SKUTKI PROCESOWE NARUSZENIA WŁAŚCIWOŚCI SĄDÓW POWSZECHNYCH W POSTĘPOWANIU KARNYM

Transkrypt

1 SKUTKI PROCESOWE NARUSZENIA WŁAŚCIWOŚCI SĄDÓW POWSZECHNYCH W POSTĘPOWANIU KARNYM ZBIGNIEW KWIATKOWSKI * Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 1 gwarantuje każdemu prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (arg. ex art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Cytowany przepis nie ogranicza się tylko do konstatacji, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez ( ) sąd, ale ustanawia także dodatkowe przymioty, które powinien mieć organ uprawniony do orzekania. Organ ten musi być właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły. 2 Sąd właściwy, w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, to sąd, któremu Konstytucja lub ustawa zwykła powierza kompetencje do rozpatrzenia określonej sprawy. 3 ISąd właściwy w ujęciu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, to również sąd, który odpowiada wszystkim formom właściwości, dający gwarancję wydania sprawiedliwego wyroku, 4 to także sąd, jaki określają przepisy szczególne zawarte w ustawie. 5 Właściwość sądu w powyższym rozumieniu odzwierciedla podmiotowy aspekt jurysdykcji, tj. uprawnienie konkretnego sądu powszechnego * dr hab., profesor na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Opolskiego 1 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) 2 D. Szumiło-Kulczycka, Prawo do sądu właściwego w polskim procesie karnym i gwarancje jego realizacji (w:) Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia, red. J. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski, A. Zoll, Warszawa 2000, s B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s K. Marszał, Badanie właściwości sądu w sprawach o przestępstwa, w: Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, Warszawa 2008, s G. Artymiak, Realizacja prawa do sądu właściwego w sprawach karnych, jako gwarancja rzetelnego procesu. Zagadnienia wybrane (w:) Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, Warszawa 2009, s. 249.

2 SKUTKI PROCESOWE NARUSZENIA WŁAŚCIWOŚCI SĄDÓW POWSZECHNYCH W POSTĘPOWANIU KARNYM 113 lub szczególnego dla rozpatrzenia konkretnej sprawy. 6 Ma ono znaczenie nie tylko organizacyjne, ale wywołuje także konsekwencje w sferze praw jednostki. Takie ujęcie prawa jednostki do rozpatrzenia sprawy przez sąd właściwy, jako jednego z konstytucyjnych praw jednostki prowadzi do wniosku, że właściwość sądu musi być określona w sposób konkretny bez żadnych luk, gdyż można zwrócić się do sądu w każdej sprawie. 7 Konstytucja RP nie reguluje wprost właściwości sądu do rozpoznania sprawy. Regulację tej kwestii można pośrednio wyprowadzić z treści art. 176 ust. 2 Konstytucji RP, który stanowi: Ustrój i właściwość sądów oraz postępowanie przed sądami określają ustawy. Taką ustawą, która określa właściwość sądów karnych i tryb postępowania przed nimi jest Kodeks postępowania karnego. Przepisy tego Kodeksu, regulujące właściwość sądu, mają na celu, z jednej strony zapewnienie organom wymiaru sprawiedliwości optymalnych warunków bezkolizyjnego ich funkcjonowania, z drugiej zaś strony mają doniosłe znaczenie z punktu widzenia praworządności i gwarancji uczestników postępowania. Warto zwrócić uwagę, iż w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego podnosi się, że prawo rozpoznania sprawy przez właściwy sąd oznacza konieczność takiego ukształtowania sądów, aby zawsze któryś z nich był właściwy do rozpatrzenia sprawy dotyczącej wolności i praw jednostki. 8 W aspekcie właściwości sądu, w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, niezbędne jest określenie w obowiązujących przepisach, który sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy. 9 Stąd też przepisy określające właściwość sądu mają nie tyle charakter porządkowy, ile gwarancyjny. Charakter ten wynika z konstytucyjnego prawa do tego, aby być sądzonym przez sąd właściwy. Prawo do sądu właściwego ma stanowić gwarancję prawidłowego rozpatrzenia sprawy i wydania sprawiedliwego rozstrzygnięcia. Dlatego sądowa kontrola danej kategorii spraw powinna zostać powierzona sądowi, który jest najlepiej przygotowany do tej rozpoznania, czy to ze względu na swoją specjalizację, czy to z uwagi na miejsce w strukturze sądownictwa. 