Ćwiczenie: BADANIE BEZPIECZNIKÓW TOPIKOWYCH I WYŁĄCZNIKÓW AUTOMATYCZNYCH

Transkrypt

1 SZKOŁA GŁÓWNA SŁUŻBY POŻARNICZEJ KATEDRA TECHNIKI POŻARNICZEJ ZAKŁ AD ELEKTROENERGETYKI Ćwiczenie: BADANIE BEZPIECZNIKÓW TOPIKOWYCH I WYŁĄCZNIKÓW AUTOMATYCZNYCH Opracował: mgr inż. Edward SKIEPKO Warszawa 2000 Wersja 1.2

2 1. SPIS TREŚCI 1. Spis Treści Cel ćwiczenia Bezpieczniki Wiadomości ogólne Klasyfikacja bezpieczników oraz niektóre podstawowe definicje i dane znamionowe Klasyfikacja bezpieczników Wielkości charakterystyczne bezpieczników Budowa bezpieczników Wyłączniki instalacyjne Wiadomości ogólne Budowa wyłączników Charakterystyki wyłączników Selektywność Działania zabezpieczeń Pomiary laboratoryjne Pomiar charakterystyki czasowo-prądowej bezpiecznika topikowego Pomiar charakterystyki czasowo-prądowej wyłącznika instalacyjnego Opracowanie wyników Zagadnienia i pytania kontrolne Literatura10-2 wersja 1.2

3 2. CEL ĆWICZENIA Celem ćwiczenia jest zapoznanie z budową i zasadą działania bezpieczników topikowych i automatycznych, stosowanych w instalacjach elektrycznych niskiego napięcia oraz określenie ich charakterystyk czasowo-prądowych. 3. BEZPIECZNIKI 3.1. Wiadomości ogólne Bezpieczniki topikowe są to łączniki bezzestykowe jednorazowego działania, w których po przekroczeniu określonej wartości prądu następuje samoczynne przerwanie obwodu po czasie zależnym od prądu i właściwości (typu) bezpiecznika. W energetyce są stosowane dwa rodzaje bezpieczników niskiego napięcia: instalacyjne (rys.1) oraz stacyjne wielkiej mocy (rys.2) Klasyfikacja bezpieczników oraz niektóre podstawowe definicje i dane znamionowe Klasyfikacja bezpieczników Klasyfikacja bezpieczników może być dokonana na podstawie bardzo różnych kryteriów podziału, takich jak rodzaj prądu, wartości prądów i napięć znamionowych, rodzaj konstrukcji, przeznaczenie, zdolność wyłączania prądów przeciążeniowych, wartość prądu wyłączalnego, charakterystyki czasowo-prądowe i in. Bezpieczniki niskiego napięcia są budowane na prąd stały i przemienny, na różne znormalizowane napięcie znamionowe, przy czym jest preferowane napięcie 220, 440, 600, 700 i 1500 V prądu stałego oraz 220, 380, 400, 500 i 660 V prądu przemiennego. Prąd znamionowy wkładek bezpieczników wynosi od 2 do 1250 A, przy czym zdecydowanie większe rozpowszechnienie znajdują bezpieczniki o mniejszych Wielkości charakterystyczne bezpieczników Normy dotyczące bezpieczników zawierają dziesiątki definicji różnych wielkości, charakterystycznych parametrów oraz szczegółowych wymagań w zakresie konstrukcji i właściwości bezpieczników. Poniżej podano niektóre z nich. Zdolność wyłączania wkładki bezpiecznikowej - największa wartość skuteczna prądu spodziewanego, którą wkładka topikowa jest w stanie przerwać przy określonym napięciu w danych warunkach użytkowania i działania; po zadziałaniu wkładki nie powinny być uszkodzone w stopniu utrudniającym ich wymianę lub stwarzającym zagrożenie dla obsługi. Prąd spodziewany - wartość skuteczna prądu, jaki popłynie w obwodzie, gdy bezpiecznik zostanie zastąpiony połączeniem o pomijalnej impedancji; w przypadku zwarć w obwodach prądu przemiennego jest to prąd początkowy. Prąd ograniczony - największa chwilowa wartość, jaką osiąga prąd wyłączeniowy wkładki topikowej. Charakterystyka prądu ograniczonego - krzywa przedstawiająca zależność prądu ograniczonego od prądu spodziewanego w określonych warunkach działania bezpiecznika. Znamionowy prąd wyłączalny bezpieczników instalacyjnych wynosi przeważnie 50kA oraz 25kA, odpowiednio dla prądu przemiennego i stalego. Wytwarzane są również bezpieczniki o prądzie wyłączalnym 100 ka i większym. Jedynie wkładki bezpiecznikowe o zmniejszonych wymiarach, z gwintem podstaw i główek mocujących E16 i E18 mogą mieć mniejsze wartości prądu wyłączalnego, równe 25kA i 8kA, odpowiednio dla prądu przemiennego i stałego. Znamionowy prąd wyłączalny bezpieczników przemysłowych przekracza zazwyczaj 100 ka Budowa bezpieczników Bezpiecznik jako kompletny łącznik jest utworzony z: - podstawy bezpiecznika (gniazda bezpiecznikowego), - wkładki topikowej. W bezpiecznikach określanych dotychczas jako instalacyjne, mocowanie wkładki w gnieździe bezpiecznika (podstawie) dokonuje się za pomocą gwintowanej główki bezpiecznika (rys.1). - 3 wersja 1.2

