ZWIĄZKOWE PRZEDSTAWICIELSTWO PRACOWNIKÓW ZAKŁADU PRACY. redakcja naukowa Zbigniew Hajn

Transkrypt

1

2

3 ZWIĄZKOWE PRZEDSTAWICIELSTWO PRACOWNIKÓW ZAKŁADU PRACY redakcja naukowa Zbigniew Hajn Warszawa 2012

4 Stan prawny na 15 czerwca 2012 r. Recenzent Dr hab. Arkadiusz Sobczyk Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Małgorzata Jarecka Opracowanie redakcyjne Katarzyna Świerk-Bożek Łamanie Wolters Kluwer Polska Układ typograficzny Marta Baranowska Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

5 Spis treści Wykaz skrótów / 17 Wprowadzenie / 23 Część pierwsza Organizacyjny model związkowej reprezentacji pracowników zakładu pracy / 25 Rozdział 1 Związkowe przedstawicielstwo pracowników zakładu pracy w Polsce ewolucja, stan obecny, przyszłość (Zbigniew Hajn) / Uwagi wstępne / Geneza i ewolucja / Stan obecny / Przyszłość / Podsumowanie / 57 Rozdział 2 Związki zawodowe w zakładach pracy w Polsce w świetle badań opinii publicznej (Paweł Kikosicki) / 59 Rozdział 3 Przedstawicielstwo związkowe w zakładzie pracy w świetle prawa unijnego (Walerian Sanetra) / Ostrożność twórców traktatu rzymskiego wobec związków zawodowych / 67 5

6 Spis treści 2. Ewolucja prawa wspólnotowego (unijnego) dotyczącego ruchu zawodowego (przedstawicielstwa związkowego w zakładzie pracy) / Pozycja związków zawodowych a forsowanie idei dialogu partnerów społecznych / Realizacja idei współzarządzania pracowników jako czynnik osłabiający pozycję przedstawicielstwa związkowego w zakładzie pracy / Harmonizacja prawa w zakresie reprezentacji i obrony zbiorowych interesów pracowników a traktatowe wyłączenie spraw dotyczących prawa zrzeszania się oraz prawa do strajku i prawa do lokautu / Sposoby rozumienia pojęcia prawo zrzeszania się / Przedstawicielstwo związkowe w zakładzie pracy a informowanie i prowadzenie konsultacji z pracownikami / Unormowania unijne a stanowisko Trybunału Konstytucyjnego w kwestii przedstawicielstwa pracowniczego w przepisach dotyczących informacji i prowadzenia konsultacji z pracownikami / Swoboda przedsiębiorczości jako reguła wyznaczająca granice związkowej akcji zbiorowej / Ograniczenie wolności prowadzenia akcji zbiorowej przez unijną zasadę wolności świadczenia usług / 88 Rozdział 4 Pojęcie zakładowej organizacji związkowej (Tatiana Wrocławska) / Wątpliwości w przedmiocie pojęcia oraz pozycji zakładowej organizacji związkowej / Zakładowy zakres działania organizacji związkowej / Zróżnicowanie statusu prawnego zakładowych organizacji związkowych / Status pełnoprawnej zakładowej organizacji związkowej / Wymóg zrzeszania odpowiedniej liczby osób / Wymóg poinformowania pracodawcy o liczbie zrzeszonych osób / Podsumowanie / 105 6

7 Spis treści Rozdział 5 Międzyzakładowa organizacja związkowa (Monika Latos-Miłkowska) / Uwagi wstępne / Pojęcie i miejsce międzyzakładowej organizacji związkowej w polskim modelu ruchu związkowego / Tworzenie międzyzakładowych organizacji związkowych / Kompetencje międzyzakładowych organizacji związkowych / Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy działaczy zakładowych organizacji związkowych / Koszty działalności międzyzakładowej organizacji związkowej / Działalność międzyzakładowej organizacji związkowej a interes pracodawcy / Podsumowanie / 123 Rozdział 6 Pojęcie zakładowej organizacji związkowej w służbach mundurowych (Wioletta Witoszko) / Prawo koalicji funkcjonariuszy służb mundurowych / Ustawowa regulacja działalności związkowej w służbach mundurowych / Funkcjonowanie zakładowych organizacji związkowych w służbach mundurowych / Podsumowanie / 137 Rozdział 7 Reprezentatywność związków zawodowych w procesie zawierania zakładowych układów zbiorowych pracy (Radosław Galicki) / Uwagi wstępne / Reprezentatywna zakładowa oraz międzyzakładowa organizacja związkowa / Reprezentatywność w toku rokowań nad zawarciem zakładowego układu zbiorowego pracy / Reprezentatywność w ramach złożonej jednostki organizacyjnej / Stwierdzanie reprezentatywności zakładowej / 160 7

8 Spis treści 5. Kwestia konstytucyjności kryteriów reprezentatywności zakładowej / Podsumowanie / 168 Rozdział 8 Związki zawodowe a pozazwiązkowe przedstawicielstwo pracowników w zakładzie pracy (Jakub Stelina) / Uwagi wstępne / Rodzaje zakładowego przedstawicielstwa pracowniczego / Uwagi wstępne / Zakładowe przedstawicielstwo o charakterze związkowym / Zakładowe przedstawicielstwo o charakterze pozazwiązkowym / Relacje między związkowymi a pozazwiązkowymi przedstawicielstwami zakładowymi / Perspektywy zakładowego przedstawicielstwa pracowniczego / 186 Rozdział 9 Zakładowe struktury związkowe w projekcie zbiorowego kodeksu pracy (Michał Seweryński) / Krytyka koncepcji zakładowej organizacji związkowej de lege lata / Projektowa koncepcja zakładowego przedstawicielstwa związkowego / Zakładowa sekcja związkowa / Zakładowy delegat związkowy / Reprezentacja członków związku zawodowego w zakładach bez sekcji związkowej / Uprawnienia zakładowej sekcji związkowej / Uprawnienia sekcji związkowej w zbiorowych stosunkach pracy / Uprawnienia sekcji związkowej w indywidualnych stosunkach pracy / Uprawnienia i ochrona zakładowych działaczy związkowych / Uprawnienia / Ochrona / 198 8

9 Spis treści Kryteria zakładowej reprezentatywności związkowej / 200 Podsumowanie / 201 Rozdział 10 Zalety i wady działalności związków zawodowych na szczeblu zakładowym (Ludwik Florek) / Uwagi wstępne / Zalety związków zawodowych na szczeblu zakładowym / Wady związków zawodowych na szczeblu zakładowym / Zakładowa organizacja związkowa w prawie międzynarodowym / Podsumowanie / 212 Część druga Związkowa obrona i reprezentacja pracowników w zakładzie pracy / 215 Rozdział 11 Rady pracowników i związki zawodowe jako reprezentanci zbiorowych interesów pracowników na szczeblu zakładowym (Anna Dubowik) / Uwagi wstępne / Status prawny rad pracowników jako niezwiązkowego przedstawicielstwa pracowników / Rady pracowników i związki zawodowe cechy wspólne i różnice / Zakres uprawnień informacyjno-konsultacyjnych rad pracowników / Uprawnienia rad pracowników a przedmiot działalności zakładowej organizacji związkowej / Perspektywy rad pracowników jako reprezentanta zbiorowych interesów załogi / 230 9

