Adam Sobota: Fotografia jako terapia (skrót większej całości)

Transkrypt

1 KŁECKO - INACZEJ 1

2 Adam Sobota: Fotografia jako terapia (skrót większej całości) Fotografia od początku wspierała modernistyczne wymagania racjonalności, konkretu, jak też autonomii różnych dziedzin wiedzy. Uderzało to w tradycyjne zasady symbolicznego przekazu wartości w sztuce, ale też szukano możliwości osiągania ich na nowy sposób. Dlatego na fotografię zaczęto przenosić m.in. terapeutyczne zadania, które wcześniej wiązano z kategoriami mimesis katharsis czy kryterium estetycznego smaku. Te terapeutyczne funkcje fotografii można podzielić na kilka kategorii, przy czym charakterystyczne jest to, że każda z nich może zawierać w sobie dopełniające się, a zarazem pod pewnymi względami przeciwstawne postulaty. Terapeutyczne rozumienie konkretu i piękna Oczekiwano, że zdolność fotografii do unaocznienia wszelkich faktów rzeczywistości pomoże w racjonalnym poznaniu świata i wypracowaniu środków zaradczych na nękające ludzi problemy. Od XIX w. dokumentowanie świata było domeną fotografii podróżniczej, etnograficznej, policyjnej, medycznej czy wojennej. Walczono tym sposobem także o reformy społeczne. Przykładem rozbudzania społecznej wrażliwości była działalność Felixa Adlera, który w 1877 r. założył w Nowym Jorku Ethical School, wpływając na poglądy i działalność takich fotografów jak Jacob Riis i Louis Hine. Fotografowie ci zajmowali się takimi zagadnieniami jak problemy imigrantów, bieda i życie w slumsach czy wykorzystywanie pracy dzieci, wnosząc swój wkład w osiąganie pożądanych regulacji prawnych. W XX w. znaczną część tych społecznych zadań przejęły partie robotnicze i ludowe, które tworzyły kluby fotograficzne dla ludzi pracy i podejmowały akcje dokumentowania warunków pracy i nierówności społecznych w ramach koncepcji walki klasowej. Najszerszy oddźwięk miały jednak materiały publikowane w prasie ilustrowanej, która stworzyła szerokie możliwości działania wielu wybitnym fotoreporterom. Etos fotoreportera, który dostarcza obiektywnej informacji o problemach świata (kataklizmy naturalne, wojny, głód, nierówności społeczne, itd.), i apeluje tym samym o działania naprawcze, jest wciąż żywy, a w bliższych nam czasach realizuje się także w pracy reporterów telewizyjnych czy w internecie. Na wierze w humanistyczne oddziaływanie fotografii oparte były takie słynne światowe wystawy fotografii jak: Family of Man z 1955 r. czy wystawy organizowane przez Karla Pawka w dwóch następnych dekadach (m.in. Czym jest człowiek, Kobieta, Droga do raju). Pawek twierdził, że fotografia została wynaleziona po to, aby rzeczywistość sama się przedstawiła, bez pośrednictwa estetycznej kontemplacji 1. Propagatorem takich poglądów był w Polsce Alfred Ligocki. Uważał on, że fotografia jest zawsze przezroczystą szybą wobec świata i nie wytwarza dystansu estetycznego. Uderza więc w naszą świadomość bezpośrednio, otwierając nam oczy na istotę życia, przez co walczy z alienacją 2. Paradoksalnie jednak przekonanie o wyzwalającej, pozaestetycznej mocy faktów zawsze współgrało z estetycznym kontemplowaniem fotografii. Szczególnie widoczne było to w fotografiach akcentujących piękno natury, której wpływ na człowieka powszechnie uznaje się za dobroczynny. 1 Pawek K., Mowa fotografii, w: Czym jest człowiek, 1964, wersja polska. Tezy takie Pawek wyłożył też w swojej książce Totale Photographie z 1960 r. 2 Ligocki A., Fotografia artystyczna jako narzędzie poznania i walki z alienacją, w: Fotografia, nr 8 Warszawa, 1967, s i nr 9, s