10 Powstaje więc pytanie, co to jest właściwość sądu? Właściwość sądu jest ujmowana niejednolicie w literaturze procesu karnego. W aspekcie rozważanej problematyki nie jest niezbędne, ani też celowe przedstawienie jej ujęcia przez poszczególnych autorów, oraz wnikliwe omówienie określonych rodzajów właściwości, gdyż powyższe zagadnienie zostało obszernie przedstawione w doktrynie. 11 Należy zatem przyjąć, iż właściwość sądu stanowi jego upoważnienie do dokonywania określonych czynności procesowych lub zespołu takich czynności, 6 G. Artymiak, Realizacja prawa do sądu właściwego w sprawach karnych, s PP. Sarnecki (w:) Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. 3, Warszawa 2003, s Zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 czerwca 2008 r., SK 17/07, OTK-A 2008, nr 5, poz P. Wiliński, Proces karny w świetle Konstytucji, Warszawa 2011, s Zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 czerwca 2008 r., SK 17/07, OTK-A 2008, nr 5, poz. 75. Zob. także postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 lipca 2004 r., Ts 59/03, OTK-B 2004, nr 3, poz Z. Kwiatkowski, Właściwość sądów powszechnych w sprawach karnych, w: Sądy i inne organy postępowania karnego, red. nauk. Z. Kwiatkowski (w:) System Prawa Karnego Procesowego. Tom V, red. naczelny P. Hofmański, Warszawa 2015, s

3 114 ZBIGNIEW KWIATKOWSKI które jednocześnie są obowiązkiem ich dokonania w wypadku stwierdzenia przez sąd swojej kompetencji. 12 Chodzi o kompetencje ze względu na przestępstwo, miejsce jego popełnienia oraz inne czynności wykonywane przez sąd. W szerszym znaczeniu właściwość sądu normują także przepisy o podsądności spraw określonym rodzajom sądów: sądom powszechnym i wojskowym. 13 W doktrynie, 14 procesu karnego właściwość sądów powszechnych zasadniczo dzieli się na dwa rodzaje: 1) ogólną, która obejmuje właściwość rzeczową, miejscową i funkcjonalną; 2) szczególną, do której zalicza się właściwość z łączności spraw oraz właściwość z przekazania sprawy. Nasuwa się kolejne pytanie, jakie skutki procesowe powoduje naruszenie wyżej wymienionych rodzajów właściwości? Analizując ten problem należy zauważyć, iż M. Cieślak 15 skutki te podzielił na dwie grupy: 1) niewłaściwość bezwzględną; 2) niewłaściwość względną. Wskazany autor stoi na stanowisku, że niewłaściwość bezwzględna zachodzi wtedy, gdy sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu, zaś w sytuacji odwrotnej występuje niewłaściwość względna. 16 Powstaje więc dalsze pytanie, naruszenie jakiego rodzaju właściwości powoduje niewłaściwość bezwzględną? W literaturze procesu karnego na ten temat nie ma jednomyślności. Można spotkać się z twierdzeniem, że niewłaściwość bezwzględna, stanowiąca bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, w rozumieniu art pkt 4 k.p.k. dop. autora, występuje wtedy, gdy sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu, przy czym sądem niższego rzędu, w rozumieniu powołanego przepisu, jest sąd w znaczeniu właściwości rzeczowej. 17 Dominują poglądy 18 iż niewłaściwość bezwzględna, stanowiąca bezwzględną przyczynę odwoławczą; bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia dop. autora, w rozumieniu art pkt 4 k.p.k., zachodzi zarówno wtedy, gdy naruszono przepisy o właściwości rzeczowej, jak i wtedy, gdy uchybiono przepisom o właściwości funkcjonalnej. 12 S. Waltoś (w:) S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2016, s Ibid. 14 Z. Kwiatkowski, Właściwość sądów powszechnych w sprawach karnych, s M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne. Wydanie III zmienione i rozszerzone, Warszawa 1984, s Idem, s K. Marszał (w:) K. Marszał i inni, Proces karny. Przebieg postępowania. Wydanie III uzupełnione, Katowice 2012, s P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, Komentarz do artykułów Tom II, Wydanie 4, Warszawa 2011, s. 837; W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Wydanie 10, Warszawa 2014, s. 592; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Artykuły Wydanie 6, Warszawa 2014, s. 1483; Z. Muras, Bezwzględne przyczyny odwoławcze w polskim procesie karnym, Toruń 2004, s. 111 i tam powołana literatura; D. Świecki (w:) B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom I. Wydanie II, Warszawa 2015, s. 150; S. Zabłocki, Postępowanie odwoławcze w Kodeksie postępowania karnego po nowelizacji. Wydanie II, Warszawa 2003, s. 220.