10 Spis treści Rozdział 12 Tworzenie zakładowych źródeł prawa pracy związki zawodowe a przedstawiciele wybierani (Łukasz Pisarczyk) / Uwagi wstępne / Ogólna charakterystyka zakładowych źródeł prawa pracy w rozumieniu art. 9 k.p. / Podmioty reprezentujące interesy pracownicze w zakresie tworzenia zakładowych źródeł prawa pracy / Podział uprawnień w zakresie tworzenia źródeł prawa pracy między różne podmioty reprezentujące pracowników / Podsumowanie / 248 Rozdział 13 Ograniczenia negocjacji układowych (Grzegorz Goździewicz) / Uwagi wstępne / Ograniczenia podmiotowe / Ograniczenia przedmiotowe / Ograniczona skuteczność rokowań układowych / 258 Rozdział 14 Negocjacje zbiorowe prowadzone przez reprezentację związkową i pracodawcę wybrane aspekty teoretyczno-prawne (Paweł Nowik) / Cywilnoprawna geneza negocjacji zbiorowych / Cechy negocjacji zbiorowych / System negocjacyjny w prawie pracy / Nadrzędność metody negocjacyjnej / Aksjologiczne uwarunkowania negocjacji zbiorowych / 281 Rozdział 15 Przedstawicielstwo pracowników w rokowaniach w celu zawarcia zakładowej umowy emerytalnej (Iwona Sierocka) / Uwagi wstępne / Przedstawicielstwo pracownicze / Podsumowanie /

11 Spis treści Rozdział 16 Prawo zakładowej organizacji związkowej do informacji (Agnieszka Zwolińska) / Uwagi wstępne / 299 Artykuł 28 u.z.z. a konkretyzacja obowiązku pracodawcy poinformowania zakładowej organizacji związkowej w innych przepisach prawa pracy / Artykuł 28 u.z.z. a prawo do informacji innych wybranych przedstawicieli pracowników / Artykuł 28 u.z.z. a prawo do informacji rady pracowników / Artykuł 28 u.z.z. a prawo do informacji europejskiej rady zakładowej / Podsumowanie / 314 Rozdział 17 Dostęp związku zawodowego do informacji dotyczącej zakładu pracy a ochrona interesu pracodawcy (Mirosław Włodarczyk) / Podstawy prawne dostępu związku zawodowego do tajemnicy pracodawcy / Formy prawne ochrony tajemnicy pracodawcy / Zakres podmiotowy obowiązku udostępniania informacji / Rodzaje udostępnianych informacji / Zakaz rozpowszechniania tajemnicy pracodawcy / Inne formy ochrony tajemnicy pracodawcy / Podsumowanie / 324 Rozdział 18 Konkurencja uprawnień informacyjnych realizowanych przez związkowe i niezwiązkowe przedstawicielstwa pracownicze (Monika Smusz-Kulesza) / Uwagi wstępne / Przedstawicielstwa pracownicze realizujące uprawnienia informacyjne / Uprawnienia informacyjne realizowane przez związkowe przedstawicielstwa pracownicze /

12 Spis treści 4. Uprawnienia informacyjne realizowane przez niezwiązkowe przedstawicielstwa pracownicze / Podsumowanie / 341 Rozdział 19 Przedmiot i strony zakładowego sporu zbiorowego pracy (Bogusław Cudowski) / Uwagi wstępne / Przedmiot sporu zbiorowego według art. 1 u.r.s.z. / Strony / Podsumowanie / 360 Rozdział 20 Okupacja zakładu pracy jako forma protestu związkowego (Małgorzata Kurzynoga) / Uwagi wstępne / Pojęcie okupacji zakładu pracy / Okupacja zakłócająca funkcjonowanie zakładu pracy / Okupacja zakładu pracy a prawo własności pracodawcy / Okupacja zakładu pracy a swoboda prowadzenia działalności gospodarczej / Okupacja zakładu pracy a przepisy prawa karnego / Podsumowanie / 381 Rozdział 21 Ochrona zdrowia i życia pracowników jako zadanie związku zawodowego (Teresa Wyka) / Miejsce ochrony zdrowia i życia pracowników wśród innych zadań związku zawodowego / Zakres podmiotowy związkowego zadania ochrony zdrowia i życia pracowników / Rodzaje kompetencji służących realizacji zadania ochrony zdrowia i życia pracowników / Kompetencje kontrolne związków zawodowych dla realizacji ochrony zdrowia i życia pracowników / Kompetencje konsultacyjne związków zawodowych w dziedzinie ochrony zdrowia i życia pracowników / Podsumowanie /

13 Spis treści Rozdział 22 Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną bezprawnymi działaniami zakładowej organizacji związkowej problem podmiotu odpowiedzialności (Piotr Grzebyk) / Uwagi wstępne / Zakładowa organizacja związkowa / Związek zawodowy jako osoba prawna / Osobowość prawna versus model struktur zakładowych / Modele badawcze / Zakładowa organizacja bez osobowości prawnej jako samodzielny podmiot praw / Zakładowa organizacja bez osobowości prawnej jako quasi-organ związku zawodowego / Zakładowa organizacja z osobowością prawną jako quasi-organ związku zawodowego / Zakładowa organizacja z osobowością prawną jako samodzielny podmiot praw / Artykuł 429 k.c. a model struktur zakładowych / Działania wewnętrzne i zewnętrzne zakładowej organizacji związkowej / Podsumowanie / 412 Rozdział 23 Weryfikacja przez pracodawcę oświadczeń składanych przez zakładową organizację związkową (Jakub Szmit) / Uwagi wstępne / Oświadczenie o powstaniu organizacji związkowej / Oświadczenie o liczbie członków organizacji / Oświadczenie o osobach uprawnionych do reprezentowania organizacji związkowej wobec pracodawcy / Podsumowanie / 426 Rozdział 24 Głosowanie przez pełnomocnika na walnym zebraniu członków związku zawodowego (Katarzyna Roszewska) / Ograniczenia prawa działania przez pełnomocnika / 430 Status organizacji związkowej i samorządność związków zawodowych /

14 Spis treści 3. Konsekwencje prawne braku unormowania przez ustawodawcę pełnomocnictwa przy podejmowaniu uchwał / 440 Część trzecia Ułatwienia w działalności związkowej i ochrona przedstawicieli związkowych w zakładzie pracy / 457 Rozdział 25 Ułatwienia w działalności zakładowej organizacji związkowej wybrane uwagi na tle przepisów ustawy o związkach zawodowych (Zbigniew Góral) / Uwagi wstępne / Pojęcie ułatwień / Zakres podmiotowy ułatwień / Zakres przedmiotowy ułatwień / Ułatwienia dla zakładowej organizacji związkowej a ochrona trwałości stosunku pracy działaczy związkowych / Ułatwienia dla zakładowej organizacji związkowej a potrzeba uwzględniania interesów pracodawcy / Ułatwienia dla zakładowej organizacji związkowej jako finansowo-organizacyjne obciążenie pracodawcy / Podsumowanie / 471 Rozdział 26 Doraźne zwolnienia od pracy w ustawie o związkach zawodowych (Jan Piątkowski) / Uwagi wstępne / Schemat doraźnego zwalniania / Przesłanki zwolnienia / Domniemanie wiarygodności zwolnienia / Tryb doraźnego zwolnienia / Szczególna ochrona zatrudnienia i warunków pracy / Ocena regulacji i uwagi de lege ferenda /

