GLOBALIZACJA JĘZYKI OBCE CZY UNIWERSALNY JĘZYK MIĘDZYNARODOWY?

Transkrypt

1 VII Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna Ustroń/Gliwice 2013 Agnieszka MIELCZAREK, Bogdan WALCZAK, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań GLOBALIZACJA JĘZYKI OBCE CZY UNIWERSALNY JĘZYK MIĘDZYNARODOWY? Globalizacja, zapożyczenie z angielskiego globalization, to, najzwięźlej rzecz ujmując, proces unifikacji instytucji, narodów, państw itp., poddanych działaniu zjawisk gospodarczych o światowym zasięgu i korzystających z najnowszych zdobyczy cywilizacji naukowo-technicznej. i Dla uwypuklenia roli, jaką w tej cywilizacji odgrywa rozwój nauki oraz upowszechnianie i wdrażanie do praktyki wyników badań naukowych, bywa ona też często określana mianem cywilizacji opartej na wiedzy. Nie ulega wątpliwości, że globalizacja w istotny sposób wpływa na sytuację językową dzisiejszego świata. Można, jak sądzę, wyróżnić trzy obszary tego oddziaływania. Po pierwsze, globalizacja wydatnie wpływa na gwałtowne przyśpieszenie procesu wymierania języków. Oczywiście języki wymierały zawsze. Wymarły języki tak wielkich i świetnych cywilizacji jak sumerska, akadyjska czy hetycka. W Europie nowożytnej w drugiej połowie XVIII wieku wymarł język kornicki, celtycki język z grupy brytańskiej, używany w Kornwalii (jego ostatnia użytkowniczka zmarła w roku 1777), pod koniec XIX wieku język dalmatyński, romański język używany w otoczeniu słowiańskim na wybrzeżu dalmatyńskim i okolicznych wyspach (jego ostatni użytkownik zmarł w roku 1893), a w połowie wieku XX język mański (manx), celtycki język z grupy goidelskiej, używany na wyspie Man położonej na Morzu Irlandzkim (liczbę jego użytkowników w 1950 roku szacowano na dziesięć osób). Jednak dziś proces wymierania języków gwałtownie przybiera na sile. Według stosunkowo niedawnych danych ONZ w dobie obecnej co dwa tygodnie na świecie wymiera jeden język (wszystko wskazuje na to, że dziś może to być już nawet więcej niż jeden język tygodniowo), przy czym nie widać najmniejszych możliwości zahamowania tego procesu; wręcz przeciwnie, będzie się on z pewnością nasilał. Według wiarygodnych prognoz w ciągu najbliższych dwudziestu lat, a więc jeszcze za życia większości z nas, z powierzchni ziemi zniknie ponad połowa języków jeszcze dziś będących w użyciu (a najbardziej prawdopodobna liczba języków świata to ii ). Wprawdzie niektórzy specjaliści kwestionują prognozowane tempo procesu (przesuwając feralną datę wymarcia ponad połowy języków w głąb bieżącego wieku), jednak co do rozmiarów strat panuje pełna zgoda. Przyśpieszenie procesu wymierania języków ma wiele przyczyn, ale niewątpliwie najważniejszą z nich jest globalizacja. Dowodzi tego przede wszystkim sytuacja językowa najbardziej dotkniętej procesami globalizacyjnymi Europy: podczas gdy za granicę bezpiecznej przyszłości języka przyjęło się uważać jego minimum stutysięczną populację użytkowników (a wiele języków papuaskich, austronezyjskich, czy kaukaskich wykazuje zdumiewającą żywotność i stabilność liczby użytkowników w ciągu wieków, choć ich populacja nie przekracza nieraz setki osób), w Europie za zagrożone wymarciem uważa się nie tylko takie języki jak dolno- i górnołużycki, bretoński, irlandzki czy szkocki (z liczbą użytkowników poniżej stu tysięcy, lecz także dysponujące kilkusettysięcznymi populacjami języki, jak z celtyckich walijski, a z germańskich fryzyjski. iii