4 SKUTKI PROCESOWE NARUSZENIA WŁAŚCIWOŚCI SĄDÓW POWSZECHNYCH W POSTĘPOWANIU KARNYM 115 Tak powyższe zagadnienie ujmuje się również w judykaturze. 19 Przytoczone zapatrywania zasługują na aprobatę. Właściwość rzeczowa sądu, to uprawnienie sądu do całościowego orzekania w sprawie o określone przestępstwo w pierwszej instancji ze względu na rodzaj przestępstwa. Innymi słowy właściwość rzeczowa pozwala ustalić sąd, który ma rozpoznać sprawę w pierwszej instancji, a więc określa, czy będzie to sąd rejonowy, czy sąd okręgowy. Za pomocą właściwości rzeczowej wyznacza się sąd niższego rzędu lub wyższego rzędu do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, jest to więc właściwość pionowa. Stosowny podział w tym zakresie wynika z przepisów art k.p.k. i art k.p.k. W doktrynie 20 i w judykaturze 21 jest ukształtowane jednolite stanowisko, że o właściwości rzeczowej sądu w toku toczącego się postępowania sądowego decyduje czyn przestępny popełniony przez oskarżonego tak, jak on się przedstawia w świetle okoliczności danej sprawy, a nie błędna jego kwalifikacja, przytoczona przez oskarżyciela w akcie oskarżenia. W postępowaniu karnym sąd ma bowiem dokonać wstępnej kontroli oskarżenia pod względem formalnym, w ramach której powinien zbadać, czy przyjęta w akcie oskarżenia kwalifikacja prawna czynu zarzuconego oskarżonemu jest prawidłowa. Ma to bowiem istotne znaczenie, szczególnie w sytuacji, gdy od danego typu przestępstwa kwalifikowanego np. w związku z art k.k. uzależniona jest właściwość sądu orzekającego w pierwszej instancji. Naruszenie właściwości rzeczowej sądu, które powoduje bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, ujętą w art pkt 4 k.p.k., działa tylko w jednym kierunku, to znaczy tylko wtedy, gdy sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu. Cytowany przepis odwołuje się do struktury sądownictwa powszechnego przez określenie wzajemnego usytuowania sądów relacji sąd niższego rzędu sąd wyższego rzędu. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych 22 nie używa nazw sąd niższego rzędu, sąd wyższego rzędu, jednakże biorąc pod uwagę sposób tworzenia sądów powszechnych, unormowany w art. 10 p.u.s.p., należy przyjąć, że skoro sąd okręgowy tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych, zwanego dalej okręgiem sądowym (arg. ex art p.u.s.p.), zaś sąd apelacyjny tworzy się dla obszaru właściwości do najmniej dwóch okręgów sądowych, zwanego dalej obszarem apelacji (arg. ex art p.u.s.p.), a sąd 19 Zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 1989 r., V KRN 8/89, OSNPG 1989, nr 10, poz P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, s. 837; W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego, s. 592; J. Grajewski, S. Steinborn (w:) J. Grajewski, L. K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz do art , Wydanie 3, Warszawa 2013, s. 102; Z. Muras, Bezwzględne przyczyny odwoławcze w polskim procesie karnym, s. 112 i tam powołane poglądy doktryny.. 21 Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 1984 r., V KRN 371/80, OSNPG 1985, nr 7, poz. 101; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 28 kwietnia 1992 r., II AKz 112/92, OSA 1992, z. 9, poz. 1; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2013 r., V KK 382/12, LEX nr ; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2000 r., IV KKN 580/99, LEX nr Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 133), cytowana dalej jako: p.u.s.p.

5 116 ZBIGNIEW KWIATKOWSKI rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin (arg. ex art p.u.s.p.), to w sądownictwie powszechnym sądem wyższego rzędu w stosunku do sądu rejonowego będzie zawsze sąd okręgowy, zaś w stosunku do sądu okręgowego sąd apelacyjny. Identyczny układ występuje w strukturze sądownictwa wojskowego. Tam bowiem sądem wyższego rzędu nad sądem garnizonowym jest wojskowy sąd okręgowy (arg. ex art. 3 1 p.o.u.s.w.), 23 zaś w stosunku do wojskowego sądu okręgowego Izba Wojskowa Sądu Najwyższego. Bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia, w rozumieniu art pkt 4 k.p.k., nie występuje natomiast wtedy, gdy sąd wyższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu niższego rzędu. W takim wypadku naruszenie właściwości sądu niższego rzędu i orzekanie przez sąd wyższego rzędu może stanowić obrazę przepisów postępowania, będącą względną przyczyną odwoławczą (art. 438 pkt 2 k.p.k.), ale tylko wówczas, gdy sąd wyższego rzędu dostrzeże swoją niewłaściwość, jeszcze przed rozpoczęciem rozprawy, a mimo tego nie wyda stosownego postanowienia zgodnie z art k.p.k. Jeśli natomiast kwestia niewłaściwości rzeczowej sądu ujawni się dopiero na rozprawie, tryb postępowania jest uzależniony od stanu zaawansowania sprawy i składu orzekającego. Wówczas nie jest on obowiązany do przekazania sprawy sądowi niższego rzędu, gdyż jest uprawniony do jej rozpoznania, chyba że powstanie konieczność odroczenia rozprawy. Tak