15 Spis treści Rozdział 27 Prawo związku zawodowego do prowadzenia działalności gospodarczej (Michał Raczkowski) / Uwagi wstępne / Działalność gospodarcza związku zawodowego / Funkcjonalne przesłanki wyodrębnienia / Uwarunkowania prawne / Stan obecny uwagi na tle wybranych statutów związków zawodowych / Podsumowanie / 518 Rozdział 28 Informacja o pracownikach korzystających z obrony związku zawodowego (Łukasz Prasołek) / Uwagi wstępne / Ewolucja orzecznictwa Sądu Najwyższego / Stanowiska doktryny / Informacje o przynależności związkowej a ochrona danych osobowych / Konsekwencje naruszenia trybu udzielania informacji / Podsumowanie i uwagi de lege ferenda / 534 Rozdział 29 Szczególna ochrona stosunku pracy przedstawicieli związkowych zatrudnionych na innej podstawie niż umowa o pracę (Beata Rutkowska) / Uwagi wstępne / Ochrona warunków pracy lub płacy / Ochrona trwałości stosunku pracy / Podsumowanie / 550 Rozdział 30 Nadużycie prawa ochrony trwałości stosunku pracy działacza związkowego (Marta Madej) / Uwagi wstępne / Mechanizm ochrony trwałości stosunku pracy działacza związkowego / Przesłanki i konsekwencje prawne nadużycia prawa /

16 Spis treści 4. Zakres i środki ochrony działacza związkowego uwagi de lege lata i de lege ferenda / Podsumowanie / 562 Rozdział 31 Wykorzystywanie prawa tworzenia zakładowych organizacji związkowych i prawa do pełnienia funkcji związkowych do ochrony indywidualnego interesu działacza w świetle orzecznictwa sądowego (Piotr Prusinowski) / Uwagi wstępne / 564 Prawo tworzenia związków zawodowych i pełnienia funkcji związkowych a status pracowniczy działacza związkowego / Ujęcie temporalne ochrony trwałości stosunku pracy działaczy związkowych / Indywidualne interesy zatrudnionych a szczególna ochrona trwałości stosunku pracy działaczy związkowych w orzecznictwie sądowym / Podsumowanie / 576 Rozdział 32 Szczególna ochrona trwałości zatrudnienia działaczy związkowych pozostających w zatrudnieniu cywilnoprawnym uwagi de lege lata i de lege ferenda (Ewa Podgórska-Rakiel) / Uwagi wstępne / Standardy Międzynarodowej Organizacji Pracy / Ocena obowiązującej regulacji prawnej / Uwagi de lege ferenda / Podsumowanie / 595

17 Wykaz skrótów Akty prawne ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilne- EKPC k.c. k.k. k.k. z 1969 r. Konstytucja RP k.p. k.p.c. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) 17

18 Wykaz skrótów ustawa z dnia 5 kwietnia 2002 r. o europejskich radach zakłado- wych (Dz. U. Nr 62, poz. 556 z późn. zm.) k.r.o. k.s.h. pr. spółdz. pr. stow. TFUE TUE u.e.r.z. u.i.p.p.k. u. KRS go (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 z późn. zm.) Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 83 z ) Traktat o Unii Europejskiej, sporządzony w Maastricht dnia 7 lutego 1992 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864 z późn. zm.). ustawa z dnia 7 kwietnia 2006 r. o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji (Dz. U. Nr 79, poz. 550 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym 18

19 Wykaz skrótów u.o.d.o. u.p.p.e. ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbioro- wych (Dz. U. Nr 55, poz. 236 z późn. zm.) u.r.s.z. u. SCE ustawa z dnia 4 marca 2005 r. o europejskim zgrupowaniu inte- resów gospodarczych i spółce europejskiej (Dz. U. Nr 62, poz. 551 z późn. zm.) u. SE u.s.i.p. ustawa z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwią- zywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. Nr 90, poz. 844 z późn. zm.) u.z.g. (ustawa o zwolnieniach grupowych) ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konku- rencji (tekst jedn.: Dz. U. u.z.n.k. (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 168, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o spółdzielni europejskiej (Dz. U. Nr 149, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz. U. Nr 35, poz. 163 z późn. zm.) 19

20 Wykaz skrótów u.z.z. u.z.z. z 1982 r. z 2003 r. Nr 153, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.) ustawa z dnia 8 października 1982 r. o związkach zawodowych (jedn. tekst: Dz. U. z 1985 r. Nr 54, poz. 277 z późn. zm.) Publikatory, czasopisma GSP M. Praw. M.P.Pr. OSA OSNAPiUS OSNC OSNKW OSNP OSP OSPiKA OTK PiP Gdańskie Studia Prawnicze Monitor Prawniczy Monitor Prawa Pracy Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Państwo i Prawo 20

21 Wykaz skrótów PiZS PPH Pr. Pracy Pr. Spółek PS RPEiS St. Praw. Praca i Zabezpieczenie Społeczne Przegląd Prawa Handlowego Prawo Pracy Prawo Spółek Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Prawnicze Inne CBOS KRS MOP NSA SN TK TS WSA ZOZ Centrum Badania Opinii Społecznej Krajowy Rejestr Sądowy Międzynarodowa Pracy Organizacja Naczelny Sąd Administracyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Wojewódzki Sąd Administracyjny zakładowa organizacja związkowa 21

22

23 Wprowadzenie Oddawana do rąk Czytelników książka zawiera obszerną prezentację zagadnień funkcjonowania związkowego przedstawicielstwa pracowników zakładu pracy. Tematyka dotyczy zarówno kwestii legislacyjnej prawidłowości unormowania tej reprezentacji oraz jej praktycznej efektywności (część pierwsza), jak i szczegółowych aspektów funkcjonowania zakładowej organizacji związkowej (część druga i trzecia). W książce poruszono większość najistotniejszych problemów reprezentacji związkowej w zakładzie pracy. Autorzy nawiązują do bogatej literatury, orzecznictwa sądowego, statutów i praktyki działania związkowego, odsyłając w kwestiach szczegółowo nieomówionych do rozważań i informacji zawartych w innych opracowaniach. Publikacja została przygotowana po wcześniejszym przedyskutowaniu całości przedstawionych zagadnień na konferencji naukowej we Włodzimierzowie we wrześniu 2011 r., zorganizowanej dzięki życzliwej pomocy polskiego przedstawicielstwa Fundacji im. Friedricha Eberta oraz Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Mimo to między poglądami autorów poszczególnych rozdziałów występują rozbieżności, obrazujące złożoność i skomplikowanie materii tego opracowania. Zbigniew Hajn 23

