Małgorzata Przybysz-Zaremba. Uzależnienie młodzieży od współczesnych mediów

Transkrypt

1 Małgorzata Przybysz-Zaremba Uzależnienie młodzieży od współczesnych mediów Olsztyn

2 SPIS TREŚCI Strona Wstęp 4 1. Uzależnienie młodzieży od współczesnych mediów jako problem społeczny Próba zdefiniowania pojęć związanych z uzależnieniem od komputera oraz Internetu 1.2. Symptomy i przebieg uzależnienia komputerowo-sieciowego Formy uzależnienia komputerowo-sieciowego Seks wirtualny Cyber relational addiction Gry komputerowo-sieciowe Hazard sieciowy 1.4. Skutki uzależnienia od współczesnych mediów Skutki psychologiczne Skutki fizjologiczno-fizyczne Skutki społeczne Indywidualne przypadki uzależnienia komputerowo-sieciowego Przypadki uzależnienia od gier komputerowych Przypadki uzależnienia od Internetu Zapobieganie uzależnieniu od współczesnych mediów Sposoby zapobiegania uzależnieniu młodzieży od współczesnych mediów 2.2. Formy profilaktyki Przewodniki po Internecie Filtrowanie i ocenianie przekazów internetowych Charakterystyka niektórych programów filtrującoblokujących Hotlines Jedno kliknięcie więcej Porady dla rodziców dotyczące bezpiecznego korzystania z komputera Założenia metodologiczne badań własnych Uwagi wprowadzające 3.2. Cel i przedmiot badań

3 3.3. Problemy badawcze i hipotezy Metoda, technika, narzędzie badawcze Teren badań i ich organizacja Charakterystyka badanej populacji Młodzież w nałogu komputerowo-sieciowym Zaawansowania młodzieży w nałogu Formy wykorzystywania komputera oraz sieci Internet Młodzież a gry komputerowo-sieciowe Czas korzystania z komputera a zmiany w zachowaniu młodzieży Zmiany psychofizyczne badanych powstałe pod wpływem 79 długotrwałego korzystania z komputera 4.4. Obawy badanych związane z zagrożeniami płynącymi z Sieci Profilaktyka nałogu komputerowo-sieciowego 88 Podsumowanie i wnioski 92 Bibliografia 97 Summary Aneks Scenariusze zajęć

4 Wstęp Problem uzależnienia od współczesnych mediów w naszym kraju coraz bardziej się rozszerza. Wskazuje na to nie tylko wzrastająca liczba osób uzależnionych od Internetu oraz gier komputerowo-sieciowych, ale także zwiększająca się liczba osób nadmiernie korzystających z tych mediów. Badania przeprowadzone w styczniu 2000 roku na grupie 1012 polskich internautów wykazały, że 43% polskich internautów to ludzie w wieku lat, a 20% w wieku lat. Kobiety stanowią wśród nich 37%. Co trzeci korzystający z Sieci mieszka w mieście liczącym powyżej 500 tys. mieszkańców. Codziennie lub kilka razy w tygodniu łączyło się z Internetem 58% ankietowanych. Szacuje się, że odsetek korzystających z Internetu zbliża się w Polsce do 11% ogółu społeczeństwa 1. Również poza granicami naszego kraju problem uzależnienia od komputera, a przede wszystkim od gier, staje się plagą XXI wieku. Według danych szacunkowych w Południowej Korei po gry komputerowe sięga aż 17 milionów osób. Jest to blisko 35% całej populacji małego kraju. W kawiarniach internetowych jedna godzina dostępu do Sieci kosztuje zaledwie jednego dolara. Cena jest tak niska, że rozgrywki sieciowe przyciągają nie tylko młodzież. Natomiast badania przeprowadzone w roku 2005 przez władze Korei wykazały, że aż sześć z dziesięciu losowo wybranych osób w wieku od 9 do 39 lat uważa się za stałych użytkowników gier sieciowych, a prawie połowa dzieci w wieku od 3 do 5 lat uczy się już korzystać z Internetu 2. Bardzo szybkie tempo rozwoju problemu uzależnienia od współczesnych mediów występuje również w Chinach, gdzie dostęp do Sieci znajduje się niemal wszędzie. Obecnie można już zanotować pierwsze przypadki uzależnienia od tego medium, które kończyły się popełnieniem przestępstwa przez gracza lub jego śmiercią. Na przykład w Rosji 12-letni chłopiec doznał ataku epileptycznego przed komputerem, który doprowadził do wylewu krwi do mózgu, a tym samym do jego zgonu 3. Podobny przypadek zanotowano w sierpniu 2005 roku w Korei, gdzie 28-letni mężczyzna poświęcił na granie w grę Aleksander 50 godzin bez przerw, po czym zmarł w wyniku niewydolności serca 4. Natomiast w grudniu tego samego roku, również w Korei, zmarł 38-letni fan sieciowej 1 D. Sikorski, Uzależnienie od Internetu, Caritas 2005, nr Korea Południowa zagrywa się do upadłego!, < Zabójcze 12 godzin przed komputerem, < Korea Południowa kraj uzależniony od gier, <