więc, jeżeli oskarżyciel publiczny przyjmuje w akcie oskarżenia kwalifikację prawną wskazującą na właściwość rzeczową sądu okręgowego jako sądu I instancji, zaś sprawę rozpozna sąd rejonowy, przyjmując kwalifikację prawną z przepisu wskazującego na jego właściwość rzeczową, sąd ten nie dopuszcza się uchybienia określonego w art pkt 4 k.p.k. 24 Wyłania się kolejne pytanie, w jakich sytuacjach procesowych naruszenie przepisów o właściwości funkcjonalnej sądu powoduje bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia w rozumieniu art pkt 4 k.p.k.? Właściwość funkcjonalna stanowi zakres czynności należących do kompetencji sądu. Obejmuje ona właściwość rzeczową oraz inne czynności dokonywane przez sąd z upoważnienia ustawowego. 25 W literaturze 26 procesu karnego słusznie zwraca się uwagę, iż naruszenie właściwości funkcjonalnej sądu stanowi bezwzględną przyczyną uchylenia orzeczenia w ujęciu art pkt 4 k.p.k., jednakże w aspekcie rozważanej problematyki nie jest niezbędne omawianie różnych sytuacji procesowych, w których może nastąpić naruszenie właściwości funkcjonalnej sądu wyższego rzędu. Należy tylko dla przykładu wskazać, iż taka sytuacja wiąże się z 23 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U. z 2016, poz. 358 z późn zm.), cytowana dalej jako: p.o.u.s.w 24 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, s. 837 i tam powołana literatura i orzecznictwo Sądu Najwyższego. 25 Z. Kwiatkowski, Właściwość sądów powszechnych w sprawach karnych, s. 367 i tam powołana literatura. 26 D. Świecki (w:) B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki, Kodeks postępowania karnego, s. 151

6 SKUTKI PROCESOWE NARUSZENIA WŁAŚCIWOŚCI SĄDÓW POWSZECHNYCH W POSTĘPOWANIU KARNYM 117 nieprzestrzeganiem przez sąd niższego rzędu określonych kompetencji należących do sądu wyższego rzędu. 27 Dał temu wyraz także Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 grudnia 1983 r., Z 167/83, 28 suznając że: W postępowaniu prowadzonym na podstawie art k.p.k., obecnie art k.p.k. dop. autora, sąd pierwszej instancji może uzupełnić jedynie wyrok sądu pierwszej instancji. Jeżeli zatem zachodzi potrzeba uzupełnienia wyroku sądu odwoławczego, to orzeka o tym tenże sąd odwoławczy na podstawie art. 407 k.p.k., stosując odpowiednio art k.p.k., obecnie art. 458 k.p.k. w zw. z art k.p.k. dop. autora. Przytoczone zapatrywanie zostało zaaprobowane w doktrynie 29 ale także podniesiono w niej wątpliwości co do tego poglądu. 30 Bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, w rozumieniu art pkt 4 k.p.k., stanowi także naruszenie właściwości funkcjonalnej sądu wyższego rzędu do wydania wyroku łącznego. Właściwość ta jest ujmowana w doktrynie 31 jako właściwość z łączności spraw (forum connexitatis causarum), a także stanowi właściwość funkcjonalną sądu rejonowego lub okręgowego. Jeżeli zatem w pierwszej instancji orzekały sądy różnego rzędu, wyrok łączny wydaje sąd wyższego rzędu (arg. ex art k.p.k.). Przepis ten należy jednak interpretować w powiązaniu z 1 art. 569 k.p.k., który określa właściwość sądu do wydania wyroku łącznego, przez odwołanie się z jednej strony, do istnienia warunków w zakresie orzekania kary łącznej w stosunku do osoby prawomocnie skazanej wyrokami różnych sądów, z drugiej zaś poprzez wskazanie sądu, który wydał ostatni wyrok skazujący w pierwszej instancji. To powiązanie między 1 i 2 art. 569 k.p.k. w konsekwencji oznacza, iż przepis art k.p.k. stanowiąc, że jeżeli w pierwszej instancji orzekały sądy różnego rzędu, wyrok łączny wydaje sąd wyższego rzędu, nie uzależnia właściwości sądu wyższego rzędu do wydania wyroku łącznego od spełnienia przez wyrok tego sądu materialnoprawnych przesłanek orzeczenia kary łącznej, gdyż kwestia, czy te przesłanki zachodzą jest dopiero efektem merytorycznej oceny, które wyroki i których sądów spełniają te warunki. 32 Dla określenia zatem właściwości sądu do wydania wyroku łącznego miarodajne jest nie to, które z kar orzeczonych poszczególnymi wyrokami podlegają połączeniu, lecz to, wyroki których sądów badane są przez sąd, przez pryzmat spełnienia warunków określonych w art. 85 i nast. k.k. 33 Przyczyną naruszenia właściwości funkcjonalnej sądu, stanowiącą obrazę przepisu art pkt 4 k.p.k., może być również nieprawidłowa wykładnia 27 Z. Kwiatkowski, Właściwość sądów powszechnych w sprawach karnych, s OSNKW 1984, z. 7-8, poz S. Zabłocki, Postępowanie odwoławcze w Kodeksie postępowania karnego po nowelizacji, s Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz. Tom. II, Warszawa 1997, s Z. Kwiatkowski, Właściwość sądów powszechnych w sprawach karnych, s. 377 i tam powołane poglądy doktryny. 32 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 1198; zob. także uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2010 r., IV KK 271/09, OSNKW 2010, z. 7, s Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2010 r., IV KK 271/09, OSNKW 2010, z. 7, poz. 64.