2 2 A. Mielczarek, B. Walczak Po drugie, globalizacja walnie się przyczynia do nasilającej się dziś dysproporcji językowego podziału naszego globu. I znowu, jak wyżej, trzeba stwierdzić: dysproporcje w językowym podziale świata istniały zawsze. Zawsze były języki wielkich (tzn. licznych) wspólnot: ludów, narodów, społeczeństw itp. i języki o niewielkiej liczbie użytkowników. Dziś jednak te dysproporcje przybierają wręcz trudne do wyobrażenia wymiary. Kilka liczb dla ilustracji tej tezy (przy założeniu, że najbardziej prawdopodobna liczba języków świata to ). I tak ponad połowa ludności świata mówi tylko dwunastoma językami. Są to: chiński (w pięciu odmianach) 1 mld 200 mln użytkowników, czyli 20,8% ludności świata, angielski (jako ojczysty, liczy się więc tu tylko jego native speakerów) 460 mln użytkowników, czyli 8% ludności świata, hindi 433 mln użytkowników, hiszpański 365 mln, portugalski 177 mln, arabski 160 mln, rosyjski 150 mln (z wielu względów wolno sądzić, że jest to liczba zawyżona), japoński 125 mln, francuski 123 mln, indonezyjski 120 mln, bengalski 119 mln i niemiecki 98 mln. Może jeszcze bardziej uderzające jest inne zestawienie: około 98% ludności świata posługuje się 2% języków świata (te 2% to około języków), natomiast około 98% języków świata (jest to wciąż jeszcze liczba oscylująca między 6500 a 7000) jest używane przez zaledwie 2% ludności świata. Ta olbrzymia dysproporcja jasno pokazuje, że współcześnie funkcjonuje bardzo mała liczba tzw. języków dużych (zaledwie 11 języków przekracza 100 mln użytkowników, zaś jedynie 50 języków ma populacje użytkowników mieszczące się w przedziale od 99 do 10 mln), natomiast bardzo wielka tzw. języków małych, o mniejszym zasięgu używalności (angielskie lesser-used languages, francuskie langues moins répardues), często o liczbie użytkowników liczonej zaledwie w tysiącach, setkach, a nawet dziesiątkach. Skrajnie nieproporcjonalna jest też geograficzna dystrybucja języków. Są obszary, nieraz bardzo wielkie, względnie jednolite pod względem językowym, a są inne, gdzie na relatywnie niewielkim terytorium jest w użyciu wiele języków. Jak twierdzi Alfred F. Majewicz: Na niewielkich obszarowo wysepkach może występować do kilkudziesięciu różnych języków, bywają też wielojęzyczne wioski, gdzie granica między społecznościami mówiącymi różnymi językami przebiega wzdłuż wewnątrzwioskowych ścieżek. Takimi obszarami są przede wszystkim Nowa Gwinea [absolutny rekord zróżnicowania językowego w użyciu jest tam około 100 odrębnych rodzin języków papuaskich A.M. i B.W.], podnóża Himalajów, Hindukuszu i Pamiru, Azja Południowo-Wschodnia (południowe Chiny, północny Wietnam, północna Tajlandia), wyspy Indonezji i niektórych państw wyspiarskich południowego Pacyfiku, okołorównikowe obszary Afryki, Amazonia, Kaukaz i tym podobne. iv Łatwo zauważyć, że pierwotne stosunki językowe zachowują się najlepiej tam, gdzie najwolniej (nieraz jeszcze dziś w stopniu zerowym) dociera współczesna globalizacja gospodarcza, kulturowa i cywilizacyjna. Wreszcie po trzecie i najważniejsze dla zagadnienia, które jest przedmiotem niniejszego referatu globalizacja przyśpiesza (a czasem wręcz uruchamia) językowe procesy integracyjne (unifikacyjne) w skali światowej. Wypada zacząć od stwierdzenia, że zróżnicowanie językowe ludzkości było i jest postrzegane i oceniane ambiwalentnie. Z jednej strony zróżnicowanie to jest odzwierciedleniem i zarazem konsekwencją zróżnicowania kulturowego, a kulturowy pluralizm stanowi o bogactwie kulturowego dorobku ludzkości. Z drugiej jednak strony, w płaszczyźnie praktyczno-komunikacyjnej niepodobna przynajmniej do pewnego stopnia nie zgodzić się z Witoldem Mańczakiem, który twierdzi: [...] fakt, że na kuli ziemskiej jest w użyciu nie jeden, ale kilka tysięcy języków, jest jedną z plag dręczących ludzkość. Różnice językowe dzielą ludzkość na równi z różnicami rasowymi, politycznymi czy religijnymi, a historia uczy, że jakkolwiek różne bywały przyczyny wojen, faktem jest, że daleko częściej walczyli ze sobą ludzie mówiący różnymi językami niż jednym językiem. Zróżnicowanie