3 Idee kultu natury od okresu romantyzmu przenikały sztukę, a szczególny wyraz znalazły w dziedzinie fotografii. Specyficzne postulaty zjednoczenia się z naturą, które w twórczości wybitnych fotografów przybierały niemal mistyczny charakter, mają swoje dopełnienie w obecności tego tematu w kulturze popularnej. Pamiątkowe fotografie z wycieczek na łono natury, kalendarze, wydawnictwa albumowe i pocztówki z efektownymi pejzażami, konkursy i wystawy fotografii przyrody, wszystko to jest dowodem na głębokie utrwalenie się przekonania o dobroczynnym oddziaływaniu natury. Co ciekawe przekonanie to narasta w miarę jak życie codzienne ludzi oddala się coraz bardziej od warunków naturalnych. Wartości rodzinne fotografii w różnej skali Fotografia sprzyjała dowartościowaniu sfery prywatności, która powiązana jest ściśle z życiem rodzinnym. Rodzina jako społeczne dobro w okresie rewolucji przemysłowej była zagrożona w tradycyjnych sposobach funkcjonowania. Masowe migracje do miast, zmiana trybu życia i relacji społecznych, wywoływały niepokojące zjawiska społeczne. Posiadanie wizerunków bliskich osób mogło być uważane za czynnik wzmacniający społeczne morale. W miarę jak coraz liczniej pojawiali się fotoamatorzy, swobodnie traktowana prywatność stała się ważnym i różnorodnym tematem tej dziedziny twórczości. Ponadto, walory wiązane z osadzoną w wartościach rodzinnych prywatnością nieraz przywoływane były jako ideał w debatach nad koniecznością naprawy publicznego funkcjonowania kultury. Takie postulaty formułowała w swoich publikacjach Susan Sontag, a także John Berger 3. Uważali oni, że głębsze wprowadzenie do obiegu publicznego zasad komunikacji praktykowanych w obiegu prywatnym mogłoby zabezpieczyć kulturę przed degradacją powodowaną przez dominację sfery polityki i komercji. Niewątpliwie najsławniejszym przedsięwzięciem, które miało ukazać ogół ludzkości jako całość powiązaną więzami rodzinnymi była pokazana w 1955 r. wystawa The Family of Man (w Polsce pokazana w 1959 r. pod tytułem Rodzina człowiecza). Akcentowała ona uniwersalny charakter życiowych problemów i sytuacji, bez względu na różnice kulturowe czy status społeczny ludzi. Podkreślały to cytaty z Biblii, sentencje filozoficzne i fragmenty poezji. W wytyczonym przez E. Steichena kierunku podążał później K. Pawek i autorzy wielu wystaw tematycznych poświęconych określonym globalnym problemom, takim jak: prawa człowieka, głód, migracje czy ekologia. Rozwój narzędzi globalnej komunikacji stworzył nowe możliwości działania w omawianym kierunku. Jedną z najnowszych realizacji, wykorzystującą istnienie internetu, jest film Life in a Day, dzieło Riddleya Scotta i Kevina Macdonalda. Jest to efekt apelu do użytkowników portalu YouTube, aby przesłać krótki zapis filmowy, odnoszący się do własnego życia, zarejestrowany w jednym wyznaczonym dniu: 24 lipca 2010 r. Odpowiedziało około osób ze 182 krajów, które nadesłały materiał objętości godzin projekcji. Zmontowano półtoragodzinny film, który w następnym roku pojawił się w internecie. Można to uznać za realizację postulatu o nadrzędnej roli prywatnego dyskursu wobec urzędowych regulacji, jak też za nową propozycję spojrzenia na koncept rodziny człowieczej. 3 Berger J., O patrzeniu, w:. Użycia fotografii, Warszawa, 1999, s

