są tworzone na podstawie danych (np. pozyskane z GUS lub PMŚ), a zatem wskaźnik jest tym łatwiejszy do pozyskania, im łatwiejszy jest dostęp do wiarygodnych danych. Wskaźniki są podstawowym narzędziem analitycznym słuŝącym do obserwacji zmian i trendów. Wskaźniki powinny dostarczać decydentom i osobom zainteresowanym wiedzę potrzebną do podejmowania odpowiedzialnych decyzji w sposób bardziej komunikatywny niŝ surowe dane. Poprzez agregowanie kilku wskaźników otrzymuje się indeksy zagregowane. Wskaźniki i indeksy tworzone są w celach komunikacyjnych, a zatem nie naleŝy zakładać, Ŝe dostarczają pełnej wiedzy na temat danego zjawiska. Wskaźniki powinny być wykorzystywane w następujących celach: a) obserwacji dochodzenia do załoŝonych celów, b) informowania o kierunkach zmian, c) w celu spowodowania zmian poprzez komunikowanie problemu. Te trzy cele nie muszą się wzajemnie wykluczać i niektóre wskaźniki mogą realizować wszystkie cele jednocześnie. Przy ustalaniu wskaźników naleŝy odpowiedzieć sobie na podstawowe pytania: do kogo dane wskaźniki są adresowane, oraz w jakim celu. Przykład StęŜenie zanieczyszczeń w rzekach zaleŝy od dwóch czynników - jeden czynnik to zrzut zanieczyszczeń do wód, drugi to ilość opadów atmosferycznych, które te zanieczyszczenia rozcieńczają. Do określenia stanu środowiska rzek moŝna zatem uŝyć obu wskaźników, tworząc odpowiedni indeks. Z połączenia informacji o rosnącym zrzucie zanieczyszczeń i malejącej ilości opadów moŝna dopiero wysnuć wniosek na temat stanu środowiska w rzekach. Człowiek nie ma wpływu na ilość opadów, natomiast moŝe mieć wpływ na prędkość spływania deszczówki, poprzez naturalizację rzek, projekty małej retencji, szerokie wykorzystywanie wody deszczowej do celów gospodarczych. Indeks jakości środowiska rzek = Wsk. ilość zrzucanych zanieczyszczeń Wsk. retencji W obszarach górskich opady atmosferyczne z roku na rok są coraz mniejsze 9

10 Lp. Stacja PołoŜenie stacji H Suma Data pomiarowa pomiarowej m dobowa 1. ŚNIEśKA szczyt ,7 31 VII ,2 125,5 1 VIII VII ,7 10 VIII ,7 18 VII JAKUSZYCE (lata ) dno doliny górnej Kamiennej, zachodni skraj Karkonoszy 3. PRZESIEKA północne zbocze Karkonoszy 4. KOWARY dolina Jedlicy, podnóŝe Karkonoszy ,2 154,1 118,8 116,8 107,2 105, ,0 108, ,8 120,0 110,0 109,3 105,0 100,0 8 VIII VII VIII VII VI VII VII VII VIII VII VII VII IX VII 1997 Rozwój zrównowaŝony moŝe być przedstawiony jako rozwój odbywający się w trzech kierunkach: gospodarka, społeczeństwo i środowisko. Tradycyjny rozwój gospodarki był jednowymiarowy, mierzony przede wszystkim przez wzrost PKB, wprowadzenie czynników społecznego i środowiskowego zdecydowanie komplikuje pomiar postępu, poniewaŝ trzeba uwzględnić nie jeden a wiele czynników, w dodatku czynniki te często są trudno mierzalne (np. jakość Ŝycia). KaŜde działanie podejmowane w ramach realizacji strategii powinno być oceniane pod kątem sensowności gospodarczej, ale równieŝ społecznej i środowiskowej. Nie chodzi tu jednak o czystą ocenę oddziaływania na środowisko, która ma zwykle na celu wskazanie głównych zagroŝeń 10