4 W podstawie jest miejsce na wkręcenie wymiennej wkładki kalibrowanej ograniczającej możliwość zamiany wkładki właściwej na wkładkę o większej wartości prądu znamionowego. W zależności od wartości napięć i prądów znamionowych bezpieczników różne są wymiary ich gniazd i wkładek, przy czym podstawowe wymiary wkładek (wysokość, średnica) przeznaczonych do tego samego gniazda są jednakowe. Różne są natomiast średnice styków dolnych wkładek (większe dla większych wartości prądu znamionowego), dostosowane do wymiarów właściwych wstawek kalibrowanych. Inną rozpowszechnioną konstrukcją bezpieczników topikowych są bezpieczniki przemysłowe (stacyjne, wielkiej mocy), przeznaczone do obsługi przez osoby upoważnione, o stykach nożowych srebrzonych, rzadziej w wykonaniu ze stykami przeznaczonymi do połączeń śrubowych lub o stykach cylindrycznych (rys. 2 a i b). W zależności od wartości prądu znamionowego bezpieczników różne są wielkości podstaw i wkładek bezpiecznikowych. Rys. 1. Wkładka topikowa bezpiecznika instalacyjnego: a) szkic; b) sposób jej mocowania w gnieździe bezpiecznikowym 1, 2 - styki; 3 - element topikowy; 4 - korpus porcelanowy; 5 - piasek kwarcowy; l, d - wysokość i średnica wkładki (tabl. 3.9); 6 - podstawa gniazda bezpiecznikowego; 7 - główka mocująca; 8 wstawka kalibrowana; 9 - osłona izolacyjna a) b) Rys.2. Bezpiecznik przemysłowy a) wkładka; b) podstawa. Najbardziej istotną częścią bezpiecznika jest metalowy element topikowy wykonany z miedzi w postaci drutu lub kilku równoległych drutów, a w bezpiecznikach na większe wartości prądów - w postaci paska lub kilku pasków posrebrzonych. Elementy topikowe są umieszczone wewnątrz porcelanowych korpusów, wypełnionych piaskiem kwarcowym w celu: - ułatwienia gaszenia luku po stopieniu się elementu topikowego; - zmniejszenia, dzięki dobrej przewodności cieplnej, przekroju topików, przez co zwiększa się skuteczność przerywania prądów; - ograniczenia ciśnienia przenoszonego na ścianki wkładki podczas palenia się łuku. - 4 wersja 1.2