4 Doskonalenie zdolności postrzegania Wielu teoretyków i praktyków fotografii dostrzegało w niej odpowiednie narzędzie dla analizowania reguł wizualnego postrzegania świata i wszelkich uwarunkowań związanych z mediami. W połowie XIX w. wybitny malarz Eugene Delacroix napisał o fotografii, że daje niezwykłą jasność w kwestii szczegółowego opisu przedmiotu, ale może fałszywie ukierunkować nas co do właściwych zasad postrzegania 4. Uważał, że to malarstwo jest odpowiednim przewodnikiem w tej materii. Taki pogląd podtrzymywano w sztuce przez dziesiątki lat, a ulegający mu fotografowie-artyści głosili, że obrazy fotograficzne należy dostosowywać do naturalnych (czyli kulturowo utrwalonych) sposobów widzenia, a nie odwrotnie. Dopiero odkrycia uzyskane dzięki naukowemu zastosowaniu fotografii (w tym fotografowaniu faz ruchu) przyniosły przełom. Artyści awangardowi uważali, że wykraczanie poza naturalne uwarunkowania zmysłów jest największą wartością fotografii, która otwiera człowiekowi nowe drogi poznania świata. Należał do nich Raoul Hausmann, który od lat 20-tych XXw. pisał o terapeutycznych możliwościach tego medium. Był przekonany, że źródłem antropogenicznych katastrof była niewłaściwa ludzka percepcja i poświęcał się odkrywaniu jej wymagań. Uważał, że przełamanie nawyków myślowych, które są przyczyną braku elastyczności w przystosowywaniu się człowieka do środowiska, jest możliwe dzięki połączeniu techniki fotograficznej i odpowiednich dyspozycji umysłu. Komplementarne do takich analiz jest ukazywanie relacji społecznych. Wszelkiego rodzaju portrety oraz dokumentacje socjologiczne są w istocie diagnozą takich relacji i zawierają postulaty ich poprawy. Fotograf jako terapeuta Autoterapeutyczne działania fotografów są liczne i pouczające. W latach 80-tych XXw. wszechstronnie ukazywała to Brytyjka Joe Spence, a w Polsce można by wymienić chociażby Tomasza Machcińskiego czy Wacława Ropieckiego. Inną stroną takiego podejścia jest działanie w charakterze terapeuty wobec innych, w ramach popularnych współcześnie programach terapii poprzez sztukę. Pojęcie arteterapii upowszechniało się od lat 40-tych minionego stulecia, w wyniku recepcji teorii psychoanalizy. Pojęcie to jest różnie definiowane. Przykładowo, według Mariana Kulczyckiego, arteterapia jest układem poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i/ lub podnoszenie poziomu jakości życia ludzi, przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki 5. Natomiast w innym ujęciu, arteterapia to spontaniczna twórczość chorych poddanych opiece terapeutów, lub działania kreacyjne podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze 6. Od terapii rozumianej w tym węższym sensie wymaga się zachowania takich warunków jak: unikanie ocen i komentowania prac uczestnika, nie podejmowanie analizy w trakcie pracy, czy okazywanie szacunku uczestnikowi zajęć. Jednak wielu organizatorów warsztatów fotograficznych widzi terapeutyczne efekty także w ogólnorozwojowych programach, które zakładają osiąganie wyższych umiejętności poprzez branie wzorów z dzieł wybitnych i różnego rodzaju rywalizację. Całkowita akceptacja i rywalizacja to bieguny, pomiędzy którymi możliwe są różne warianty działania. W Polsce pierwszym przykładem systematycznej pracy terapeutycznej z użyciem fotogra- 4 Delacroix E., Dzienniki (fragmenty z lat ), Wrocław, Konieczna E.J., Arteterapia w teorii i praktyce. Kraków, 2006, s Tamże, s