7 118 ZBIGNIEW KWIATKOWSKI norm prawnych o charakterze intertemporalnym. Taka sytuacja występowała dość często po wejściu w życie aktualnie obowiązującego Kodeksu postępowania karnego. Wówczas bowiem powstał problem wzajemnej relacji przepisów art. 7 i 8 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego. 34 Zagadnienie to było przedmiotem uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1998 r., I KZP 14/98, 35 w której wyrażono następujące zapatrywanie prawne: określenie użyte w art. 8 zdanie II przepisów wprowadzających kodeks postępowania karnego, że w sytuacjach opisanych w tym przepisie postępowanie toczy się według przepisów kodeksu postępowania karnego nie odnosi się do właściwości sądu, lecz do innych przepisów dotyczących toczenia się postępowania, natomiast właściwości sądu dotyczy wyłącznie art. 7 tychże przepisów. Stanowisko to zostało zaaprobowane w literaturze. 36 Podsumowując dotychczasowe wywody należy stwierdzić, iż przepis art pkt 4 k.p.k. formułując jedną z bezwzględnych przyczyn odwoławczych uchylenia orzeczenia dop. autora, wymaga wykazania naruszenia określonych przepisów o właściwości rzeczowej lub funkcjonalnej sądu. Nie można zatem mówić o obrazie przepisu art pkt 4 k.p.k., lecz o obrazie szczegółowych przepisów statuujących, że określona sprawa podlega rozpoznaniu przez sąd wyższego rzędu, i których naruszenie w myśl tego przepisu uzasadnia uchylenie zaskarżonego orzeczenia niezależnie od granic środka odwoławczego i wpływu uchybienia na treść orzeczenia. 37 Przepis art pkt 4 k.p.k. określa jedynie naruszenie, które dotyczy innych przepisów Kodeksu postępowania karnego regulujących właściwość sądu. To właśnie naruszenie tych przepisów powoduje, iż wyrok należy bezwzględnie uchylić. Sam niejako tylko sankcjonuje naruszenie przez organy orzekające właściwości rzeczowej lub funkcjonalnej sądu przy rozpoznawaniu określonej sprawy. Każdy bowiem ma prawo do tego, co zostało już podniesione, ażeby jego sprawę rozpoznawał ustanowiony przez ustawę właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (arg. ex art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Nie bez powodu ustawodawca przyjął, iż w wypadku popełnienia przez sprawcę przestępstwa o większym ładunku społecznej szkodliwości czynu, o bardziej złożonym stanie faktycznym i prawnym powinien orzekać sąd wyższego rzędu (okręgowy), w sprawach zaś o przestępstwa, których stopień społecznej szkodliwości czynu jest mniejszy, wobec tego mniejsza jest także złożoność faktyczna i prawna, powinien orzekać sąd niższego rzędu (rejonowy). Naruszenie zatem powyższego nakazu i orzekanie przez sąd niższego rzędu w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu, stanowi zawsze bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia i to niezależnie od wpływu tego uchybienia na jego merytoryczną treść. Odrębnego omówienia wymaga kwestia orzekania przez sąd powszechny w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego albo orzekanie przez sąd 34 Dz. U. Nr 89, poz OSNKW 1998, z. 9-10, poz S. Zabłocki, Postępowanie odwoławcze w Kodeksie postępowania karnego po nowelizacji, s Zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 1997 r., V KKN 183/96, Prokuratura i Prawo dodatek 1997, nr 9, poz. 12.

8 SKUTKI PROCESOWE NARUSZENIA WŁAŚCIWOŚCI SĄDÓW POWSZECHNYCH W POSTĘPOWANIU KARNYM 119 szczególny w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego, stanowiące bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia w rozumieniu art pkt 3 k.p.k. Ratio legis tego przepisu opiera się na ścisłym rozdzieleniu kompetencji między sądami powszechnymi a sądami szczególnymi. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów (art. 177 Konstytucji RP). Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, okręgowe oraz apelacyjne i sprawują one wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego (art. 1 1 i 2 p.u.s.p.). Pod pojęciem sądu szczególnego rozumie się, na gruncie Kodeksu postępowania karnego, jedynie sądy wojskowe, które sprawują w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych w zakresie przewidzianym w ustawach oraz orzekają w innych sprawach, jeżeli zostały one przekazane do ich właściwości odrębnymi ustawami (arg. ex art. 1 1 p.o.u.s.w.). Są to sądy szczególne, działające jako wojskowe sądy okręgowe i wojskowe sądy garnizonowe (arg. ex art. 3 1 p.o.u.s.w.). Właściwość tych sądów określa art. 12 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego oraz przepisy art. 647 k.p.k. i art. 650 k.p.k. Aktualnie obowiązujący Kodeks postępowania karnego dokonuje ścisłego rozgraniczenia kompetencji między sądami powszechnymi, a szczególnymi, którymi są, co zostało już wskazane, sądy wojskowe, przy czym w odniesieniu do sądów powszechnych obowiązuje zasada tzw. uniwersalności kompetencji, co oznacza, iż nie mogą one odmówić rozpoznania sprawy, jeżeli ich właściwość nie została wyraźnie zastrzeżona dla sądu szczególnego lub innego organu, w odniesieniu zaś do sądów wojskowych obowiązuje zasada przeciwna, według której są one uprawnione do rozpoznania sprawy tylko wówczas, gdy na podstawie określonego przepisu została ona poddana ich właściwości. 38 W literaturze 39 oprocesu karnego jest ukształtowane stanowisko, że jeśli sprawa złożona pod względem przedmiotowym lub podmiotowym była rozpoznawana przez sąd powszechny lub sąd wojskowy (szczególny) i w odniesieniu do jednego ze współoskarżonych lub jednego z czynów doszło do naruszenia reguł kompetencyjnych, przepis art pkt 3 k.p.k. stanowi podstawę uchylenia orzeczenia tylko w części, w jakiej rozstrzygnięto co do czynu nienależącego do właściwości danego sądu lub co do osoby niepodlegającej jurysdykcji tego sądu. Odmienne stanowisko w tej kwestii zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 kwietnia 1982 r., I KR 121/82, 40 uznając że: w sytuacji, gdy sąd wojewódzki pierwszej instancji wydał orzeczenie w sprawie należącej do właściwości sądu wojskowego (art. 388 pkt 7 k.p.k.), od którego wniesiony został środek odwoławczy zwykły lub 38 S. Zabłocki, Postępowanie odwoławcze w Kodeksie postępowania karnego po nowelizacji, s P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, s ; J. Grajewski, S. Steinborn (w:) J. Grajewski, L. K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego, s. 673; D. Świecki (w:) B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki, Kodeks postępowania karnego, s OSNKW 1982, z. 9, poz. 64.