5 zabawy. Kontrola serwerów wykazała, że przez ostatnich 20 dni życia gracz bawił się nieustannie przez 417 godzin 5. Częściej notuje się również przypadki zasłabnięć dzieci, kłótni rodzinnych i kradzieży pieniędzy przez młodzież, która całe dni spędza w kawiarniach internetowych. Jak widać z przytoczonych danych, problem uzależnienia od współczesnych mediów zaczyna przybierać wymiar masowy nie tylko wśród osób dorosłych, ale coraz częściej i wśród dzieci, i młodzieży. Wydaje się, zatem konieczne, by zwrócić większą uwagę na rozwój tego problemu, a tym samym podjąć różnorodne działania profilaktyczne, które swoim zasięgiem obejmowałyby nie tylko osoby nadmiernie korzystające ze współczesnych mediów, tj. głównie dzieci i młodzież, ale również ich rodzinę oraz szkołę. Z badań, które prowadziłam jako ekspert Fundacji Krzysztofa Hołowczyca wśród młodzieży gimnazjalnej województwa warmińsko-mazurskiego wynika 6, iż działania profilaktyczne prowadzone przez placówki szkolne opierają się tylko i wyłącznie na suchym przekazywaniu młodzieży wiedzy na temat symptomów oraz skutków rozwoju dotychczasowych zjawisk patologicznych. A przecież zmiany, jakie dokonują się w globalizującym się świecie powodują pojawianie się coraz to nowszych zjawisk patologicznych, wśród których pojawiło się np. uzależnienie od współczesnych mediów. Prezentowana praca jest zatem próbą teoretycznego oraz empirycznego zarysowania problemu uzależnienia młodzieży od współczesnych mediów. Analiza przedstawionych w niej zagadnień pozwoli kadrze nauczycielskiej oraz rodzicom dzieci nadmiernie korzystających ze współczesnych mediów poszerzyć dotychczasową wiedzę na temat symptomów i przejawów nałogu komputerowo-sieciowego oraz jego skutków. Równie istotne, szczególnie dla nauczycieli, są informacje dotyczące profilaktyki nałogu komputerowo-sieciowego oraz wiadomości na temat szukania pomocy w przypadku pojawienia się tego problemu (adresy ośrodków zajmujących się leczeniem netoholików aneks nr 7). Jest to tym bardziej ważne, że wiedza ta będzie przekazywana nie tylko młodzieży korzystającej ze współczesnych mediów, ale również ich rodzicom. Biorąc te kwestie pod uwagę, dokonałam analizy problemu uzależnienia młodzieży od współczesnych mediów. Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym podjęłam próbę zdefiniowania pojęć związanych z uzależnieniem od współczesnych mediów. Przedstawiłam 5 Korea Południowa zagrywa się do upadłego!, < Badania przeprowadzone przez Fundację Krzysztofa Hołowczyca w ramach Akcji Trzeźwo myślę, trzeźwo jeżdżę w 2006 roku obejmowały około 2 tys. młodzieży gimnazjalnej województwa warmińsko-mazurskiego. 5

6 pierwsze symptomy uzależnienia komputerowo-sieciowego oraz przebieg tego uzależnienia. Przytoczyłam również główne fazy wkraczania jednostki w ten nałóg oraz osobowościowe predyspozycje uzależnienia się od Internetu proponowane przez główną badaczkę Kimberly S. Young oraz M. Dziewieckiego. Rozdział ten obejmuje także główne formy uzależnienia komputerowo-sieciowego, takie jak: seks wirtualny, cyber relational addiction, gry komputerowo-sieciowe oraz hazard sieciowy) oraz jego skutki (psychologiczne, fizjologiczno-fizyczne oraz społeczne). Ponadto w rozdziale tym przedstawiłam także indywidualne przypadki uzależnienia od gier komputerowych oraz Internetu. Największą jednak uwagę w części teoretycznej pracy (rozdział drugi) skupiłam na sposobach zapobiegania uzależnieniu młodzieży od współczesnych mediów. Przedstawiłam m.in. różne formy profilaktyki: przewodniki po Internecie, filtrowanie i ocenianie przekazów internetowych (charakterystyka niektórych programów filtrująco-blokujących), hotlines oraz kampania Jedno kliknięcie więcej. Ponadto przytoczyłam porady oraz wskazówki dla rodziców dotyczące bezpieczeństwa dzieci i młodzieży w Sieci oraz bezpiecznego korzystania z gier komputerowych. Założenia metodologiczne badań własnych zawarłam w rozdziale trzecim. Obejmuje on uwagi wprowadzające, nawiązujące do przyjętego typu badań oraz do założeń badań własnych nad uzależnieniem młodzieży od współczesnych mediów. Założenia oparte zostały na typie badań weryfikacyjnych, które były najodpowiedniejsze dla przyjętego przeze mnie podejścia ilościowego. W rozdziale tym sformułowałam cel i przedmiot badań, problemy i hipotezy badawcze, określiłam dla nich zmienne i wskaźniki oraz metodę, techniki, a także narzędzia badawcze. Zaprezentowałam również charakterystykę terenu badań, ich organizację oraz przebieg, a także dokonałam charakterystyki badanej grupy. Pozostałe dwa rozdziały mają charakter empiryczny. W rozdziale czwartym przedstawiłam zaawansowanie młodzieży w nałogu komputerowo-sieciowym. Zwróciłam przede wszystkim uwagę na główne czynniki, takie jak: czas przeznaczany na kontakt z komputerem (Internetem), łatwość dostępu do komputera, formy wykorzystywania komputera itp., które w największym stopniu wpływają na rozwój nałogu komputerowosieciowego wśród młodzieży. O zaawansowaniu młodzieży w nałogu świadczyły również zmiany w ich zachowaniu. Rozdział ten kończą obawy respondentów związane z zagrożeniami płynącymi z Sieci, które jak wykazały badania, nie powstrzymywały młodzieży (rodziców/studentów, których dzieci korzystały z komputera i Internetu) przed zmniejszaniem czasu przeznaczanego na kontakt z komputerem. 6