5 fii wydaje się być działalność Henryka Nowaka ( ), zamieszkałego po 1945 r. w Gdańsku lekarza i artysty-fotografa 7. Od 1959 r. zakładał koła fotograficzne tzw. Szpaczków. Nowak pracował w pełni społecznie, nie otrzymując wsparcia od instytucji państwowych, mimo że w 1979 r. mógł się już doliczyć ok wychowanków. Swoją metodę nazwał sozopedią (czyli chronieniem przed nudą), a swoje grupy instytucją społeczno-wychowawczą, w której pomocą jest fotografia. Zajęcia były dobrowolne i darmowe, nakierowane głównie na dzieci, które wymagały społecznego przystosowania. Nowak uważał jednak fotografię za czynność wymagającą i wprowadzał ją dopiero dla dzieci od 10 roku życia, po tym jak wcześniej przeszły przez zajęcia plastyczne (sekcje rysunku i linorytu) i osiągały sprawność manualną. Wiele zajęć polegało na tworzeniu fotografii bezkamerowej, (malowaniu po papierze fotograficznym świeczką lub wywoływaczem i obróbce chemicznej). Fotografowanie połączone było z wycieczkami, rozrywką i pracami społecznymi. Ciągłość opieki nad wychowankami utrzymywana była aż po wiek dojrzały, wielu z nich zostawało wychowawcami młodszych grup, a niektórzy zaczynali zajmować się fotografią zawodowo (także jako członkowie ZPAF). Interesujący przykład terapeutycznego zastosowania fotografii w przypadku niepełnosprawności intelektualnej podaje Francois Soulages w książce Estetyka fotografii 8. Na oddziale dziennym szpitala psychiatrycznego w Paryżu, w 1981 r. zatrudniony został francuski fotograf-artysta Marc Pataut, któremu zlecono prowadzenie z dziećmi zajęć z fotografii w celach terapeutycznych. Niestety został zwolniony, gdyż kierownictwo szpitala uznało, że artystyczne zainteresowania fotografa kolidują z celem terapeutycznym. Ciekawa jest analiza tej sytuacji wskazująca na fakt, że fotografia jest złożoną i trudną do zinterpretowania dziedziną, chociaż może się wydawać czymś oczywistym i prostym. Najpewniej dlatego wcześniej fotografia rzadko pojawiała się w praktyce arteterapii jako główna procedura, a przeważnie pełniła rolę pomocniczą, np. dokumentowania innych działań w terapiach zajęciowych. Łatwość fotografowania w zapisie cyfrowym nie umniejsza wspomnianych trudności, a nawet je powiększa. Tradycyjne techniki analogowe wymagały wielu procedur poprzedzających uzyskanie trwałego obrazu (określanie warunków naświetlania, praca w ciemni i efekty posługiwania się chemikaliami). Rozłożenie ich w czasie dawało okazję do wykształcenia spostrzegawczości i sprawności angażującej różne zmysły i relacje. Stąd też nawet dzisiaj w różnego typu warsztatach fotograficznych sięga się po dawne techniki (np. heliografię, kamery otworkowe), gdzie samo uzyskanie rejestracji może stanowić satysfakcjonujący efekt. Fotografia cyfrowa umożliwia natychmiastowe uzyskanie obrazu, ale sensowne interpretowanie go jest zazwyczaj zbyt trudne dla większości ludzi. Szczególnym przypadkiem są osoby niepełnosprawne intelektualnie. Wiele doświadczeń w tym zakresie przyniosły warsztaty fotograficzne, które od 2003 r. organizuje Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu. Ich inicjatorem była absolwentka pedagogiki specjalnej Matylda Pachowicz, a organizował je pracujący w WBPiCAK fotograf Władysław Nielipiński. Do przygotowywania programów warsztatów zapraszano też osoby zajmujące się fotografią jako sztuką. Jedna z nich Marianna Michałowska, stwierdziła, że: fototerapia to nic innego jak leczenie światłem. Fotograficzne leczenie światłem oznacza wy- 7 Garztecki J., Fotograficzna szkoła społecznej aktywności w: Fotografia, Warszawa, nr 5, 1967, s Soulages F., Estetyka fotografii, Kraków, 2007, s