24

25 Część pierwsza Organizacyjny model związkowej reprezentacji pracowników zakładu pracy

26

27 Rozdział 1 Związkowe przedstawicielstwo pracowników zakładu pracy w Polsce ewolucja, stan obecny, przyszłość (Zbigniew Hajn) 1. Uwagi wstępne Związkowe przedstawicielstwo pracowników zakładu pracy polega na związkowej reprezentacji oraz obronie praw i interesów pracowników wobec pracodawcy. Istotą tego przedstawicielstwa jest bezpośredniość relacji przedstawicieli związkowych z pracodawcą. Dalszą kwestią jest natomiast to, czy jest ono elementem społecznej struktury zakładu pracy, czy też jest realizowane z zewnątrz tej instytucji. Znane są bowiem różne formy tego rodzaju reprezentacji. Może to być zakładowy związek zawodowy lub zakładowe ogniwo związku ponadzakładowego. Rozważane przedstawicielstwo może być jednak także wykonywane przez organ ponadzakładowego związku zawodowego, reprezentujący pracowników zakładu wobec pracodawcy bezpośrednio (przez swego funkcjonariusza) lub przez wyznaczonego w zakładzie pracy przedstawiciela (delegata związkowego lub męża zaufania). Nie wnikając w tym miejscu w szczegóły, można powiedzieć, że polskie prawo narzuca reprezentację pracowników zakładu wobec pracodawcy przez zakładową organizację z wyłączeniem innych możliwych do przyjęcia form przedstawicielstwa związkowego 1. 1 Uzasadnienie tej tezy przedstawiłem we wcześniejszych opracowaniach, tj. Status prawny organizacji pracodawców, Warszawa 1999, s oraz Ustawowy model organizacji polskiego ruchu związkowego i jego wpływ na zbiorowe stosunki pracy (w:) M. Matey-Tyrowicz, L. Nawacki, B. Wagner (red.), Prawo pracy a wyzwania XXI wieku. Księga Jubileuszowa Profesora Tadeusza Zielińskiego, Warszawa 2002, s Niniejszy rozdział jest w tym zakresie uszczegółowieniem i rozwinięciem tych prac. 27

28 Rozdział 1. Związkowe przedstawicielstwo pracowników... Warto zatem postawić pytanie o to, jak ten model powstał i ewoluował, jak wygląda obecnie i czy pożądane są jego zmiany. 2. Geneza i ewolucja 1. W okresie międzywojennym funkcjonowanie związkowego przedstawicielstwa pracowników w miejscu pracy nie było przedmiotem regulacji prawnych, lecz kształtowało się w wyniku negocjacji zbiorowych i praktyki. Najczęściej związki zawodowe w zakładach pracy były reprezentowane przez mężów zaufania lub delegatów, desygnowanych przez dany związek zawodowy i pozostających w ścisłej zależności od niego. Obok nich działali delegaci fabryczni, wybierani przez wszystkich pracowników i reprezentujący interesy całej załogi, a nie tylko członków związku. Ich status był regulowany w układach zbiorowych lub regulaminach pracy Pojęcie zakładowej organizacji związkowej pojawiło się po II wojnie światowej. Ustawa z dnia 1 lipca 1949 r. o związkach zawodowych 3 dopuszczała funkcjonowanie jedynie związków branżowych, co wykluczało powstawanie związków zawodowych na poziomie zakładu pracy 4. Także układy zbiorowe pracy były zawierane tylko na poziomie branży. Pojęcie zakładowej organizacji związkowej nie miało charakteru pojęcia ustawowego, lecz było pojęciem statutowym 5. Reprezentację związku branżowego na poziomie zakładu pracy regulował dekret z dnia 6 lutego 1945 r. o utworzeniu Rad Zakładowych 6, a od 1 stycznia 1975 r. także kodeks pracy (art. 24). Zgodnie z tymi przepisami organami branżowego związku zawodowego w zakładzie pracy były rady zakładowe lub delegaci związkowi. Rady były powoływane w zakładach 2 A. Raczyński, Polskie prawo pracy, Warszawa 1930, s. 339; W. Masewicz, Położenie prawne związków zawodowych w Polsce w latach , Warszawa 1972, s Dz. U. Nr 41, poz. 293 z późn. zm. 4 Ściśle rzecz biorąc, dotyczyło to formalnie okresu od wejścia w życie ustawy o związkach zawodowych z 1949 r. do 11 października 1982 r., tj. do unieważnienia rejestracji związków zawodowych powstałych przed ogłoszeniem stanu wojennego, dokonanego przez ustawę z dnia 8 października 1982 r. o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 32, poz. 216; tekst jedn.: Dz. U. z 1985 r. Nr 54, poz. 277 z późn. zm.). Faktycznie jednak ustawa z 1949 r. przestała być stosowana od sierpnia 1980 r. 5 Zob. np. Statut Zrzeszenia Związków Zawodowych w Polsce z 1962 r., Statut Zrzeszenia Związków Zawodowych z 1972 r. 6 Dz. U. Nr 8, poz. 36 z późn. zm. 28

29 2. Geneza i ewolucja pracy zatrudniających powyżej 20 pracowników, delegaci zaś w zakładach liczących od 5 do 20 pracowników. W zakładach pracy zatrudniających powyżej 100 pracowników pracownicy wybierali, oprócz rady zakładowej, także mężów zaufania (jeden mąż zaufania na 25 pracowników). Byli oni łącznikami między pracownikami oddziału a radą zakładową, bez prawa reprezentowania pracowników na zewnątrz. W zakładach pracy, w których z jakichkolwiek względów nie było jednego z wymienionych wyżej organów, uprawnienia rady zakładowej wykonywała bezpośrednio właściwa nadrzędna instancja związku zawodowego 7. Dzięki temu, mimo braku organu związkowego, pracownicy mogli korzystać z ochrony związkowej, a właściwy związek miał wpływ na działania pracodawcy. Rady zakładowe były przedstawicielstwami pracowniczymi o szczególnym charakterze. Były one organami związku zawodowego w zakładzie pracy i jednocześnie organami całej załogi 8. Dlatego wybierali je wszyscy pracownicy zakładu. Ich członkowie mogli być odwołani uchwałą ogólnego zebrania pracowników, wzorcowy regulamin funkcjonowania rady ustalał Minister Pracy, a pracodawca mógł żądać zwołania posiedzenia rady. Organy te reprezentowały wobec pracodawcy zarówno pracowników zrzeszonych, jak i niezrzeszonych, z tym że bierne prawo wyborcze przysługiwało jedynie członkom związku zawodowego. Funkcję przedstawicielstwa związkowego organy te uzyskały w większym stopniu po nowelizacji dekretu w 1947 r., którą uprawnienia inicjujące działanie rady, przysługujące pierwotnie inspektorowi pracy, przekazano związkom zawodowym i wyraźnie określono rady jako organ pracowniczych związków zawodowych. Należy też dodać, że z czasem w świadomości społecznej rady zakładowe zaczęły funkcjonować wyłącznie jako organy związkowe, a nie organy załogi. Przyczyniła się do tego polityka Centralnej Rady Związków Zawodowych, w tym regulowanie kwestii dotyczących rad zakładowych i delegatów w Statucie Zrzeszenia Związków Zawodowych w sposób ignorujący ogólnoza- 7 Art k.p. w brzmieniu obowiązującym do 30 kwietnia 1989 r. oraz Wytyczne Centralnej Rady Związków Zawodowych z dnia 19 czerwca 1975 r. w sprawie zadań instancji związkowych przy stosowaniu niektórych przepisów kodeksu pracy, Biuletyn Centralnej Rady Związków Zawodowych 1975, nr 11, poz Szerzej M. Święcicki, Rady zakładowe jako organy ruchu zawodowego, PiP 1949, z. 9 10; idem, Prawo pracy, Warszawa 1968, s ; W. Szubert, Zarys prawa pracy, Warszawa 1980, s