11 wynikających z realizacji jakiegoś działania. W przypadku, gdy projekty mają być oceniane pod kątem realizacji zasad zrównowaŝonego rozwoju, chodzi raczej o uwzględnienie/określenie potencjału rozwoju gospodarczego, przy jak najkorzystniejszym oddziaływaniu zarówno na środowisko jak i na rozwój społeczny. Na uŝytek opracowania środowisko zostało określone jako 4 obszary główne: ochrona zasobów wodnych, ochrona powietrza, ochrona gleby, ochrona przyrody oraz obszar dodatkowy działalność człowieka. Wskaźniki i indeksy powinny uwzględniać interakcje pomiędzy środowiskiem a człowiekiem. Wskaźniki powinny być kwantyfikowalne, oraz powinny mieć określone wartości docelowe Ŝeby było wiadomo do czego dąŝymy. Wtedy moŝna stosunkowo łatwo zilustrować proces dochodzenia do celu. Przykład Na jakość wody w rzekach mają wpływ dwa czynniki: zrzut zanieczyszczeń i opady. Wskaźnik zrzut zanieczyszczeń określa wpływ człowieka na środowisko, wskaźnik ilość opadów atmosferycznych określa wpływ środowiska na gospodarkę, wskaźnik zdolności retencji jest moŝliwy do zmiany przez gospodarczą działalność człowieka ale ma zupełnie inny charakter niŝ zrzut ilości zanieczyszczeń zakłada aktywność w zakresie poprawy, a nie ograniczenie negatywnego wpływu. 11

12 12

13 5. Wskaźniki ekorozwoju dla województwa małopolskiego W niniejszym opracowaniu dla poszczególnych obszarów (woda, powietrze, ziemia, przyroda, człowiek) zostały określone wskaźniki rozwoju zrównowaŝonego. Czcionką normalną oznaczono wskaźniki określone w strategii, natomiast kursywą oznaczone są wskaźniki zaproponowane jako wskaźniki uzupełniające. Lista wskaźników moŝe być oczywiście uzupełniona szerszą listę, opracowaną przez prof. Tadeusza Borysa przedstawiono w załączniku. Na potrzeby niniejszego opracowania zostały określone grupy docelowe, w odniesieniu do których określona została decyzyjność (arbitralnie) danej grupy w zakresie realizacji danego wskaźnika. Określenie decyzyjności jest waŝne, poniewaŝ od razu pokazuje dla kogo i w jakim kierunku powinny być programowane działania. Poprzez określenie decyzyjności moŝna uzyskać matryce wskaźników dla poszczególnych grup celowych. Na potrzeby niniejszego opracowania zostały określone następujące grupy celowe: Samorządy (gmina, powiat, województwo) Państwo (rząd, sejm i inne instytucje państwowe) Małe i Średnie przedsiębiorstwa Rolnictwo i leśnictwo DuŜe firmy Obywatele indywidualni. 13

14 5.1. Ochrona zasobów wodnych Instytucje publiczne Decyzyjność Sektor prywatny Samorządy Państwo MSP Rolnictwo i leśnictwo DuŜe firmy Obywatele indywidualnie Zmniejszenie udziału wód pozaklasowych w badanych wodach powierzchniowych (%) Wzrost udziału wód I klasy w badanych wodach podziemnych (%) 2 2 Zmniejszenie zuŝycia wody/mieszkańca Zwiększenie populacji objętej oczyszczaniem ścieków Zwiększenie powierzchni wód uŝywanych do celów rekreacyjnych Zmniejszenie ilości składników odŝywczych spływających do rzek, powstających w wyniku nawoŝenia 1 2 Wzrost wskaźnika retencji (%) Dyskusji wymagają następujące kwestie: zmniejszenie zuŝycia wody/mieszkańca będzie miało coraz większe znaczenie ze względu na pogłębiający się deficyt opadów, wskaźnik ten będzie miał szczególne znaczenie w przyszłości wzrost wskaźnika retencji w strategii wskaźnik ten został określony jako wzrost wskaźnika sztucznej retencji, jednak moŝna załoŝyć, Ŝe celowe działania mogą prowadzić do wzrostu retencji naturalnej (np. denaturalizacja rzek) 14