5 Elementy topikowe mają tzw. miejsca przeciążeniowe i zwarciowe. Miejsca przeciążeniowe wykonuje się przez naniesienie na element topikowy lutowia cynowo-ołowiowego, o niższej temperaturze topnienia niż miedź, co powoduje, że tam rozpoczyna się proces topienia podczas przeciążeń. W ten sposób możliwe jest kształtowanie charakterystyk czasowo-prądowych bezpieczników podczas przeciążeń. Miejsca zwarciowe tworzy się przez wykonanie przewężeń lub otworów w paskach topikowych. W czasie przepływu prądu przeciążeniowego nagrzewanie się elementu topikowego trwa stosunkowo długo. Stopienie się elementu topikowego i zapłonu łuku następuje w miejscu przeciążeniowym w pobliżu środka długości elementu topikowego. Łuk przy przeciążeniach pali się stosunkowo długo, bowiem w miarę topienia się elementu topikowego i wydłużania łuku zwiększają się czasy przerw bezprądowych przy przejściu prądu przez zero i maleje wartość skuteczna prądu łuku. Powoduje to z kolei zmniejszenie się szybkości wydłużania się łuku, przez co utrudnione jest ostateczne zgaszenie łuku. W rezultacie nie wszystkie bezpieczniki mają zdolność przerywania prądów przeciążeniowych. W przypadku przepływu przez bezpieczniki prądu o bardzo dużej wartości (prądu zwarciowego), gęstość prądu w elementach topikowych jest bardzo duża (wiele ka/mm 2 ). Topik w czasie ok. 1ms osiąga prawie na całej długości wysoką temperaturę. Pod wpływem temperatury oraz różnorodnych sił mechanicznych i elektrodynamicznych następuje rozpad topika i równoczesny zapłon wielu łuków. Znaczna wypadkowa wartość napięcia łuku w bezpieczniku jest źródłem prądu wstecznego o dużej stromości narastania, przez co prąd wypadkowy zostaje bardzo szybko sprowadzony do zera, a łuk zgaszony w czasie krótszym niż prąd zwarciowy osiągnie wartość prądu udarowego. Największa chwilowa wartość prądu w obwodzie I ogr (prąd ograniczony) jest na ogół znacznie mniejsza niż wartość prądu udarowego I p. Właściwości bezpieczników określające zdolność do ochrony przewodów przed skutkami przetężeń są oznaczone dwiema literami, małą (g lub a) oraz wielką, przy czym znaczenie poszczególnych małych liter jest następujące: g - wkładka topikowa o pełnozakresowej zdolności wyłączania, zdolna do wyłączenia w określonych warunkach wszystkich prądów od minimalnych, powodujących przetopienie topika, do prądów równych znamionowej zdolności wyłączania; a - wkładka topikowa o niepełnozakresowej zdolności wyłączania, zdolna do wyłączania w określonych warunkach prądów o wartościach większych od najmniejszej wartości prądu wyłączeniowego, będącej pewną krotnością prądu znamionowego wkładki (k 2 l nb ) aż do znamionowej zdolności wyłączenia. Wkładki topikowe "a" są stosowane głównie jako zabezpieczenie zwarciowe. W obwodach, w których jest wymagane zabezpieczenie przed skutkami przeciążeń są one stosowane wraz z innymi łącznikami wyposażonymi w wyzwalacze (przekaźniki) przeciążeniowe. Wielkie litery oznaczają natomiast kategorię użytkowania bezpieczników i określają wymagania dotyczące charakterystyk czasowo-prądowych, prądów probierczych, czasów działania i in. Podają one przeznaczenie różnych bezpieczników do zabezpieczenia następujących obwodów i urządzeń elektroenergetycznych: L - przewodów i kabli, M - silników, R - elementów energoelektronicznych (diod, tyrystorów, prostowników), B - urządzeń elektroenergetycznych górniczych, Tr - transformatorów, G - ogólne przeznaczenie. Zgodnie z normami są wytwarzane bezpieczniki o różnorodnych właściwościach i przeznaczeniu, określone symbolami gl, am, ar, gr, gb, gtr, gg, przy czym w Polsce dotychczas nie wszystkie wymienione konstrukcje są już produkowane i w ten sposób oznaczane. W dalszym ciągu są wytwarzane wkładki bezpieczników wg wymagań norm ustanowionych do 1987 r. i również są zachowane dawne oznaczenia: Bi-Wts: wkładka bezpieczników o działaniu szybkim, Bi-Wtz: wkładka bezpieczników o działaniu zwłocznym, Btp: wkładka bezpieczników o działaniu bardzo szybkim, przeznaczona do zabezpieczeń diod i tyrystorów. Niektóre wyroby są już jednak wytwarzane i oznaczane zgodnie z ustaleniami norm międzynarodowych i pełna zgodność w tym zakresie wydaje się być jedynie kwestią czasu. W instalacjach elektrycznych w budynkach mieszkalnych powinny być stosowane bezpieczniki typu gl. Bezpieczniki klasy gtr są przeznaczone do zabezpieczeń transformatorów o wtórnym - 5 -