30 Rozdział 1. Związkowe przedstawicielstwo pracowników... łogowe elementy statusu tych organów 9. Przedstawicielski charakter rad zakładowych dawał im formalną podstawę do reprezentowania wszystkich pracowników, w tym niezrzeszonych, także w sprawach indywidualnych, podczas gdy ustawa z dnia 1 lipca 1949 r. o związkach zawodowych 10 upoważniała związki zawodowe do reprezentowania wszystkich pracowników jedynie w sprawach, które dotyczą ogólnych interesów pracowniczych (art. 4 ust. 2). Dawało im to też podstawę do reprezentowania całej załogi w sprawach należących do sfery udziału w zarządzaniu zakładem pracy, a więc w sprawach wykraczających poza zakres uprawnień związkowych opartych na wolności związkowej. Wykonywanie tych uprawnień przez rady, które, jak wskazano, w odbiorze społecznym były wyłącznie organem związkowym, ugruntowało przekonanie, że uprawnienia partycypacyjne rad, dotyczące np. współdziałania przy przyjmowaniu i zwalnianiu pracowników (art. 3 dekretu o utworzeniu Rad Zakładowych) lub działalności socjalnej są kompetencjami związkowymi. Podsumowując powyższe uwagi dotyczące okresu lat , można stwierdzić, że funkcjonujące w tym czasie rady zakładowe miały szczególny charakter prawny. Były one, z jednej strony, organami całej załogi, wybieranymi przez wszystkich pracowników, z zastrzeżeniem biernego prawa wyborczego dla członków związku, z drugiej zaś były organami związkowymi uznanymi przez statuty Zrzeszenia Związków Zawodowych za zarządy zakładowej organizacji związkowej. Jednocześnie ówczesny system reprezentacji związkowej pracowników zakładu pracy cechowała znaczna elastyczność, uwzględniająca zróżnicowanie wielkości zakładów pracy. W tym systemie rady zakładowe były organami branżowych związków zawodowych w większych zakładach, natomiast w mniejszych zakładach funkcjonowali delegaci związkowi lub uprawnienia rady zakładowej wykonywała bezpośrednio właściwa nadrzędna instancja związkowa. 3. Dekret o utworzeniu Rad Zakładowych z 1945 r. i ustawa o związkach zawodowych z 1949 r. zostały uchylone ustawą z dnia 8 października 1982 r. o związkach zawodowych. W tej sytuacji bez- 9 Między innymi przez pewien czas Statut Zrzeszenia Związków Zawodowych przyznawał, wbrew wyraźnemu brzmieniu dekretu z 1945 r., czynne prawo wyborcze do rad zakładowych wyłącznie członkom związków zawodowych; zob. M. Święcicki, Związki zawodowe (w:) Z. Salwa, W. Szubert, M. Święcicki, Podstawowe problemy prawa pracy, Warszawa 1957, s Dz. U. Nr 41, poz. 293 z późn. zm. 30

31 2. Geneza i ewolucja przedmiotowy stał się również opisany wyżej art. 24 k.p., odwołujący się do stanu prawnego ukształtowanego dekretem z 1945 r. Ustawa ta, realizując cele władz stanu wojennego, zlikwidowała stary system związków branżowych, Solidarność oraz inne nowe związki zawodowe działające przed datą jej wejścia w życie i przyjęła zasadę tworzenia struktur związkowych od nowa (tzw. opcja zerowa). W 1983 r. organizacje związkowe mogły powstawać tylko na szczeblu zakładu pracy. Następnie, w 1984 r., miały powstawać branżowe organizacje ogólnokrajowe, od 1985 r. zaś zrzeszenia międzyzwiązkowe (art. 53) 11. Ustawa ta zainicjowała w Polsce nowe zjawisko powstawania związków zakładowych, tj. odrębnych związków zawodowych, obejmujących zakresem swego działania jeden zakład pracy lub przedsiębiorstwo. Unormowanie to było pomyślane jako rozwiązanie przejściowe, pozwalające na stopniowe i w pełni kontrolowane odrodzenie branżowej struktury związków zawodowych. Związki zakładowe miały stać się ogniwami tworzonych w następnym etapie związków ogólnokrajowych 12. Dlatego pierwotnie ustawa nie przewidywała istnienia zakładowych związków zawodowych, stanowiąc, że związek zawodowy zrzesza pracowników zatrudnionych w danej gałęzi pracy, w danym rodzaju zatrudnienia lub zawodzie (art. 10 ust. 2 u.z.z. z 1982 r.). Liczne organizacje zakładowe powstałe na jego podstawie nie zrezygnowały jednak z uzyskanej samodzielności i utworzone na ich bazie struktury ponadzakładowe przyjęły formę federacji związków zakładowych. Akceptując te realia, nowelizacją z 1985 r. zmieniono art. 10 ust. 2 u.z.z. z 1982 r., uznając, że związek zawodowy zrzesza pracowników zatrudnionych w danej gałęzi pracy, w danym rodzaju zatrudnienia lub zawodzie, w danym przedsiębiorstwie wielozakładowym lub zakładzie pracy. 11 Art. 52 i 53 u.z.z. z 1982 r. Tryb powstawania związków zakładowych określiła uchwała Rady Państwa z dnia 12 października 1982 r. w sprawie zasad i sposobu tworzenia organizacji związkowych w zakładach pracy (Dz. U. Nr 34, poz. 222 z późn. zm.). Szerzej J. Wratny, Ewolucja zbiorowego prawa pracy w Polsce w latach , Studia i Materiały. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych 1991, nr 16, s ; M. Seweryński, Collective Labour Law in Poland, Tokyo 1999, s Art. 10 ust. 2 u.z.z. z 1982 r. w pierwotnym brzmieniu stanowił: Związek zawodowy zrzesza pracowników zatrudnionych w danej gałęzi pracy, w danym rodzaju zatrudnienia lub zawodzie. Zob. też uchwałę Rady Państwa z dnia 12 kwietnia 1983 r. w sprawie zasad i sposobu tworzenia ogólnokrajowych organizacji związkowych (Dz. U. Nr 21, poz. 92), uchyloną ustawą z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. Nr 55, poz. 234 z późn. zm.). 31