6 chodzenie z samotności do ludzi, uczenie się nowego życia 9. Natomiast M. Pachowicz napisała: Fotografia jako element szeroko rozumianej arteterapii rozwija spostrzegawczość i umiejętność koncentracji uwagi, a także pogłębia wrażliwość i wzmacnia chęć nawiązania kontaktów z otoczeniem. Dostarcza inspirujących wrażeń i przeżyć. Jest niezawodnym i niezastąpionym sposobem na poznawanie świata, z całą jego różnorodnością i urodą. Pozwala dostrzec i zachować te fragmenty rzeczywistości, które są szczególnie warte utrwalenia ze względów estetycznych i emocjonalnych. Osobom z niepełnosprawnością intelektualną umożliwia zdobycie nowych umiejętności w sferze poznawczej, intelektualnej i społecznej 10. W 2011 r. WBPiCAK w Poznaniu po raz pierwszy zorganizowała warsztaty międzynarodowe (grupy niepełnosprawnych intelektualnie z Polski, Czech, Słowacji i Węgier). Jedna z opiekunek grup czeskich, Lenka Sedláčková napisała w katalogu, że istotą takich działań jest dzielenie się uczestnictwem i wynikami. Niepełnosprawni uzyskują na takich warsztatach wsparcie w tym dzieleniu się. Jak stwierdziła, nie chodzi o jakość uzyskanych obrazów, ale o podjęcie próby spojrzenia na świat trochę inaczej. Obserwowanie uczestników jest z kolei cenną lekcją dla ich opiekunów 11. Coraz więcej osób prowadzi obecnie zajęcia terapeutyczne przy pomocy fotografii. Są to na ogół fotografowie o postawie artystycznej, z których część ma też przygotowanie pedagogiczne. Zakorzenione od kilku dekad w sztuce idee procesualności, interaktywności i estetycznej otwartości, sprzyjają takim działaniom. Można je też łączyć z innego typu aktywnością. Trzeba jednak zauważyć, że w programach i opisach warsztatów brakuje na ogół bliżej sprecyzowanej metodologii i analizy rezultatów osiąganych przy pomocy różnych działań z fotografią. Stawia to pod znakiem zapytania ściślej rozumiany rezultat terapeutyczny (bo w ogólny nie ma powodu wątpić). Jednak bliższa analiza i opisanie bieżącej coraz bogatszej działalności wykracza już poza ramy tego tekstu. Adam Sobota dr nauk humanistycznych. Od 1973 r. pracuje w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, gdzie zajmuje się zbiorami fotografii artystycznej. Prowadził też wykłady z zakresu nowych mediów sztuki na wyższych uczelniach (obecnie ASP Wrocław). Organizował wiele wystaw i opracowań z zakresu historii fotografii polskiej i sztuki współczesnej. Główne publikacje: Fotografia historia i sztuka. Katalog zbiorów fotografii Muzeum Narodowego we Wrocławiu (Wrocław, 2007), Szlachetność techniki artystyczne dylematy fotografii w XIXi XX wieku (Warszawa, 2001), Konceptualność fotografii, (Bielsko-Biała, 2004). Opublikował też wiele tekstów krytycznych. 9 Tekst w druku podsumowującym warsztaty fotograficzne w Licheniu, WBPiCAK, Poznań, Tamże 11 Miejsce dla wszystkich, katalog wystawy po warsztatach międzynarodowych, WBPiCAK, Poznań,

7 Izabela Alberti 7

8 Mateusz Bajoński 8

9 Weronika Bandachowska 9

10 Tomasz Bauman 10

11 Grzegorz Brodziszewski 11

12 Marcin Bernard 12

13 Magdalena Bryl 13

14 Karolina Chudzicka 14

15 Bartosz Dryjański 15

16 Romeo Gaca 16

17 Szymon Gaca 17

18 Jagoda Janiszewska 18

19 Jagoda Janiszewska 19

20 Bożena Kaszyńska 20

21 Mateusz Bajoński, Grzegorz Brodziszewski, Tomasz Maj, Dariusz Piętka, Mateusz Spychała, Piotr Szuba 21

22 Tomasz Kruszona 22

23 Maciej Kozłowski 23

24 Paweł Krzewina 24

25 Magdalena Kłos 25

26 Agata Kurtiak 26

27 Bartłomiej Kulesza 27

28 Adam Lonczak 28

29 Julia Lubczyńska 29

30 Tomasz Maj 30

31 Leszek Mass 31

32 Mikołaj Malanowski 32

33 Agnieszka Mielcarzewicz 33

34 Katarzyna Nawrocka 34

35 Magdalena Niedzielska 35

36 Martyna Piechowiak 36

37 Patryk Okupniak 37

38 Dariusz Piętka 38

39 Jagoda Janiszewska, Bożena Kaszynska, Julia Lubczynska, Adam Łączak, Dariusz Piętka, Jan Redak, Przemysław Smuszkiewicz, Marcin Tyrcha 39