6 napięciu niskim 400 V. Na bezpiecznikach nie podaje się wartości prądów znamionowych, lecz moce znamionowe transformatorów. Wytwarzane są bezpieczniki do zabezpieczeń transformatorów o mocach znamionowych od 50 do 1000 kva. Rys. 3. Charakterystyki czasowo-prądowe bezpieczników typu gl t średni czas przetopienia topika, I k prąd zwarciowy spodziewany 4. WYŁĄCZNIKI INSTALACYJNE 4.1. Wiadomości ogólne Wyłączniki instalacyjne nadprądowe, są to popularne bezpieczniki automatyczne na prąd znamionowy od 0,5 do 63 A, służące do ochrony kabli i przewodów przed przeciążeniami i zwarciami w instalacjach elektrycznych. Ich kształt i wymiary są dopasowane do innych urządzeń zabudowy szeregowej na szynie montażowej TH 35 i w rozdzielnicach o głębokości 55 mm. Położenie zacisków wyjściowych umożliwia połączenie tych wyłączników z aparatami modułowymi innych producentów za pomocą izolacyjnej szyny mostkującej Budowa wyłączników Wyłączniki są wyposażone w zwłoczny wyzwalacz termiczny (bimetalowy) do wyłączania prądów przeciążeniowych oraz elektromagnetyczny wyzwalacz bezzwłoczny do ograniczania prądów zwarciowych i udarowych. Prądy te (a raczej energia cieplna wydzielona w czasie zwarcia) są silnie ograniczane dzięki odpowiedniemu ukształtowaniu styków oraz komory gaszącej łuk elektryczny. Znak na obudowie: oznacza, że wyłączniki te mają zwarciową zdolność wyłączania 10 ka i 3 klasę (najwyższą) ograniczenia energii cieplnej. Styki główne wyłączników, wykonane z odpowiedniego materiału zawierającego srebro, gwarantują dużą 'trwałość - ok. 10 tys. przełączeń. Istnieje również możliwość dołączenia zestyków pomocniczych - katalogowo oznaczonych PS, służących do sygnalizacji zadziałania wyłącznika. W przypadku wyłączników wielobiegunowych, poszczególne moduły są ze sobą sprzęgnięte mechanicznie zarówno przez wewnętrzny mechanizm wyzwalacza, jak i zewnętrzną dźwignię przełączającą. Ponadto konstrukcja wyłączników wielobiegunowych z członem neutralnym (1p + N, 3p + N) umożliwia przy załączaniu wyłącznika wcześniejsze załączenie członu neutralnego (N) niż modułów fazowych (p), natomiast przy wyłączaniu późniejsze wyłączenie modułów fazowych. Oddzielną rodzinę wyłączników stanowią wyłączniki o symbolu DC przeznaczone do stosowania w obwodach prądu stałego Charakterystyki wyłączników Charakterystyki wyzwalania B, C, D wyłączników są zgodne z wymaganiami norm PN-90/E i IEC 898 oraz są dopasowane do charakterystyk nagrzewania przewodów