32 Rozdział 1. Związkowe przedstawicielstwo pracowników... Opisywaną ustawą o związkach zawodowych z 1982 r. wprowadzono do języka ustawowego pojęcie zakładowa organizacja związkowa, będące wcześniej, jak wskazano, określeniem faktycznym używanym tylko w języku prawniczym i statutach związkowych. Ustawa ta już w pierwotnym brzmieniu przyjęła, że zakładowa organizacja związkowa, działając przez swoje statutowe organy, wykonuje zadania związków zawodowych w zakładzie pracy (art. 30 ust. 1). W ten sposób zadekretowano, że związki zawodowe reprezentują pracowników zakładu pracy wobec pracodawcy przez sformalizowane struktury organizacyjne ulokowane w zakładzie. Nowelizacją z 1985 r. 13 przyjęto, że Zakładowa organizacja związkowa jest podstawowym ogniwem każdego związku zawodowego (art. 30 ust. 1 u.z.z. z 1982 r.). W ten sposób ustawa wiążąco określiła model przedstawicielstwa związkowego w zakładzie pracy także w odniesieniu do związków branżowych o unitarnej (niefederacyjnej) strukturze. Warto zauważyć, że ustawodawca dostrzegł, iż taka forma reprezentacji była nieodpowiednia dla małych zakładów pracy. Dlatego w omawianej nowelizacji z 1985 r. zmniejszono, dla związku zawodowego zrzeszającego pracowników jednego zakładu pracy, minimum założycielskie z 30 do 10 osób, a pracownicy mniejszych zakładów pracy, w których stan zatrudnienia uniemożliwiał utworzenie organizacji związkowej, mogli tworzyć wspólne organizacje związkowe o charakterze międzyzakładowym (dodany art. 17 ust. 2 u.z.z. z 1982 r.) 14. Co do kompetencji zakładowej organizacji związkowej, to, jak już wyżej wskazano, ustawa z 1982 r. uchyliła dekret z 1945 r., likwidując tym samym rady zakładowe. Jednocześnie jednak kompetencje partycypacyjne rad nowa ustawa przeniosła na zakładowe organizacje 13 Ustawa z dnia 24 lipca 1985 r. o zmianie ustawy o związkach zawodowych i niektórych innych ustaw określających uprawnienia związków zawodowych (Dz. U. Nr 35, poz. 162). 14 Należy dodać, że na podstawie 3 uchwały Rady Państwa z dnia 12 kwietnia 1983 r. w sprawie zasad i sposobu tworzenia ogólnokrajowych organizacji związkowych, pracownicy, którzy ze względu na swą małą liczebność nie mogli utworzyć organizacji związkowych w zakładach pracy, w celu realizacji swego prawa zrzeszania się w związki zawodowe mogli tworzyć ogólnokrajowe organizacje związkowe w danej gałęzi pracy, w danym rodzaju zatrudnienia lub zawodzie. Prawo to przysługiwało także pracownikom zatrudnionym w stowarzyszeniach wyższej użyteczności, organizacjach politycznych i społecznych, bez względu na liczbę zatrudnionych. Przepisy nie określały sposobu reprezentacji tych pracowników wobec pracodawców. 32

33 2. Geneza i ewolucja związkowe niemające już ogólnozałogowego charakteru, wzmacniając w kolejnych nowelizacjach, zwłaszcza w 1985 r., stanowczy charakter tych uprawnień. W rezultacie uprawnienia związkowe w zakładzie pracy uzyskały w znacznym zakresie charakter współdecydowania z pracodawcą. Ich zakres uległ też istotnemu rozszerzeniu. W szczególności zakładowej organizacji związkowej przyznano uprawnienia stanowcze między innymi w sprawach ustalania zasad wykorzystywania funduszu socjalnego i mieszkaniowego, przyznawania pracownikom świadczeń z funduszu socjalnego i mieszkaniowego, ustalania systemu wynagradzania, w tym regulaminu nagród i premiowania, ustalania regulaminu pracy, rozkładu czasu pracy oraz planu urlopów. W ten sposób organizacja ta uzyskała kompetencje zastrzeżone wcześniej dla rad pracowniczych przedsiębiorstwa 15. To gładkie i mało zauważalne przejęcie statusu organu partycypacji pracowniczej ułatwiał fakt, że jakkolwiek ustawa z 1982 r. wprowadziła formalnie pluralizm związkowy, to faktycznie został on zawieszony i na mocy art. 60 ust. 3 u.z.z. z 1982 r. w zakładzie pracy mogła działać tylko jedna organizacja związkowa. W praktyce więc istotna prawnie różnica w zakresie charakteru prawnego między zarządem zakładowej organizacji związkowej działającej na mocy ustawy z 1982 r. a starą radą zakładową z dekretu z 1945 r. nie była dostrzegana. 4. Opisany stan rzeczy został w istotnej mierze oficjalnie usankcjonowany w wynegocjowanej przy Okrągłym Stole ustawie z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmianie ustawy o związkach zawodowych 16. Przyjęto w niej, że związek zawodowy zrzesza pracowników jednego lub wielu zakładów pracy, rodzajów zatrudnienia, gałęzi pracy lub zawodów. W nowelizacji tej formalnie uchylono także art. 24 k.p., dopuszczający reprezentowanie pracowników w zakładzie pracy przez delegatów związkowych i funkcjonariuszy nadrzędnych organizacji związkowych 17, nadając oficjalnie modelowi reprezentacji przez organizację zakładową charakter wyłączny. Odtąd organizacje zakładowe, jako wyłączny sposób reprezentacji związkowej pracowników zakładu pracy, stały się również w sensie formalno-prawnym trwałym składnikiem polskiego ruchu związkowego. 15 J. Brol, G. Bieniek, Zmiany w ustawie o związkach zawodowych, PiZS 1985, nr 11, s. 3; J. Wratny, Ewolucja zbiorowego prawa..., s Dz. U. Nr 20, poz Przepis ten utracił już wcześniej faktycznie znaczenie ze względu na uchylenie dekretu z 1945 r. o Radach Zakładowych. 33