40 Jan Redak 40

41 Przemyslaw Smuszkiewicz 41

42 Przemysław Smuszkiewicz 42

43 Mateusz Spychała 43

44 Piotr Szuba 44

45 Grzegorz Brodziszewski, Romeo Gaca, Bartłomiej Kulesza, Julia Lubczynska, Magdalena Niedzielska, Patryk Okupniak, Dariusz Piętka, Jan Redak 45

46 Łukasz Szulc 46

47 Izabela Alberti, Weronika Bandachowska, Jagoda Janiszewska, Agata Kurtiak, Katarzyna Nawrocka, Magdalena Niedzielska, Mónika Takács 47

48 Mónika Takács 48

49 Mónika Takács 49

50 Marcin Tyrcha 50

51 Tomasz Urban 51

52 Krzysztof Wojtkowiak 52

53 Kinga Zdrojewska 53

54 Mateusz Bajoński, Grzegorz Brodziszewski, Mikołaj Malanowski, Magdalena Niedzielska, Dariusz Piętka, Jan Redak, Przemysław Smuszkiewicz 54

55 Jakub Zieliński 55

56 Od czerwca 2013 r. w Kłecku odbyły się II MIĘDZYNARODOWE WARSZTATY FOTOGRAFICZNE DLA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE On in Kłecko the photography workshops for people with intellectual disabilities took place. Organizator / Organiser: Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu Współorganizatorzy / Cooperation: Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. hm. Zygmunta Imbierowicza w Kłecku, Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Kłecku Stowarzyszenie Centrum Rehabilitacyjno-Kulturalne Promyk oddział w Dębnicy Partner: Samorząd Mniejszości Polskiej w Esztergom (Węgry) KOORDYNATOR / COORDINATOR Władysław Nielipiński Program zajęć merytorycznych / Workshop programme authors Authors of the programme of substantial activities Jerzy Kot, Władysław Nielipiński, Matylda Pachowicz, Grzegorz Stadnik. INSTRUKTORZY WOLONTARIUSZE ISTRUCTORS VOLUNTEERS Agnieszka Filipiak, Michał Kapcia, Marek Lapis, Katarzyna Lewandowska, Andrzej Mantyk, Jacek Molenda, Matylda Pachowicz, Ewa Salewska, Monika Stadnik, Sara Szynkowska, Maciej Walda, Klaudia Woźniak, Robert Zgoła. 56

57 fot. Wł. Nielipiński 57

58 Opiekunowie / Carers: Marek Stelting i Adrian Borucki z Dziennego Ośrodka Adaptacyjnego w Poznaniu Agnieszka Liberacka z Warsztatów Terapii Zajęciowej Przyjaciele z Poznania Weronika Nadolna z Warsztatów Terapii Zajęciowej Radosne Serca z Bielic Joanna Łosoś z Domu Pomocy Społecznej z Dębna Maria Dolata, Aleksandra Konieczna i Andrzej Ohirko z Warsztatów Terapii Zajęciowej Iskra z Poznania Hanna Dolata z Warsztatów Terapii Zajęciowej z Kłecka Magdalena Szczygielska i Olena Smarzyńska ze Specjalnego Ośrodka Szkolno- Wychowawczego im.hm. Zygmunta Imbierowicza z Kłecka Beata Bugajska i Jerzy Kot ze Szkoły Podstawowej nr 4 im. Jana Brzechwy ze Swarzędza Judit Bachanek z Samorządu Mniejszości Polskiej w Esztergom (Węgry) Organizatorzy składają serdeczne podziękowania za pomoc przy realizacji programu: Organizers make warmly thanks for help in realization of the program: Adamowi Serwatce, Zbigniewowi Bubaczowi, Bogumile i Eugeniuszowi Górniakom, Sarze Szynkowskiej, Jakubowi Dzionek, Antalowi Bihari, Attili Mudrak, Zenonie Kassai. Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury Poznań ul. Prusa 3 tel foto@wbp.poznan.pl 58