7 Rys.4. Charakterystyki wyzwalania wyłączników automatycznych Wyłączniki instalacyjne o charakterystyce B służą głównie do ochrony odbiorników niewrażliwych na skutki przeciążeń termicznych i o małych prądach rozruchowych. Przeznaczone są do stosowania w elektrycznych instalacjach domowych i przemysłowych, np. w obwodach z niewielką liczba źródeł światła lub z odbiornikami o charakterze rezystancyjnym. Zakres zadziałania bezzwłocznego wyzwalacza elektromagnetycznego wynosi od 3I n do 5I n, przy czym I n jest prądem znamionowym wyłącznika. Przy wartościach prądu płynącego przez wyłącznik mniejszych od 3I n nie nastąpi zadziałanie wyzwalacza elektromagnetycznego, ale przy dłuższym czasie przepływu prądu zbliżonego do tej wartości zadziała wyzwalacz termiczny. Dla charakterystyki B umowny prąd niezadziałania wyzwalacza termicznego w czasie krótszym niż 1 h wynosi 1,13 I n. Natomiast umowny prąd zadziałania w czasie krótszym niż 1 h wynosi 1,45 h. Wyłączniki instalacyjne o charakterystyce C są przeznaczone do ochrony obwodów elektrycznych i odbiorników niewrażliwych na skutki przeciążeń termicznych, lecz o znacznych wartościach prądu rozruchowego. Przeznaczone są do stosowania w elektrycznych instalacjach domowych w obwodach z silnikami elektrycznymi o małej mocy, zespołami oświetleniowymi, transformatorami. Zakres zadziałania bezzwłocznego wyzwalacza elektromagnetycznego wynosi od 5I n do 10I n. Przy wartościach prądu mniejszych od 5I n nie wystąpi bezzwłoczne zadziałanie wyzwalacza elektromagnetycznego (wyłącznik nie wyłączy obwodu przy krótkotrwałym przepływie takich prądów). Dla charakterystyki C umowne wartości prądów zadziałania i niezadziałania wyłączników są takie same jak charakterystyki dla B, gdyż parametry wyzwalacza termicznego w wyłącznikach nadprądowych o charakterystyce zarówno C, jak i B są jednakowe. Wyłączniki instalacyjne o charakterystyce D są przeznaczone do ochrony obwodów elektrycznych i odbiorników o dużych prądach rozruchowych. Powinny być stosowane w obwodach i instalacjach zasilających zarówno odbiorniki o ciężkim rozruchu, np. silniki o dużych mocach, jak i rozbudowane zespoły oświetleniowe oraz transformatory. Zakres zadziałania bezzwłocznego wyzwalacza elektromagnetycznego wynosi od 10I n do 20I n. Umowne czasy zadziałania i niezadziałania oraz parametry wyzwalacza termicznego w wyłącznikach o charakterystyce D są identyczne jak o charakterystykach B i C. 5. SELEKTYWNOŚĆ DZIAŁANIA ZABEZPIECZEŃ Przy szeregowym połączeniu wyłącznika instalacyjnego z bezpiecznikiem topikowym ochrona obwodu przed prądem przeciążeniowym i zwarciowym jest selektywna wówczas, gdy jako pierwszy wyłącza wyłącznik instalacyjny (znajdujący się najbliżej zabezpieczonego urządzenia), zanim zacznie wyłączać poprzedzający go bezpiecznik topikowy. Właściwą koordynację współpracy wyłącznika i bezpiecznika topikowego przy przeciążeniach można uzyskać na podstawie analizy ich - 7 -

8 charakterystyk czasowo-prądowych. W przypadku zwarć analizę selektywności należy wykonać nakładając na siebie charakterystyki współpracujących zabezpieczeń. Należy pamiętać, że selektywność zwarciowa jest pełna, jeżeli dla wszystkich wartości spodziewanego prądu zwarciowego energia I 2 t wył (całka Joule'a), której przepływ pozwala wyłączyć wyłącznik, jest mniejsza od energii I 2 t bez niezbędnej do przepalenia bezpiecznika topikowego. Musi być zatem spełniony warunek: I 2 t wył <I 2 t bezp [1] Analiza tych charakterystyk jest bardzo pracochłonna. Aby ułatwić projektantom i użytkownikom prawidłowy dobór zabezpieczeń ze względu na selektywną współpracę, firmy produkujące wyłączniki instalacyjne opracowują tablice dotyczące selektywnej współpracy produkowany przez siebie wyrobów: wyłączników instalacyjnych jednobiegunowych z bezpiecznikami topikowymi wszystkich wielkości (DO; BiWt; WT) o charakterystyce szybkiej i zwłocznej. W tablicach producenci podają graniczne prądy zwarciowe (wyrażone w kiloamperach do których wartości jest możliwa selektywna współpraca wyłącznika z bezpiecznikiem (spełniony jest warunek 1), oraz symbolem* oznaczają brak selektywnej współpracy. Rys.6. Budowa wyłącznika instalacyjnego a) układ połączeń przedstawiający podstawowe elementy składowe; b) szkic budowy; 1 zacisk przyłączeniowy; 2,3 styki: stały i ruchomy; 4 komora gaszeniowa; 5 wyzwalacz nadprądowy elektromagnetyczny; 6 wyzwalacz cieplny; 7 cewka podnapięciowa; 8 zamek; 9 dźwignia napędu; 10 obudowa. 6. POMIARY LABORATORYJNE Pomiar charakterystyki czasowo-prądowej bezpieczników topikowych i wyłączników instalacyjnych można przeprowadzić w układzie pokazanym na rys.7. W tym celu należy zasilić bezpieczniki odpowiednim prądem i sekundomierzem zmierzyć czas ich zadziałania. Czas mierzony jest za pomocą sekundomierza mikroprocesorowego o dokładności 0,0001s. W układzie ponadto wykorzystano przekaźnik prądowy, który uruchamia i zatrzymuje sekundomierz, ponadto umożliwia on dokładne ustawienie żądanej wartości płynącego prądu w obwodzie bezpiecznika. Aby przeprowadzić pomiary należy w układzie zewrzeć wyłącznik W-1 i zworę Z a następnie pokrętłem autotransformatora ustawić żądaną wartość prądu. Następnie należy wyłącznik W-1 i zworę Z oraz załączyć zasilanie stopera i wcisnąć przycisk START i ustawić rodzaj pomiaru na 1 oraz wcisnąć przycisk SUMA (świeci dioda). Poprzez załączenie wyłącznika W-1 uruchamiamy układ pomiarowy w tym czasie następuje pomiar czasu zadziałania (świeci się dioda POMIAR na sekundomierzu). UWAGA: na wyświetlaczu wyświetlana jest wartość na zakończenie pomiaru, nie ma wyświetlanych wartości pośrednich