3 Globalizacja języki obce czy uniwersalny język międzynarodowy? językowe świata utrudnia także pokojowe kontakty ludzi ze sobą, hamuje wymianę informacji z zakresu nauki i techniki, zmusza ludzi do zużywania części życia na uczenie się języków obcych, co jest czynnością zupełnie nieproduktywną, stwarza konieczność przekładania książek z jednego języka na inne, co bynajmniej nie podnosi ich wartości itd., słowem, językowe zróżnicowanie ludzkości jest hamulcem postępu w jakiejkolwiek dziedzinie. v Chociaż z jednej strony niezależnie od różnych świadomie i celowo podejmowanych środków zaradczych oraz samorzutnych tendencji kompensacyjnych w tym zakresie zróżnicowanie językowe świata od wieków nieprzerwanie maleje (a dziś, o czym była mowa wyżej, na skutek gwałtownego przyśpieszenia procesu wymierania języków maleje w zastraszającym tempie, to jednak, z drugiej strony, zróżnicowanie językowe świata trwa i nie znamy żadnej poważnej teorii naukowej, która by w możliwej do ogarnięcia myślą perspektywie czasowej przewidywała rozpowszechnienie się na całym świecie jednego ogólnoludzkiego języka (taki stan rzeczy zakładała jedynie słynna teoria stadialna Nikołaja Marra). W tej sytuacji od wieków obserwuje się i samorzutne tendencje, i świadome i celowe przedsięwzięcia unifikacyjne. Przejawiają się one na dwu poziomach: ponad językami narodowymi i na poziomie tych języków. Na pierwszym z tych poziomów mamy do czynienia z różnego rodzaju językami międzynarodowymi: ograniczonymi pod względem funkcjonalnym lub nie, żywymi lub martwymi, naturalnymi lub sztucznymi. vi Takim międzynarodowym językiem kultu religijnego, kultury i nauki była w średniowieczu łacina (w mniejszym zakresie, tzn. na mniejszym obszarze, też greka i starocerkiewno-słowiański vii ). Podobną rolę odegrała w XVIII i w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku francuszczyzna, która jednak, choć nazywana podówczas nowożytną łaciną, była nie tylko międzynarodowym językiem kultury, lecz także międzynarodowym potocznym językiem społecznych elit. viii Jako potoczne języki międzynarodowe, funkcjonujące ponad językami narodowymi, pomyślane też były wszystkie języki sztuczne, od volapüku po różne warianty interlingwy. Najpopularniejszy z nich, esperanto, zyskał nawet swego czasu znaczny stopień znajomości i rozpowszechnienia, dziś jednak, jak w ogóle wszystkie języki sztuczne jako takie, jest zdecydowanie w odwrocie. ix Toteż można już chyba stwierdzić, że praktyka wykazała, iż przyszłość w tym względzie należy do języka naturalnego. Dziś następcą łaciny i francuszczyzny w roli języka międzynarodowego jest angielski. Poprzedników przerasta zarówno zasięgiem geograficznym, jak i społecznym oraz funkcjonalnym. x Funkcje unifikacyjne w mniejszym lub większym zakresie pełniły też lub pełnią języki urzędowe w państwach wielonarodowych (niemiecki w Cesarstwie, a później Rzeszy Niemieckiej oraz w monarchii austro-węgierskiej, rosyjski w Rosji carskiej, byłym ZSRR i dzisiejszej Rosji itd.). Od polityki narodowościowej państwa wielonarodowego zależy, czy unifikacyjne oddziaływanie języka urzędowego nie przeradza się w politykę językowego ucisku i wynaradawiania. Na płaszczyźnie języków narodowych tendencje integracyjne mogą w szczególnie sprzyjających warunkach doprowadzić do wzajemnego upodobnienia się (wytworzenia wspólnych cech systemowych) języków narodów sąsiadujących z sobą i połączonych wyjątkowo ścisłymi i długotrwałymi więzami. Powstaje wówczas liga językowa. W Europie klasycznym jej przykładem jest liga bałkańska, obejmująca dwa języki słowiańskie: bułgarski i macedoński, romański język rumuński oraz dwa indoeuropejskie, lecz w obrębie tej rodziny izolowane języki nowogrecki i albański. xi Słabszy lub silniejszy wpływ na języki narodowe wywierały też i wywierają funkcjonujące ponad nimi języki międzynarodowe (łacina, francuski, angielski), a także, na określonych obszarach, języki urzędowe państw wielonarodowych (niemiecki, rosyjski itd.). Wpływ ten przejawia się głównie, w zasadzie niemal wyłącznie, na płaszczyźnie słownictwa. W europejskich językach narodowych mamy więc w znacznym stopniu wspólne warstwy