15 5.2. Ochrona powietrza Instytucje publiczne Decyzyjność Sektor prywatny Samorządy Państwo MSP Rolnictwo i leśnictwo DuŜe firmy Obywatele indywidualnie Wzrost udziału energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej (%) 2 2 Zmniejszenie poziomu maksymalnych notowanych stęŝeń podstawowych zanieczyszczeń powietrza (µg/m3) Ilość certyfikowanych energetycznie budynków uŝyteczności publicznej 2 1 Zmniejszenie emisji gazowych pochodzących z transportu Zmniejszenie udziału energii elektrycznej i cieplnej pochodzącej z paliw kopalnych Powierzchnia zainstalowanych kolektorów słonecznych Dyskusji wymagają następujące kwestie: Wymienione w tabeli wskaźniki w większości odnoszą się do dwutlenku węgla, natomiast nie odnoszą się do innych problemów związanych ochroną powietrza, np. z niską emisją. Wskaźnikiem odnoszącym się do wszystkich zanieczyszczeń jest wskaźnik dotyczący zmniejszenia poziomu maksymalnych notowanych stęŝeń podstawowych zanieczyszczeń. 15

16 5.3. Ochrona ziemi/odpady Instytucje publiczne Samorządy Państwo MSP Decyzyjność Sektor prywatny Rolnictwo i leśnictwo DuŜe firmy Obywatele indywidualnie Wzrost udziału segregowanych odpadów komunalnych (%) Ilość papieru z recylkingu wykorzystywanego przez administrację 2 2 Zwiększenie udziału odpadów niebezpiecznych wydzielonych ze strumienia odpadów komunalnych (%) Zwiększenie udziału odpadów wielkogabarytowych wydzielonych ze strumienia odpadów komunalnych 2 2 Zwiększenie udziału odpadów biodegradowalnych wydzielonych ze strumienia odpadów komunalnych Ilość dzikich wysypisk Powierzchnia dzikich wysypisk Dyskusji wymagają następujące kwestie: Problem gospodarki odpadami w Polsce oczywiście nie dotyczy jedynie problemów zajęcia i degradacji terenu, jednak w związku ze zobowiązaniami wynikającymi z traktatu akcesyjnego gospodarka odpadami zajmuje miejsce szczególne. Innymi, pokrewnymi wskaźnikami, które znalazły się w innej kategorii, są wskaźniki dotyczące rewitalizacji. 16

17 5.4. Ochrona przyrody Instytucje publiczne Samorządy Państwo MSP Decyzyjność Sektor prywatny Rolnictwo i leśnictwo DuŜe firmy Obywatele indywidualnie Wzrost liczby powołanych stref ochrony krajobrazu (parków kulturowych) Zmniejszanie powierzchni obszarów zdegradowanych Powierzchnia całkowita objęta projektami rewitalizacji Wzrost liczebności populacji duŝych drapieŝników Wzrost udziału obszarów prawnie chronionych w powierzchni województwa (%) 2 2 Wzrost wskaźnika lesistości (%) 2 2 Średni wiek drzew Powierzchnia upraw "organicznych" 1 2 Powierzchnia parków i terenów zielonych w miastach

18 5.5. Działalność człowieka Instytucje publiczne Samorządy Państwo MSP Decyzyjność Sektor prywatny Rolnictwo i leśnictwo Wzrost liczby opracowanych programów rewitalizacji 2 1 Ilość pozyskiwanego drewna Powierzchnia lasów posiadających FSC 2 2 Wzrost liczby obiektów wpisanych do rejestru zabytków 2 Powierzchnia budowlana objęta programami rewitalizacji DuŜe firmy Obywatele indywidualnie Ilość instytucji mających certyfikat w zakresie zarządzania środowiskiem Przeprowadzenie audytów "środowiskowych" dla firm i samorządów % zamówień uwzględnieniających kryteria ochrony środowiska przy zamawianiu towarów (certyfikaty etc) Wzrost udziału odpadów przemysłowych poddanych odzyskowi (%)