9 120 ZBIGNIEW KWIATKOWSKI nadzwyczajny, wówczas właściwy do wydania orzeczenia na podstawie art. 388 k.p.k. jest Sąd Najwyższy Izba Karna. Stanowisko to nie zostało zaakceptowane w literaturze. 41 Słusznie natomiast uznał Sąd Najwyższy, że jeśli w sprawie należącej do właściwości sądu wojskowego (art pkt 3 k.p.k.) orzekał sąd powszechny, to dopóty, dopóki jego prawomocne orzeczenie nie zostanie uchylone, stwarza ono stan rzeczy osądzonej (art pkt 7 k.p.k.), uniemożliwiający postępowanie w tej sprawie przed właściwym sądem wojskowym. 42 Pogląd ten został zaaprobowany w doktrynie. 43 Trafnie również podnosi się w judykaturze 44 iż w razie zbiegu wyroków sądu rejonowego i wojskowego sądu okręgowego, przy ustalaniu, który z tych sądów jest właściwy do wydania wyroku łącznego, nie można powoływać się na kryterium określone w art k.p.k., ponieważ nie ma ono zastosowania w relacji sąd powszechny sąd wojskowy, a o tym który z tych sądów jest właściwy decyduje wyłącznie kryterium przewidziane w art k.p.k.. Dochodzi zatem do uchybienia wskazanego w art pkt 3 k.p.k., gdyż w razie zbiegu wyroków sądu rejonowego (powszechnego) i okręgowego sądu wojskowego o karze łącznej w wyroku łącznym orzeka ten sąd, który wymierzył karę surowszą podlegającą łączeniu (arg. ex art k.p.k.). Tak więc, naruszenie zarówno określonego rodzaju właściwości sądów szczególnych wojskowych i rozpoznanie określonej sprawy przez sąd powszechny, jak i orzekanie przez sąd wojskowy w sprawie należącej do sądu powszechnego stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia w rozumieniu art pkt 3 k.p.k. Do rozważenia pozostaje jeszcze kwestia, która sprowadza się do pytania, w jakich sytuacjach procesowych naruszenie właściwości ogólnej i szczególnej może stanowić względną przyczynę odwoławczą w rozumieniu art. 438 pkt 2 k.p.k.? Analizując tę kwestię, należy zauważyć, iż przepis art. 438 pkt 2 k.p.k. wymaga, aby między uchybieniem procesowym a wydanym orzeczeniem zachodził związek przyczynowy. To w konsekwencji oznacza, iż w każdym wypadku należy ustalić, że naruszenie przepisów postępowania w przedmiocie właściwości mogło mieć wpływ na treść orzeczenia. Słusznie zatem konstatuje się w doktrynie 45 że unormowanie zawarte w art. 438 pkt 2 k.p.k. należy uznać za prawidłowe, gdyż trudno byłoby uważać za przekonywające rozwiązanie takie, które pozwalałoby na uchylenie lub zmianę orzeczenia z powodu uchybień przepisów postępowania, które nie mogły mieć wpływu na treść zaskarżonego orzeczenia. 41 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, s i tam wskazana literatura. 42 Zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1997 r., WZ 82/98, OSNKW 1999, nr 5-6, poz T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, s Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2004 r., WA 11/04, OSNKW 2004, nr 7-8, poz K. Marszał (w:) K. Marszał i inni, Proces karny. Przebieg postępowania, s. 233.