4 4 A. Mielczarek, B. Walczak słownictwa pochodzenia łacińskiego, francuskiego, wreszcie najnowszą warstwę anglicyzmów i tzw. zapożyczeń sztucznych, czyli wyrazów utworzonych współcześnie z materiału leksykalnego łaciny i greki. Wyrazy wspólne wielu językom, zwykle o charakterze wyspecjalizowanym, noszą nazwę internacjonalizmów. xii Ich warstwa we współczesnych językach europejskich szybko się poszerza (dziś głównie za sprawą oddziaływania języka angielskiego), walnie się przyczyniając do ich unifikacji. Można więc już mówić o europejskiej lidze słownikowej. xiii Szczególne miejsce zajmuje w niej międzynarodowa terminologia naukowa, techniczna i zawodowa. xiv Są to najpoważniejsze dziś i w zasadzie powszechnie oceniane jako pożądane przejawy i skutki językowych tendencji unifikacyjnych. Ogólnie silne dziś w całej Europie (i, oczywiście, nie tylko w Europie) wpływy angielskie wywołują również inne skutki w postaci czasem jeszcze dość powierzchownej, lecz wciąż się jednak pogłębiającej językowej anglicyzacji (a raczej amerykanizacji) sfery życia codziennego (napisy uliczne, szyldy sklepowe, nazwy firm, sklepów, lokali gastronomicznych itd.). xv Choć obiektywnie i to zjawisko zbliża do siebie różne języki europejskie, na ogół jest oceniane jako niepożądane, gdyż w opinii wielu użytkowników języków narodowych zagraża to ich tożsamości. Wywołuje też reakcje w postaci stosownych zabiegów polityki językowej, a nawet aktów prawnych (jak w Polsce ustawa o ochronie języka polskiego). xvi Czas na konkluzję. Jak w świetle powyższego wywodu przedstawia się przyszłość międzynarodowej komunikacji językowej? xvii Jak się wydaje, w trybie prognostycznofuturologicznym wolno uchylić alternatywnie sformułowane pytanie: języki obce czy uniwersalny język międzynarodowy? Wszystko wskazuje na to, że w perspektywie przyszłości (zdeterminowanej przez procesy globalizacyjne) sytuuje się i uniwersalny język międzynarodowy, i języki obce. Wydaje się, że na różnych poziomach, w różnych sferach i zakresach komunikacji językowej z różną siłą się ujawnią różne tendencje unifikacyjne. Nie ulega wątpliwości, że w płaszczyźnie praktyczno-komunikacyjnej pewne formy i przejawy integracji są celowe i pożądane. Należy do nich i uniwersalny język międzynarodowy. Powtórzmy raz jeszcze ewidentny truizm: dziś jest nim angielski i trudno sobie wyobrazić w poddającej się wyobraźni perspektywie czasowej by mógł w tej funkcji zostać zastąpiony przez jakiś inny język narodowy. Warto jednak sobie uzmysłowić, że w XVIII czy w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku, gdy niepodzielnie w funkcji języka międzynarodowego panowała francuszczyzna, też nikt nie mógł sobie wyobrazić, by kiedykolwiek mogła ona zostać zdetronizowana. Językoznawca-diachronista musi więc być w swoich sądach ostrożny. Niczego nie przesadzając, nie może, w kontekście rosnącej roli gospodarczej i politycznej Chin, nie dostrzegać perspektyw, jakie się otwierają przed językiem, którym już dziś mówi co piąty mieszkaniec naszego globu. Podobnie w kontekście rosnącej roli Indii i przewidywanej w Indiach eksplozji demograficznej nie może lekceważyć perspektyw, jakie się w związku z tym otwierają przed wielkimi indoeuropejskimi