59 Adam Sobota: Photography as therapy (summary) From the beginning, photography supported the modernist principles of rationality and autonomy of various fields of knowledge. This approach violated the traditional rules of conveying symbolic values through art and so people started looking for new ways to convey them. That s why photography acquired new meanings and roles, such as therapeutic one which so far had been linked to categories of mimesis katharsis or the standards of aesthetic taste. Those therapeutic functions of photography can be divided into several categories, and each of those categories may include points that not only complement but also contradict one another. Therapeutic understanding of substance and beauty Photography was expected to document all action and to help in rational cognition of the world as well as in working out solutions to people s anxieties. From the XIX century, reporting about the world was the domain of photography dealing with travel, etnography, the police, medicine or war. This was also a way of fighting for social reforms. For example, social sensitivity was awakened by the works of Felix Adler, who in 1877 founded Ethical School in New York, influencing the views and actions of such photographers as Jacob Riis and Louis Hine. They worked in such topics as immigration problems, poverty and life in the slums or child labour, contributing to the achievement of particular legal regulations in these matters. In the XX century, the majority of social responsibilities was taken by labour or people s parties, which opened photography clubs for the workers and carried out campaigns to document the work conditions and social inequality as a part of the class struggle. The biggest response, however, was to the materials published in the illustrated press which created work opportunities for many great photographers. The ethos of a photojournalist is still alive, providing fair information about the world problems (natural disasters, wars, hunger, social inequalities, etc.) and thus calling for a reaction. In our times, it is realised through the work of TV reporters or via the Internet. The faith in humanist power of photography was the theme of such world-famous photo exhibitions as Family of Man 1995 or exhibitions organized by Karl Pawek in two subsequent decades (e.g.: What is Man, A Woman, The Path to Paradise). Pawek claimed that photography had been invented so that reality could be depicted without aesthetic contemplation 1. The Polish supporter of these views was Alfred Ligocki. He believed photography to be a transparent glass through which we see the world and which does not create aesthetic distance. Thus it influences our consciousness directly, opening our eyes to the essence of life and fighting alienation 2. Strangely enough, this liberating, non-aesthetic power of facts always harmonised with aesthetic contemplation of photography. 1 Pawek K., The Speech of Photography, text from an exhibition catalogue What is man, 1964, polish version. Similar views were expressed by Pawek in his book Totale Photographie from Ligocki A., Fotografia artystyczna jako narzędzie poznania i walki z alienacją, Fotografia, Warszawa, 1967, nr 8, s i nr 9, s