19 5.6. Indeksy W zakresie poszczególnych obszarów ochrony środowiska moŝna określić wskaźniki realizacji celów polityki regionalnej, oraz wskaźniki realizacji celów. Wskaźniki realizacji celów powinny wynikać z załoŝeń polityki rozwoju, zagroŝeń, oraz oczywiście zobowiązań akcesyjnych, czyli de facto polityki Wspólnoty Europejskiej. Stan wyjściowy Stan obecny Cel % osiągnięcia celu Wzrost udziału segregowanych odpadów komunalnych (%) 3% 4% 15% 8% Ilość papieru z recylkingu wykorzystywanego przez administrację 2% 5% 50% 6% Zmniejszenie udziału odpadów niebezpiecznych w strumieniu odpadów komunalnych 90% 89% 25% 2% Zmniejszenie udziału odpadów wielkogabarytowych w strumieniu odpadów komunalnych 90% 80% 25% 15% Zmniejszenie udziału odpadów biodegradowalnych w strumieniu odpadów komunalnych 91% 55% 25% 55% Wzrost udziału odpadów przemysłowych poddanych odzyskowi (%) 20% 23% 80% 5% Ilość dzikich wysypisk % Powierzchnia dzikich wysypisk % Przykład załoŝeń polityki regionalnej w zakresie gospodarki odpadami Osiągnięcie wszystkich celów nie jest jednakowo waŝne, a zatem moŝna ustalić hierarchię ich waŝności przyporządkowując celom wagi. Przyporządkowanie wag jest decyzją polityczną, podejmowaną ze świadomością hierarchii potrzeb. Waga Wzrost udziału segregowanych odpadów komunalnych (%) 3 Ilość papieru z recylkingu wykorzystywanego przez administrację 2 Zmniejszenie udziału odpadów niebezpiecznych w strumieniu odpadów komunalnych 2 Zmniejszenie udziału odpadów wielkogabarytowych w strumieniu odpadów komunalnych 4 Zmniejszenie udziału odpadów biodegradowalnych w strumieniu odpadów komunalnych 4 Wzrost udziału odpadów przemysłowych poddanych odzyskowi (%) 2 Ilość dzikich wysypisk 3 Powierzchnia dzikich wysypisk 2 W ten sposób moŝna zdefiniować indeks (w przykładzie w odniesieniu do gospodarki odpadami). PowyŜsze zestawienie moŝe być przedstawione w formie graficznej: 19

20 2500% 2000% Powierzchnia dzikich wysypisk Ilość dzikich wysypisk 1500% 1000% Wzrost udziału odpadów przemysłowych poddanych odzyskowi (%) Zmniejszenie udziału odpadów biodegradowalnych w strumieniu odpadów komunalnych Zmniejszenie udziału odpadów wielkogabarytowych w strumieniu odpadów komunalnych Zmniejszenie udziału odpadów niebezpiecznych w strumieniu odpadów komunalnych Ilość papieru z recylkingu wykorzystywanego przez administrację Wzrost udziału segregowanych odpadów komunalnych (%) 500% 0% Stan obecny Stan docelowy Proporcje wskazują na odległość wartości rzeczywistych od załoŝonych celów (im róŝnica mniejsza, tym cel bliŝszy osiągnięcia). Rozwój zrównowaŝony moŝna symbolicznie przedstawić w formie trójkątów. Strzałki przedstawiają indeksy rozwoju dla sfery środowiska, społeczeństwa i gospodarki. 20

21 Strzałki niebieskie odzwierciedlają przykładowe aktualne wartości indeksów, a strzałki czerwone przedstawiają wartości docelowe. 21