językami subkontynentu indyjskiego na czele z hindi. To jednak kwestia mniej lub (raczej) bardziej odległej przyszłości. Dziś językiem międzynarodowym jest angielski i należy się spodziewać tego, że w najbliższych latach jego znaczenie będzie jeszcze rosnąć. W szczególności (początki tego procesu można już obserwować) stanie się angielski podstawowym narzędziem komunikacji językowej takich dziedzin nauki jak medycyna, nauki techniczne, matematyka, informatyka, fizyka, chemia, biologia, psychologia, socjologia, ekonomia itd., Czyli dziedzin nauki o zasięgu globalnym, wypierając z tego obszaru języki narodowe (choć trudno przewidywać, czy całkowicie, czy tylko częściowo: jest wielce prawdopodobne, że języki narodowe pozostaną w ogóle lub przynajmniej jeszcze bardzo długo narzędziem komunikacji tych dziedzin nauki w płaszczyźnie dydaktycznej na szczeblu szkolnictwa podstawowego i średniego; wszystko

5 Globalizacja języki obce czy uniwersalny język międzynarodowy? przemawia też za tym, że języki narodowe pozostaną głównym lub wyłącznym językiem takich dziedzin nauki jak filologia narodowa czy historia ojczysta). xviii Będzie się też nasilał wpływ angielszczyzny na języki narodowe. xix Jak zasadnie twierdzi Artur Gałkowski: Wnioski, powtarzające się w wielu analizach chrematonimów marketingowych pod kątem udziału w ich budulcu elementów obcojęzycznych, zgodnie potwierdzają, że największą popularnością cieszy się w tym dziale nazewniczym język angielski. Jest to język, który utwierdza swoją pozycję języka międzynarodowego w różnych dziedzinach życia wszystkich krajów europejskich. Wzmacnia ten trend postępujący proces amerykanizacji kultur, czyli kształtowania kultury globalnej na wzór modeli zza oceanu. xx Dominacja angielszczyzny wywołuje jednak nasilający się, zwłaszcza w niektórych środowiskach, sprzeciw i opór. W Europie najlepszym przykładem jest w tym względzie polityka językowa Francji. Niepodobna też nie zauważyć, że w strukturach Unii Europejskiej (co w jakimś stopniu może być też wynikiem rezerwy Wielkiej Brytanii wobec kwestii zjednoczenia Europy) angielski znajduje równorzędnych, jeśli nie bardziej wpływowych konkurentów do funkcji ponadnarodowego języka (ponadnarodowych języków) Unii w postaci francuskiego i niemieckiego, w mniejszym stopniu też chyba włoskiego (w całej Europie szerzy się francuska leksyka z zakresu mody damskiej i włoska leksyka kulinarna). W wymiarze światowym daje się zauważyć rosnąca popularność i znaczenie języka hiszpańskiego (w południowych stanach USA hiszpańszczyzna coraz skuteczniej ogranicza rolę angielskiego). Na potęgę demograficzną, gospodarczą i polityczną wyrasta portugalskojęzyczna Brazylia. Rosnące znaczenie islamu pociąga za sobą coraz wyższą pozycję języka arabskiego. I tak dalej. Wszystko więc wskazuje na to, ze oprócz angielskiego będziemy się uczyć przynajmniej jeszcze bardzo długo, a może i zawsze także innych języków obcych: francuskiego, niemieckiego, hiszpańskiego, włoskiego czy choćby ze względów stricte utylitarnych języków państw potęg gospodarczych Dalekiego Wschodu. W ogóle, przekraczając ograniczenia tak charakterystycznego dla nauki (w tym też językoznawstwa), kultury, sztuki i życia zbiorowego u nas europocentryzmu, trzeba pamiętać o ponadnarodowych językach spoza naszego kręgu kulturowego, jak chiński w Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, w przeszłości język kultury na obszarze Korei, Japonii czy Wietnamu, czy jak dziś wspomniany już arabski jako język kultowy (w wariancie klasycznym) islamu. Wreszcie nie można zapominać, że coraz powszechniejsza staje się świadomość tego, iż jest ze wszech miar niepożądane, by tendencje unifikacyjne objęły tę sferę funkcjonowania