34 Rozdział 1. Związkowe przedstawicielstwo pracowników... Głównym celem nowelizacji z 1989 r. było przywrócenie pluralizmu związkowego, czemu służyło uchylenie art. 60 ust. 3 u.z.z. z 1982 r., który uniemożliwiał, jak już wskazano, działanie więcej niż jednej organizacji związkowej w zakładzie pracy. W wyniku wprowadzenia tej najbardziej oczekiwanej zmiany powstała jednak sytuacja, w której już nie jedna, jak do nowelizacji, lecz każda z organizacji zakładowych mogła występować wobec pracodawcy zarówno w tradycyjnej związkowej sferze spraw związanych z ustalaniem warunków, na jakich zawierane są umowy o pracę, jak i w sprawach indywidualnych i zbiorowych należących do sfery zarządzania zakładem pracy. W sprawach indywidualnych nowelizacja z 1989 r. ożywiła martwe unormowanie ustawy o związkach zawodowych z 1982 r., zgodnie z którym każda organizacja zakładowa była uprawniona do reprezentowania swoich członków i pracowników niezrzeszonych, którzy ją wskazali (art. 37). Natomiast w sprawach zbiorowych, w celu rozwiązania możliwych w tej sytuacji konfliktów kompetencji działających w zakładzie kilku organizacji, wprowadzono reprezentację pracowników wobec pracodawcy na zasadzie współdziałania związkowego Stan obecny 1. Uchwalona 23 maja 1991 r. ustawa o związkach zawodowych 19 przejęła w zasadniczym zakresie opisany wyżej model reprezentacji związkowej pracowników zakładu pracy. Późniejsze zmiany dotyczące funkcjonowania zakładowej organizacji związkowej nie zmieniły jego podstawowych cech. W istocie rzeczy oznacza to, że ustawa o związkach zawodowych z 1991 r., kładąca fundament pod funkcjonujący w demokratycznym państwie prawa i społecznej gospodarce rynkowej ruch związkowy, przejęła model reprezentacji pracowników zakładu pracy wobec pracodawcy ustalony w ustawodawstwie władz stanu wojennego dla socjalistycznych przedsiębiorstw, dopasowany do ambicji ówczesnych funkcjonariuszy związkowych w zakładach pracy, zmodyfikowany jedynie urealnieniem pluralizmu związkowego w zakładzie pracy przez nowelizację z 1989 r. 18 Zob. wprowadzone przez ustawę nowelizującą art i 37 2 u.z.z. z 1982 r. 19 Tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm. 34

35 3. Stan obecny Podstawowe właściwości tego modelu przedstawiają się następująco: Reprezentowanie pracowników zakładu w formie zakładowej organizacji związkowej jest narzucone przez ustawę, a prawo nie dopuszcza innej 20 formy reprezentacji pracowników zakładu pracy przez związek zawodowy. Ustawa formalnie nie narzuca funkcjonowania reprezentacji związkowej w formie organizacji zakładowej. Przeciwnie, z art. 7 u.z.z. wynika zasada reprezentacji pracowników (członków) przez związek zawodowy jako taki. Treść tego przepisu należy, uwzględniając zasadę samorządności związkowej (art. 1 ust. 1 i art. 9 u.z.z.), rozumieć w ten sposób, że podmiotem uprawnień związanych z reprezentacją i obroną pracowników jest związek zawodowy jako taki i on sam decyduje, w jakiej formie organizacyjnej korzysta z tych uprawnień. Zasada ta pozwala rozstrzygać niektóre wątpliwe sytuacje. W szczególności, w wypadkach gdy ustawa określa podmiot uprawniony lub zobowiązany wobec pracodawcy jako związek zawodowy, przemawia to za uznaniem całego związku, a nie tylko określonego jego ogniwa, za podmiot uprawniony 21. Zasada ta w odniesieniu do działania związku na poziomie zakładu pracy została jednak przekreślona przez fakty normatywne, polegające na ukształtowaniu przez przepisy ustaw ustroju i funkcjonowania zakładowej organizacji związkowej 22 oraz uznaniu jej za wyłączny podmiot 20 Z wyjątkiem międzyzakładowej organizacji związkowej, o czym niżej. 21 Dotyczy to np. uzyskiwania od pracodawcy informacji określonych w art. 28 u.z.z. i art k.p. Do tej zasady odwołał się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 marca 2008 r., II PK 192/07, OSNP 2009, nr 11 12, poz. 141, uznając, że ogólnokrajowa organizacja związkowa ma na mocy art. 462 k.p.c. w związku z art. 61 k.p.c. czynną legitymację procesową do wszczęcia na rzecz pracownika postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy. Trudności interpretacyjne mogą też rodzić używane w przepisach w odniesieniu do stosunków zakładowych określenia reprezentująca pracowników organizacja związkowa i działająca w zakładzie pracy organizacja związkowa ; zob. A. Dubowik, Liczba członków zakładowej organizacji związkowej jako czynnik determinujący jej status, PiZS 2006, nr 9, s. 20; B. Cudowski, Reprezentacja zatrudnionych w sporach zbiorowych pracy (de lege lata i de lege ferenda) (w:) A. Wypych-Żywicka, M. Tomaszewska, J. Stelina (red.), Zbiorowe prawo pracy w XXI wieku, Gdańsk 2010, s Na przykład zakładowa organizacja związkowa: ma swój zakres działania (art. 26 u.z.z.), jest organizacją zrzeszającą członków (art u.z.z.), ma swój zarząd (art. 31, 32 u.z.z.), ma do dyspozycji pomieszczenia i urządzenia techniczne (art. 33 u.z.z.), może się połączyć z inną organizacją związkową (art k.p.), może być jednostką organizacyjną albo organizacją członkowską ponadzakładowej organizacji (art a 1 pkt 1 k.p.). 35

36 Rozdział 1. Związkowe przedstawicielstwo pracowników... licznych uprawnień i obowiązków, mających zasadnicze znaczenie dla związku zawodowego 23. To założenie ustawodawcy jasno wyraził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 24 kwietnia 1996 r., I PZP 38/95 24, w którym stwierdził, że jeśli ustawodawca sytuuje określone uprawnienie związków zawodowych w określonym ich ogniwie, tj. zakładowej organizacji związkowej, to poleca pracodawcy wypełnianie jego obowiązków względem tej jednostki organizacyjnej, a nie wobec struktury organizacyjnej związku zawodowego, która nie jest wskazana w ustawie 25. Od powołania zakładowej organizacji związkowej uzależnione jest też korzystanie z ułatwień związkowych w zakładzie pracy oraz przywilejów dla działaczy tej organizacji, łącznie z ochroną trwałości stosunku pracy. W rezultacie samodzielność zakładowej organizacji związkowej została ukształtowana w taki sposób, że w realizacji uprawnień związkowych nie może jej zastąpić żaden inny organ związku zawodowego 26. Zakładowa organizacja związkowa jest korporacyjnym podmiotem prawa, wyposażonym w organy, mającym z reguły osobowość prawną, będącym w istocie firmowym związkiem zawodowym. Zakładowa organizacja związkowa może występować w dwóch formach mających rodowód w ustawie o związkach zawodowych z 1982 r. Po pierwsze, jako samodzielny, zakładowy związek zawodowy, po drugie, jako ogniwo (jednostka organizacyjna) ponadzakładowego związku zawodowego. Utworzenie organizacji pierwszego typu wymaga spełnienia warunków niezbędnych do powstania związku zawodowego (10 założycieli, statut, rejestracja sądowa). Organizacja drugiego typu powstaje w trybie określonym w statucie danego związku 23 Zakładowej organizacji związkowej ustawa przyznaje np.: prawo do zawierania zakładowego układu zbiorowego i innych nazwanych umów zbiorowych, uzgadniania regulaminu wynagradzania i regulaminu pracy, uprawnienia informacyjno-konsultacyjne i ewentualnie negocjacyjne związane z przejściem zakładu pracy na innego pracodawcę, stosowaniem telepracy, zwolnieniami grupowymi, uprawnienia związane z zakładowym funduszem socjalnym, zajmowaniem stanowiska w sprawach indywidualnych, w tym zwłaszcza związanych z rozwiązywaniem stosunku pracy. 24 OSNP 1996, nr 23, poz Zob. też wyrok TK z dnia 28 września 2006 r., K 45/04, Dz. U. Nr 183, poz. 1363, pkt III Zob. M. Seweryński, Problemy legislacyjne zbiorowego prawa pracy (w:) M. Matey-Tyrowicz, T. Zieliński (red.), Prawo pracy RP w obliczu przemian, Warszawa 2006, s