22 6. Lista kontrolna dla projektów/programów realizujących strategię rozwoju województwa małopolskiego KaŜdy z programów i projektów realizujących strategię rozwoju województwa powinien być oceniony pod w kontekście środowiska. Ocena powinna mieć charakter jakościowy (odpowiadać na pytanie czy wpływ isnieje), oraz ilościowy (odpowiadać na pytanie w jakim zakresie istnieje). Ochrona zasobów wodnych Zmniejszenie udziału wód pozaklasowych w badanych wodach powierzchniowych (%) Wzrost udziału wód I klasy w badanych wodach podziemnych (%) Zmniejszenie zuŝycia wody/mieszkańca Zwiększenie populacji objętej oczyszczaniem ścieków Zwiększenie powierzchni wód uŝywanych do celów rekreacyjnych Zmniejszenie ilości składników odŝywczych spływających do rzek, powstających w wyniku nawoŝenia Wzrost wskaźnika retencji (%) Ochrona powietrza Wzrost udziału energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej (%) Zmniejszenie poziomu maksymalnych notowanych stęŝeń podstawowych zanieczyszczeń powietrza (µg/m3) Ilość certyfikowanych energetycznie budynków uŝyteczności publicznej Zmniejszenie emisji gazowych pochodzących z transportu Zmniejszenie udziału energii elektrycznej i cieplnej pochodzącej z paliw kopalnych Powierzchnia zainstalowanych kolektorów słonecznych Ochrona ziemi Wzrost udziału segregowanych odpadów komunalnych (%) Ilość papieru z recylkingu wykorzystywanego przez administrację Zwiększenie udziału odpadów niebezpiecznych wydzielonych ze strumienia odpadów komunalnych (%) Zwiększenie udziału odpadów wielkogabarytowych wydzielonych ze strumienia odpadów komunalnych Zwiększenie udziału odpadów biodegradowalnych wydzielonych ze strumienia odpadów komunalnych Ilość dzikich wysypisk Powierzchnia dzikich wysypisk Ochrona przyrody Wzrost liczby powołanych stref ochrony krajobrazu (parków kulturowych) Zmniejszanie powierzchni obszarów zdegradowanych Powierzchnia całkowita objęta projektami rewitalizacji Wzrost liczebności populacji duŝych drapieŝników Wzrost udziału obszarów prawnie chronionych w powierzchni województwa (%) Wzrost wskaźnika lesistości (%) Średni wiek drzew Powierzchnia upraw "organicznych" Powierzchnia parków i terenów zielonych w miastach Wzrost liczby opracowanych programów rewitalizacji Ilość pozyskiwanego drewna Powierzchnia lasów posiadających FSC Działalność człowieka Wzrost liczby obiektów wpisanych do rejestru zabytków Powierzchnia budowlana objęta programami rewitalizacji Ilość instytucji mających certyfikat w zakresie zarządzania środowiskiem Przeprowadzenie audytów "środowiskowych" dla firm i samorządów % zamówień uwzględnieniających kryteria ochrony środowiska przy zamawianiu towarów (certyfikaty etc) Wzrost udziału odpadów przemysłowych poddanych odzyskowi (%) Wpływ projektu/pro gramu Wielkość wpływu 22

23 7. Omówienie metod określania wybranych wskaźników rozwoju zrównowaŝonego Unii Europejskiej Opracowanie europejskiego zestawu jednolitych wskaźników zrównowaŝonego rozwoju na poziomie lokalnym jest efektem wspólnej inicjatywy Komisji Europejskiej (Dyrekcji Generalnej ds. Środowiska), Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska i Zespołu Ekspertów ds. Środowiska Miejskiego, utworzonego w roku 1991 przez Komisję Europejską. Inicjatywa ta ma na celu zachęcenie europejskich społeczności lokalnych do wykorzystywania jednolitych wskaźników do mierzenia postępu na drodze do zrównowaŝonego rozwoju na szczeblu lokalnym. Grupa robocza utworzona w czerwcu 1999 r. wykonała swą pracę. Bardzo dziękuję członkom tej grupy za poświęcony czas oraz wysiłek. Dyrekcja Generalna ds. Środowiska konsekwentnie dbała o koordynację prac i zarządzanie grupą. Ministerstwo Planowania Przestrzennego i Środowiska Republiki Francuskiej udzieliło grupie pomocy technicznej, niezbędnej do sporządzenia niniejszego raportu. Przedstawiony poniŝej zestaw wskaźników na poziomie lokalnym naleŝy traktować jako propozycję "pierwszej generacji". Mamy szczerą nadzieję, Ŝe europejskie władze lokalne przekaŝą nam swoje uwagi, uzupełnienia lub nowe propozycje, aby zapoczątkowany proces kontynuować i ulepszać. Przyjmuje się, Ŝe porównanie opiera się głównie na miarach względnych, tj. skupia się raczej na zakresie zmian, występujących po upływie pewnego czasu oraz określaniu tendencji i kierunków niŝ na miarach absolutnych. Przedmiotem porównania jest zatem raczej "dokonany postęp" niŝ "stan". ZałoŜenie jest takie, Ŝe kaŝda społeczność lokalna moŝe pracować na rzecz zrównowaŝonego rozwoju, niezaleŝnie od punktu wyjścia - a dystans, który musi pokonać jest w pewnym sensie nieistotna. Liczy się podejmowanie działań, które są właściwe w sensie "popychania" społeczności lokalnej we właściwym kierunku. A zatem nowa inicjatywa monitoringu ma mierzyć ruch w kierunku zrównowaŝonego rozwoju. A WSKAŹNIKI PODSTAWOWE (obowiązkowe) Nr zasady (patrz poniŝej) Nr Wskaźnik Zadowolenie obywateli ze wspólnoty lokalnej Ogólne zadowolenie obywateli z rozmaitych funkcji, występujących w mieście X x X X X 23