języków, w której przejawia się i realizuje ich funkcja kulturotwórcza. Zwycięża pogląd, że w warunkach europejskiej, a w dalszej pewnie bardzo jeszcze odległej przyszłości chyba i globalnej integracji nie powinno dojść do uszczuplenia pluralizmu, który jest największym bogactwem kulturowym ludzkości. i Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, t. 1: A-J, Warszawa 2003, s ii Zob. na ten temat A.F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa 1989; R.E. Asher i in., The Encyclopedia of Language and Linguistics, t. I X, Pergamon Press, Cambridge 1993 i Ch. Moseley, R.E. Asher, Atlas of the World s Languages, Routledge, London New York iii Zob. na ten temat A.F. Majewicz, Języki wymierające i zagrożone stan i perspektywy, [w:] Wielka encyklopedia geografii świata, t. XIV: W. Maciejewski, Świat języków, Poznań 1999, s oraz B. Walczak, Język polski wśród języków świata u progu trzeciego tysiąclecia, Postscriptum 2006, nr 2 (52), s i to samo w: Literatura, kultura i język polski w kontekstach i kontaktach światowych. III Kongres Polonistyki Zagranicznej, Poznań 8 11 czerwca 2006 roku, pod red. M. Czermińskiej, K. Meller i P. Flicińskiego, Poznań 2007, s iv A.F. Majewicz, Języki wymierające i zagrożone..., jw., s v W. Mańczak, Z zagadnień językoznawstwa ogólnego, Wrocław Warszawa Kraków 1970, s

6 6 A. Mielczarek, B. Walczak vi Zob. na ten temat M. Jurkowski, Od Wieży Babel do języka kosmitów. O językach sztucznych, uniwersalnych i międzynarodowych, Białystok vii Międzynarodowa rola łaciny i greki jest powszechnie znana, o roli w tym względzie staro-cerkiewnosłowiańskiego zob. L. Moszyński, Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa viii O międzynarodowym zasięgu geograficznym i funkcjonalnym francuszczyzny informuje najobszerniej F. Brunot, Histoire de la langue française des origines à1900, t. 1 9, Paris , zwięźlej inne syntezy historii języka francuskiego, na przykład E. Littré, Histoire de la langue française, t. 1 2, Paris 1862; A. Dauzat, Histoire de la langue française, Paris 1930; idem, Précis d histoire de la langue et du vocabulaire français, Paris 1949; Ch. Vossler, Langue et culture de la France. Histoire du français littéraire des origines à nos jours, Paris 1953; Ch. Bruneau, Petite histoire de la langue française, t. 1 2, Paris ; M. Cohen, Histoire d une langue : le français (des lointaines origines à nos jours), Paris ix Zob. M. Jurkowski, op. cit., a ponadto między innymi J. Baudouin de Courtenay, O języku pomocniczym międzynarodowym, Kraków 1908; Z. Klemensiewicz, Czy warto zajmować się esperantem?, Warszawa 1965 i Międzynarodowa komunikacja językowa. Materiały konferencyjne, t. 1 6, Łódź x W odniesieniu do polszczyzny zob. na ten temat B. Walczak, Norma językowa wobec elementów obcego pochodzenia, [w:] Kultura języka dziś, pod red. W. Pisarka i H. Zgółkowej, Poznań 1995, s xi Zob. K. Sandfeld, Linguistique balcanique, Paris 1930; R. Nahtigal, Slovanski jeziki, Ljubljana 1952; T. Lehr- Spławiński, W. Kuraszkiewicz, F. Sławski, Przegląd i charakterystyka języków słowiańskich, Warszawa 1954; N.A. Kondrašov, Slavjanskie jazyki, Moskva 1962; F. Sławski, Zarys dialektologii południowosłowiańskiej, Warszawa 1962; Slavjanskie jazyki, Moskva 1977; F. Sławski, Języki słowiańskie, [w:] Języki indoeuropejskie, pod red. L. Bednarczuka, t. II, Warszawa 1988, s ; N. Reiter, Grundzüge der Balkanologie. Ein Schritt in die Eurolinguistik, Berlin xii O internacjonalizmach zob. V.V. Akulenko, Voprosy internacionalizacii slovar nogo sostava jazyka, Charkiv 1972; Internacional nye elementy w leksike i terminologii, Charkiv 1980; E. M, Soloducho, Problemy internacionalizacii frazeologii, Kazan 1982; J. Maćkiewicz, Co to są