10 SKUTKI PROCESOWE NARUSZENIA WŁAŚCIWOŚCI SĄDÓW POWSZECHNYCH W POSTĘPOWANIU KARNYM 121 Rozważając zatem kwestię naruszenia określonego rodzaju właściwości sądu, w aspekcie względnej przyczyny odwoławczej, w rozumieniu art. 438 pkt 2 k.p.k., prima vista należy stwierdzić, iż naruszenie każdego rodzaju właściwości sądu, a więc zarówno właściwości ogólnej (rzeczowej, miejscowej i funkcjonalnej), jak i właściwości szczególnej (z łączności spraw i z przekazania) może stanowić względną przyczynę odwoławczą w ujęciu art. 438 pkt 2 k.p.k., jeśli nie będzie ono wchodziło w zakres niewłaściwości bezwzględnej, stanowiącej bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia w rozumieniu art pkt 3 i 4 k.p.k Tak więc, jeżeli sąd wyższego rzędu rozpozna sprawę należącą do właściwości rzeczowej lub funkcjonalnej sądu niższego rzędu, może to stanowić obrazę przepisów postępowania, będącą względną przyczyną odwoławczą (art. 438 pkt 2 k.p.k.). Jeśli natomiast sąd wyższego rzędu dostrzeże dopiero w toku rozprawy głównej, że właściwy rzeczowo lub funkcjonalnie do rozpoznania przedmiotowej sprawy jest sąd niższego rzędu, wówczas przekazanie sprawy, według właściwości może nastąpić wtedy, jeśli powstaje konieczność odroczenia sprawy. 46. Jeżeli natomiast chodzi o właściwość miejscową, określającą który z sądów danego rzędu rzeczowo i funkcjonalnie właściwy jest uprawniony do orzekania w konkretnej sprawie ze względu na miejsce popełnienia przestępstwa, 47 to stwierdzenie jej braku przed rozprawą obliguje sąd do przekazania sprawy sądowi miejscowo właściwemu (arg. ex art k.p.k.), przy czym warunki do przekazania sprawy z powodu niewłaściwości miejscowej odnoszą się zarówno do sądu wyższego rzędu, jak i sądu niższego rzędu. Ujawnienie jej dopiero po rozpoczęciu rozprawy obliguje sąd do tego, jedynie wtedy, gdy zachodzi konieczność odroczenia rozprawy (arg. ex art in fine k.p.k.). Oznacza to, że mimo stwierdzenia swojej niewłaściwości miejscowej dopiero na rozprawie głównej, sąd nie przekazuje sprawy innemu sądowi lub innemu organowi, jeżeli do rozpoznania sprawy właściwy jest inny sąd równorzędny lub sąd niższego rzędu, a nie jest konieczne odroczenie rozprawy. Naruszenie zatem właściwości miejscowej sądu może także stanowić względną przyczynę odwoławczą. 48 Warto zwrócić uwagę, iż Kodeks postępowania karnego w art. 33 i 34 reguluje właściwość szczególną (właściwość z łączności spraw), która stanowi odstępstwo albo od właściwości miejscowej, określonej według art. 31 i 32 1 k.p.k., albo odstępstwo od właściwości rzeczowej, ujętej w art. 24 i 25 2 k.p.k. Naruszenie reguły określonej w art k.p.k. może stanowić względną przyczynę odwoławczą, ujętą w art. 438 pkt 2 k.p.k. 49 Przepisy art. 36 k.p.k. i art. 37 k.p.k., regulujące właściwość szczególną z przekazania, mogą powodować zmianę właściwości sądu, określoną w 46 S. Zabłocki (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom III, Warszawa 2004, s. 164 i tam powołane poglądy doktryny i orzecznictwo Sądu Najwyższego 47 Z. Kwiatkowski, Właściwość sądów powszechnych w sprawach karnych, s. 355 i tam powołane poglądy doktryny. 48 J. Bratoszewski (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom I, Warszawa 2003, s P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, Komentarz do artykułów 1-296, red. P. Hofmański, t. 1, Warszawa 2011, s. 295.

11 122 ZBIGNIEW KWIATKOWSKI ustawie, ale tylko właściwości miejscowej. 50 Skoro zatem, co zostało już podniesione, naruszenie właściwości miejscowej sądu, może stanowić tylko względną przyczynę odwoławczą, należy przyjąć, iż naruszenie właściwości szczególnej z przekazania sprawy może stanowić również względną przyczynę odwoławczą, w rozumieniu art. 438 pkt 2 k.p.k. W razie naruszenia powyższych rodzajów właściwości sądu należy zatem w każdym wypadku ustalić, czy obraza przepisów art. 36 k.p.k. i art. 37 k.p.k. mogła mieć wpływ na treść orzeczenia. Przeprowadzone rozważania prowadzą do konkluzji, że naruszenie przepisów regulujących właściwość sądów powszechnych może powodować dwojakiego rodzaju skutki: po pierwsze, może stanowić bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, określoną w art pkt 3 i 4 k.p.k., zaś po drugie, może być względną przyczyną odwoławczą, ujętą w art. 438 pkt 2 k.p.k. BIBLIOGRAPHY Artymiak G., Realizacja prawa do sądu właściwego w sprawach karnych, jako gwarancja rzetelnego procesu. Zagadnienia wybrane (w:) J. Skorupka (red.), Rzetelny process karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, Wolters Kluwer, Warszawa 2009 Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa Bratoszewski J., (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom I, Warszawa 2003 Cieślak M., Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne. Wydanie III zmienione i rozszerzone, PWN, Warszawa 1984 Doda Z., Gaberle A., Kontrola odwoławcza w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz. Tom. II, Wolters Kluwer, Warszawa 1997 Grajewski J., Steinborn S. (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki (red.), S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Tom II: Komentarz do artykułów Wyd. III, Wolters Kluwer, Warszawa 2013 Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do artykułów Wyd. VI, Wolters Kluwer, Warszawa 2014 Grzeszczyk W., Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Wydanie X, LexisNexis, Warszawa 2014 Hofmański P. (red.), Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postępowania karnego. Komentarz do artykułów Tom I, Wyd. IV, C.H. Beck, Warszawa 2011 Hofmański P. (red.), Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postępowania karnego, Komentarz do artykułów Tom II, Wyd. IV, C.H. Beck, Warszawa Idem, s. 304.