9 W momencie zakończenia pomiaru na wyświetlaczu zostanie pokazany czas zadziałania urządzenia, należy zwrócić uwagę czy świeci się dioda ms czy s ponieważ sekundomierz automatycznie zmienia zakres pomiarowy. Rys.7. Schemat połączeń podczas badania bezpieczników topikowych i wyłączników instalacyjnych ATr autotransformator; W-1 wyłącznik; PP przekładnik prądowy; Z wyłącznik, (zwieracz); B badany bezpiecznik lub wyłącznik automatyczny; P przekaźnik pomocniczy; A amperomierz; SM-1 sekundomierz mikroprocesorowy 6.1. Pomiar charakterystyki czasowo-prądowej bezpiecznika topikowego Pomiar charakterystyki czasowo-prądowej bezpiecznika topikowego ma na celu sprawdzenie układu i porównanie otrzymanej charakterystyki z charakterystyką bezpiecznika topikowego. W tym celu należy w gniazdo bezpiecznika wkręcić wkładkę oraz przeprowadzić pomiar według wcześniejszego opisu. Otrzymane wyniki należy umieścić w tabeli 1. Tabela 1 Znamionowy prąd I próba II próba III próba IV próba V próba wkładki Obciążenie I n 2,5 I n 3,5 I n 4 I n 5 I n 7 I n [A] [s] [s] [s] [s] [s] Pomiar charakterystyki czasowo-prądowej wyłącznika instalacyjnego Pomiar charakterystyki czasowo-prądowej wyłącznika instalacyjnego przeprowadzany jest podobnie jak poprzednio, z tą różnicą, że do układu podłączamy kolejno wyłączniki o dwu różnych charakterystykach. Wyniki umieścić należy w tabeli

10 Tabela 2 Prąd znamionowy I n [A] Prąd przy Czas wyłączenia próbie I p T 1 T 2 T 3 T 4 T 5 T śr [A] Typ wyłącznika [s] [s] [s] [s] [s] [s] 2,5 I n 3,5 I n 5 I n 7 I n 7. OPRACOWANIE WYNIKÓW a) narysować wykresy t=f(i) badanych urządzeń, b) przeprowadzić dyskusję otrzymanych wyników, c) podać wady i zalety poszczególnych urządzeń, d) podać wnioski z przeprowadzonych pomiarów. 8. ZAGADNIENIA I PYTANIA KONTROLNE a) Opisać budowę i zasadę działania bezpiecznika topikowego instalacyjnego, b) Opisać zasadę działania wyłącznika instalacyjnego. c) Opisać budowę wyłącznika instalacyjnego. d) Jaka jest różnica między wkładką zwłoczną i szybką. e) Narysować charakterystyki wyzwalania wyłączników instalacyjnych. f) Dlaczego nie można naprawiać bezpieczników topikowych. g) Opisać sposób przeprowadzania pomiarów. 9. LITERATURA 1. Ryszard Chybowski Laboratorium Profilaktyki Pożarowej w Elektroenergetyce SGSP Warszawa Henryk Markiewicz Instalacje Elektryczne WNT Praca zbiorowa: Poradnik Inżyniera Elektryka