tzw. internacjonalizmy?, Język Polski LXIV, 1984, zesz. 3, s ; eadem, Wyrazy międzynarodowe (internacjonalizmy) we współczesnym języku polskim, [w:] Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s xiii Takie stanowisko zajmuje na przykład Anna Wierzbicka (A. Wierzbicka, O języku dla wszystkich, Warszawa 1965); zob. też N. Reiter, Eurolinguistik, Forschungen zur Osteuropäischen Geschichte 48, 1993, s xiv Zob. na ten temat Z. Stoberski, Międzynarodowa terminologia naukowa, Warszawa 1982; B. Walczak, Termin techniczny rodzimy neologizm czy zapożyczenie? [w:] Słownictwo techniczne w dziedzinie tłumaczeń. Krajowa konferencja naukowo-techniczna, Poznań 1980, s ; idem, Néologisme indigène ou emprunt dans la terminologie? Neoterm 1987, nr 5/6, s ; idem, La motivation (transparence) structurale faitelle mieux comprendre les termes scientifiques et techniques? Neoterm World Specialized Terminology 1992, nr 21/22, s i inne tego rodzaju prace. W dziele umiędzynarodowienia terminologii naukowej, technicznej i zawodowej duże zasługi położyła International Organization for Unification of Terminological Neologisms i jej organ Neoterm (później Neoterm World Specialized Terminology ). xv W odniesieniu do polszczyzny zob. na ten temat B. Walczak, Norma językowa wobec elementów obcego pochodzenia, jw. xvi O polityce językowej w różnych krajach (głównie europejskich) najlepiej i najbardziej wyczerpująco informują dwie prace zbiorowe: Normalizacja języka w krajach Zachodu. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Komisję Kultury Słowa WTN 14 grudnia 1992, pod red. A. Markowskiego i J. Puzyniny, Warszawa 1994 i Europäische Sprachkultur und Sprachpflege, hrsg. A. Greule und F. Lebsanft, Tübingen Zob. też W. Pisarek, J. Rokoszowa, Prawne ramy troski o język, [w:] O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny, pod red. J. Miodka, Wrocław 1996, s xvii W kwestii przesłanek odpowiedzi na to pytanie zob. B. Walczak, Universalism or Particularism? (The Process of Linguistic Unification and Differentiation Today and Tomorrow), [w:] Culture of the Time of Transformation. II International Congress: The Cultural Identity of the Central-Eastern Europe, ed. J. Brendel, Poznań 1999, s i idem, Uniwersalizm czy partykularyzm? (Procesy unifikacji i dyferencjacji językowej dziś i jutro), [w:] Kultura Język Edukacja 3, pod red. R. Mrózka, Katowice 2000, s xviii Obszerniej na ten temat w pracy: B. Walczak, Czy językowi polskiemu coś zagraża? [w:] Współczesna polszczyzna. Stan. Perspektywy. Zagrożenia, pod red. Z. Cygal-Krupy, Kraków Tarnów 2008, s xix W odniesieniu do polszczyzny zob. na ten temat zwłaszcza: M. Faust, Anglicyzmy semantyczne wyrazy modne, [w:] Język. Teoria Dydaktyka, Kielce 1982, s ; E. Mańczak-Wohlfeld, Analiza dekompozycyjna zapożyczeń angielskich w języku polskim, Kraków 1992; eadem, Angielskie elementy leksykalne w języku polskim, Kraków 1994; eadem, Tendencje rozwojowe współczesnych zapożyczeń angielskich w języku polskim, Kraków 1995; B. Walczak, Norma językowa wobec elementów obcego pochodzenia, jw.; idem, Aperçu

7 Globalizacja języki obce czy uniwersalny język międzynarodowy? sur la culture de la langue en Pologne; [w:] Europäische Sprachkultur und Sprachpflege, jw., s ; idem, Kontakty polszczyzny z językami niesłowiańskimi, [w:] Współczesny język polski, jw., s i inne tego rodzaju prace. xx A. Gałkowski, Chrematonimy w funkcji kulturowo-użytkowej. Onomastyczne studium porównawcze na materiale polskim, włoskim, francuskim, Łódź 2008, s Więcej na temat roli angielszczyzny jako języka międzynarodowego w pracy: B. Walczak, Język wobec procesów globalizacji, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis 107, Studia Linguistica VI, 2011, s