60 It was especially visible in photographs highlighting the beauty of nature, which is said to have beneficial effects on people. The specific principles of uniting with nature, which took on almost mystical character in the works of prominent photographers, are complemented by the topics covered in popular culture. The commemorative photographs of the nature trips, calendars, album issues of magazines and postcards with impressive landscapes as well as contests and photo exhibitions clearly show the deep conviction that nature benefits us all. Interestingly, this impression grows as we move away from nature in our everyday life. Family values of photography on different social levels Photography increased the value of private life, closely related to family life. In the times of industrial revolution, the traditional family model viewed as social good was threatened. Mass migration to urban areas, changing lifestyle and social relations caused disturbing social phenomena. Carrying pictures of the close ones was seen as an attempt to strenghtened social morale. As the number of amateur photographers grew, the freely treated subject of privacy became an important and versatile topic for this art form. Moreover, the values relating to family privacy were regularly brought up in talks as models for improving the functioning of culture in public context. Susan Sontag and John Berger have supported this view in their publications 3. They believed that applying the communication principles observed in private contexts could prevent the culture from degrading caused by commerce and politics. Undoubtedly, the most famous event which aimed to show humanity as a whole connected through family bonds was The Family of Man exhibition in 1955 (in Poland: Rodzina człowiecza, 1959). The exhibition highlighted the universal character of life situations and problems, regardless of cultural differences or social status. This was further emphasized by citations from the Bible, philosophical sentences and poetry fragments. The road paved by E. Steichen was later taken by K. Pawek and the authors of many exhibitions with such global themes as human rights, famine, migration or ecology. New means of communication further extended the opportunities in this respect. One of the newest projects using the Internet is a film Life in a Day by Ridley Scott and Kevin Macdonald. It s the result of a call to the users of the YouTube portal asking for a short video recording of their own lives on a particular day 24th of July There were about responses from 182 countries. The respondents uploaded about hours of video material which was made into a 1.5-hour film and released on the Internet the next year. This could be regarded as a realisation of the principle that private discourse overrules government regulations. This could also be a new way of looking at the idea of the family of man. Perfecting the ability to observe For many photography theorists and practicians, observation was the ideal tool for analysing the rules of visual perception of the world and all factors connected with the means for viewing it. In the mid-nineteenth century, Eugene Delacroix, a distinguished painter, wrote that photography gives unusual clarity when it comes to describing an object in detail, but may cause us to wrongly interpret the rules of perception 4. He claimed that 3 Berger J., O patrzeniu [About Looking], (r. Użycia fotografii ), Warszawa, 1999, s Delacroix E., Dzienniki [Diaries] (fragmenty z lat ), Wrocław,

61 painting is the proper tool in this respect. Such views were maintained for decades and supporting photography artists said that photographic images should be adjusted to the natural (meaning deeply rooted in culture) ways of seeing things, not the other way round. Only when people began to use photography for scientific purposes (e.g. including stages of movement) did breakthroughs and discoveries occur in this domain. Avantgarde artists maintained that the ability to go beyond the natural capabilities of the senses is photography s greatest asset as it opens us to new ways of understanding the world. In as early as the 1920s, one of them, Raoul Hausmann, was writing about therapeutic power of photography. He was convinced that the source of manmade disasters was wrong human perception and devoted himself to discovering its peculiarities. He believed that thinking habits which cause us to adapt to the environment without flexibility could be broken through photographic techniques along with proper dispisition of the mind. Social relations complement such analyses. Any social portraits and records are in fact a diagnosis of social relations and include ideas how to improve them. Photographer as therapist There are many educational examples of autotherapeutic work done by photographers. It was shown extensively in the 1980s by a British artist Joe Spence and Polish artists Tomasz Machciński and Wacław Ropiecki. Therapy directed at other people is a component of art therapy which has gained popularity. Since the 1940s, art therapy became more and more widespread due to better understanding of psychoanalysis. There are many definitions of the term. For instance, Marian Kulczycki sees art therapy as a set of views and actions to maintain or increase the quality of living through broadly understood works of art and practising art 5. Another definition of art therapy is spontaneous creativity of a disabled person under the care of therapists or creative work did in a therapeutic situation by those who haven t created earlier 6. This kind of therapy must be done without judging or commenting the participant s work or analysing it before it s finished. The participants must be respected as well. Many organisers of photo workshops see therapeutic effect also in more comprehensive programmes, which assume competitive character and focus on achieving skills. The first person to introduce systematic therapy work with photography in Poland was Henryk Nowak ( ), a doctor and photography artist living in Gdańsk after In 1959, he founded a photo association named Szpaczki. His social work didn t receive government support, though in 1979 he had about 2000 pupils. He described his method as sozopedia (preventing boredom) and his groups were a socio-educative institution helped by photography. The classes were voluntary and free-of-charge and were directed mostly at those children who needed social adaptation. He believed, however, that photography was a demanding subject and introduced it only for children above 10, after they d gone through the artistic classes (drawing and linocut) and acquired manual skills. Many classes consisted of making photographs without a camera (painting on a photo paper with a candle or developer and chemical treatment). Photographing was accompanied by trips, entertainment and social work. The teacher 5 Konieczna E.J., Arteterapia w teorii i praktyce.: Kraków, 2006, s tamże, s Garztecki J., Fotograficzna szkoła społecznej aktywności,, Fotografia, Warszawa, nr 5, 1967, s