12 SKUTKI PROCESOWE NARUSZENIA WŁAŚCIWOŚCI SĄDÓW POWSZECHNYCH W POSTĘPOWANIU KARNYM 123 Kwiatkowski Z., Właściwość sądów powszechnych w sprawach karnych (w:) Z. Kwiatkowski (red.), P. Hofmański, System Prawa Karnego Procesowego. Tom V: Sądy i inne organy postępowania karnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2015 Marszał K. (w:) K. Marszał, Proces karny. Przebieg postępowania. Wydanie III uzupełnione, Wydawnictwo Volumen, Katowice 2012 Marszał K., Badanie właściwości sądu w sprawach o przestępstwa (w:) A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński (red.), Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, Wolters Kluwer, Warszawa 2008 Muras Z., Bezwzględne przyczyny odwoławcze w polskim procesie karnym, Toruń 2004 Sarnecki P. (w:) L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2003 Szumiło-Kulczycka D., Prawo do sądu właściwego w polskim procesie karnym i gwarancje jego realizacji (w:) J. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski, A. Zoll (red.), Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia, Warszawa 2000 Świecki D. (w:) B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom I. Wyd. II, Wolters Kluwer, Warszawa 2015 Waltoś S. (w:) S. Waltoś, P. Hofmański (red.), Proces karny. Zarys systemu, Wolters Kluwer, Warszawa 2016 Wiliński P., Proces karny w świetle Konstytucji, Wolters Kluwer, Warszawa 2011 Zabłocki S. (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński (red.), S.M. Przyjemski, R.A. Stefański (red.), S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom III, Wolters Kluwer, Warszawa 2004 Zabłocki S., Postępowanie odwoławcze w Kodeksie postępowania karnego po nowelizacji. Wyd. II, Wolters Kluwer, Warszawa 2003 PROCEDURAL CONSEQUENCES OF THE VIOLATION OF COMMON COURTS COMPETENCE IN CRIMINAL PROCEEDINGS Summary The infringement of common courts jurisdiction causes two types of effects. Firstly, it constitutes absolute non-competence, which takes place when a lower instance court adjudicates in a case that is in a higher instance court s jurisdiction or when a common court adjudicates in a case that is in a specialised court s jurisdiction, or a specialised court adjudicates in a case that is in a common court s jurisdiction. Absolute non-competence constitutes an absolute reason for appeal, i.e. an absolute reason for quashing a judgement in accordance with Article (3) and (4) CPC, and takes place when material jurisdiction as well as functional competence have been infringed. Secondly, it causes an effect in the form of relative non-competence, which takes place when a higher instance court adjudicates in a case that is in a lower instance court s jurisdiction. It concerns every type of jurisdiction infringement, i.e. general jurisdiction (ratione materiae jurisdiction, ratione loci jurisdiction, functional competence) as well as special jurisdiction (related to conjunction of cases and remand of a case), and may constitute a relative reason for appeal in accordance with Article 438 (2) CPC, which

13 124 ZBIGNIEW KWIATKOWSKI causes an effect in the form of quashing or changing a judgement appealed against if it might have influence on the content of the judgement. Key words: court s ratione materiae competence, court s functional competence, absolute reason for appeal, relative reason for appeal SKUTKI PROCESOWE NARUSZENIA WŁAŚCIWOŚCI SĄDÓW POWSZECHNYCH W POSTĘPOWANIU KARNYM Streszczenie Naruszenie właściwości sądów powszechnych powoduje dwojakiego rodzaju skutki. Po pierwsze, stanowi niewłaściwość bezwzględną, która występuje wtedy, gdy sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu, bądź sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego, albo sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego. Niewłaściwość bezwzględna stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, w rozumieniu art. 439 par. 1 pkt 3 i 4 k.p.k. i zachodzi wtedy, gdy naruszono przepisy dotyczące zarówno właściwości rzeczowej, jak i funkcjonalnej sądu. Po wtóre, powoduje skutek w postaci niewłaściwości względnej, która zachodzi wtedy, gdy sąd wyższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu niższego rzędu. Dotyczy to także naruszenia każdego rodzaju właściwości, a więc zarówno właściwości ogólnej (rzeczowej, miejscowej i funkcjonalnej), jak i właściwości szczególnej (z łączności spraw i z przekazania) oraz może stanowić względną przyczynę odwoławczą, w rozumieniu art. 438 pkt 2 k.p.k., która powoduje uchylenie lub zmianę zaskarżonego wyroku, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia. Słowa kluczowe: właściwość sądu, właściwość rzeczowa sądu, właściwość funkcjonalna sądu, bezwzględna przyczyna odwoławcza, względna przyczyna odwoławcza