37 3. Stan obecny ponadzakładowego. Formalnie prawo nie wymaga w tym wypadku minimalnej liczby członków. Tak jest jednak faktycznie, uprawnienia bowiem zakładowej organizacji związkowej przysługują tylko organizacji zrzeszającej co najmniej 10 członków 27. Tworzenie organizacji mniejszych byłoby więc pozbawione sensu. Organizacja zakładowa mająca status związku zakładowego nabywa osobowość prawną z chwilą rejestracji. Organizacja działająca jako ogniwo związku ponadzakładowego uzyskuje ten przymiot, jeśli statut tego związku tak stanowi, co jest regułą 28. Niezależnie od typu, zakładowe organizacje związkowe mają podobną strukturę organizacyjną, w tym zarządy i komisje rewizyjne. Zakładowa organizacja związkowa jest strukturą niedostosowaną do potrzeb reprezentacji pracowników małych zakładów pracy. Zrzeszanie w związkach zawodowych pracowników małych zakładów pracy jest powszechnie uznawane za trudne wyzwanie dla związków zawodowych, zwłaszcza w czasach ogólnego kryzysu członkostwa w związkach zawodowych 29. Sformalizowanie tworzenia i działania organizacji oraz dziesięcioosobowy próg niezbędny do utworzenia organizacji lub uzyskania uprawnień umożliwiających działanie związkowe niewątpliwie utrudnia to zadanie 30. W wypadku tych zakładów próg ten jest obiektywnie za wysoki. Należy też dodać, że Trybunał Konstytucyjny otwarcie uznał wyeliminowanie zakładowych organizacji 27 Art u.z.z. Wymóg minimum 10 członków obowiązuje wszystkie organizacje zakładowe od 1 stycznia 2003 r. Do tego czasu minimum to dotyczyło tylko organizacji działających w formie zakładowego związku zawodowego. 28 Odstępstwa od tej reguły są rzadkie. Na przykład według Statutu Związku Zawodowego Celnicy PL osobowość prawną ma tylko ten związek; zob. 5 ust. 1 statutu z 23 czerwca 2010 r., 29 Obecną dominację małych i średnich przedsiębiorstw na rynku pracy uznaje się za jedną z przyczyn spadku uzwiązkowienia; zob. np. K. Żukrowska, Słowo wstępne (w:) J. Czarzasty, A. Kulpa-Ogdowska, Związki zawodowe od konfrontacji do kooperacji, materiały pokonferencyjne, Warszawa 2006, s. 6. Szerzej o kryzysie syndykalizacji w Polsce zob. np. J. Wratny, Związki zawodowe (w:) J. Wratny, M. Bednarski, Związki zawodowe a niezwiązkowe przedstawicielstwa pracownicze w gospodarce posttransformacyjnej, Warszawa 2010, s i cytowane tam opracowania. 30 Jak wynika z badań opinii publicznej, poziom uzwiązkowienia oraz zakres obecności organizacji związkowych w małych zakładach pracy (poniżej 50 pracowników) jest bardzo niski odpowiednio ok. 5% i 1/10 zakładów (zob. rozdział 2). Oznacza to praktycznie pozostawienie bez ochrony związkowej prawie 40% pracowników. W 2010 r. na ogólną liczbę zatrudnionych, w zakładach liczących do 50 pracowników pracowało osób; Główny Urząd Statystyczny, Pracujący w gospodarce narodowej w 2010 r., Warszawa 2011, s

38 Rozdział 1. Związkowe przedstawicielstwo pracowników... związkowych z małych zakładów pracy za zgodny z Konstytucją cel ustawy wprowadzającej wskazany wyżej próg liczbowy 31. Pozycja zakładowej organizacji związkowej ma oparcie w szerokim zestawie uprawnień wynikających wprost z ustawy, a nie z negocjacji partnerów społecznych lub ich delegowania na tę organizację przez nadrzędną instancję związkową. Podmiotowość zakładowej organizacji związkowej ustawodawca umacnia, wyposażając ją w liczne uprawnienia wynikające z samej ustawy związkowej, kodeksu pracy i innych ustaw. Taki sposób ustalania uprawnień tej struktury pociąga za sobą istotne skutki. Po pierwsze, pozbawia związki zawodowe swobody decydowania o kompetencjach poszczególnych instancji związkowych, poddając decyzje w tym zakresie, należące tradycyjnie do sfery samorządności związkowej, reglamentacji ustawowej. Po drugie, ogranicza pole negocjacyjnego kształtowania się uprawnień zakładowych przedstawicielstw związkowych, którego zaletą jest naturalna adaptacja tych struktur do zmian otoczenia społeczno-gospodarczego i uzależnienie zakresu uprawnień od siły związku. Po trzecie, ogranicza pole rozwoju zbiorowych stosunków pracy, a zwłaszcza rokowań zbiorowych na poziomie ponadzakładowym, wymuszając koncentrację tych stosunków na szczeblu zakładowym. Zakładowa organizacja związkowa łączy tradycyjne kompetencje i zadania związkowe, polegające na reprezentacji interesów członków oraz negocjowaniu warunków pracy pracowników, z rolą ogólnego organu załogi uczestniczącego w zarządzaniu zakładem pracy. Ogólną podstawę do uczestnictwa związków zawodowych w zarządzaniu zakładem pracy daje art. 6 u.z.z., który stanowi, że współuczestniczą one w tworzeniu korzystnych warunków pracy, bytu i wypoczynku. Uczestnictwo pracowników w zarządzaniu należy odróżnić od rokowań dotyczących warunków pracy 32. Rokowania te zmierzają do 31 Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że regulacja ta ma na celu umożliwienie sprawniejszego zarządzania mniejszymi zakładami pracy i służy realizacji konstytucyjnej zasady wolności gospodarczej. Zdaniem Trybunału pracownicy mniejszych zakładów pracy nie zostali całkowicie pozbawieni możliwości związkowej obrony swoich praw, gdyż mogą tworzyć międzyzakładowe organizacje związkowe; zob. wyrok TK z dnia 28 września 2006 r., K 45/04, Dz. U. Nr 183, poz. 1363, pkt III Zob. szczególnie argumentację J. Wratnego, Problemy partycypacji przedstawicielskiej (w:) M. Matey-Tyrowicz, T. Zieliński (red.), Prawo pracy RP..., s Odmiennie np. M. Latos-Miłkowska, Działalność zakładowej organizacji związkowej jako forma 38