7 Rozdział piąty zawiera główne formy profilaktyki nałogu komputerowo-sieciowego podejmowane przez badanych rodziców/studentów. W Podsumowaniu i wnioskach zostały ujęte wnioski końcowe z badań oraz sprawdzalność założonych hipotez badawczych. Pracę kończą scenariusze zajęć oraz spotkań z rodzicami na temat bezpieczeństwa w Sieci opracowane przez Fundację Dzieci Niczyje w ramach kampanii Dziecko w Sieci, które z całą pewnością pomogą nauczycielom w przeprowadzaniu zajęć z uczniami na temat bezpiecznego korzystania ze współczesnych mediów. Główną intencją pracy było uświadomienie wagi przedstawionej problematyki uzależnienia od współczesnych mediów w życiu społecznym oraz wyposażenie czytelnika, zwłaszcza nauczycieli, pedagogów, rodziców, jak również wszystkich tych, którzy dużo czasu poświęcają korzystaniu z komputera i Internetu, w niezbędną wiedzę o uzależnieniu komputerowo-sieciowym. 7

8 1. Uzależnienie młodzieży od współczesnych mediów jako problem społeczny 1.1. Próba zdefiniowania pojęć związanych z uzależnieniem od komputera oraz Internetu Do współczesnych mediów uzależniających młodzież zaliczyć należy komputer a szczególnie sieć internetową. Uzależnienie to coraz bardziej przybiera masowy wymiar, gdyż zaliczane jest do kategorii przejawów patologii, która podobnie jak alkoholizm wymaga leczenia odwykowego. Z tych też względów uzależnienie to jest rozpatrywane w aspekcie szerszym, tj. ochrony zdrowia psychicznego. W polskim systemie prawnym nie ma ustawy dedykowanej uzależnieniu od Internetu. Dlatego też problem ten należy potraktować zbiorczo. Wydaje się, że problematyka ta podlega uregulowaniom ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Wprowadzona ustawowo instytucja powinna zajmować się tego rodzaju patologią. Powinna być odpowiedzialna za kształtowanie polityki społecznej w tym zakresie (por. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i zapobieganiu alkoholizmowi, ustawa o ochronie zdrowia psychicznego). Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 roku w art. 3 zawiera definicję osoby z zaburzeniami psychicznymi. Termin ten odnosi się do osoby: chorej psychicznie (wykazującej zaburzenia psychotyczne), osoby upośledzonej umysłowo, osoby wykazującej inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym 7. Według Prawa Pracy uzależnienie od Internetu może powodować bezprawne naruszenie porządku pracy. Przy czym naruszenie porządku pracy odnosi się do znaczenia węższego, wówczas może ono dotyczyć np. obowiązku stosowania się do ustalonego czasu pracy, wykonywania w czasie pracy czynności niezwiązanych z zadaniami wynikającymi ze stosunku pracy oraz reguł zapewniających prawidłowe funkcjonowanie zakładu. Naruszenie porządku może polegać na naruszeniu obowiązków regulaminowych określonych w 7 Uzależnienie od Internetu wstępny szkic problematyki prawnej, <

9 regulaminie danego pracodawcy, jak również obowiązków przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy 8. Wielu specjalistów psychoterapii uzależnień zastanawia się na ile uprawnione jest używanie słowa uzależnienie w kontekście Internetu lub pracy z komputerem. W najnowszych podręcznikach psychiatrii i psychopatologii, w rozdziałach omawiających uzależnienia, wszystkie aspekty dotyczą typowo fizycznych uzależnień, a więc alkoholu, narkotyków i leków. O uzależnieniu od Internetu nie wspomina ani Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych DSM-III, ani DSM-IV. Nie ma też miejsca na to hasło w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10. W artykułach amerykańskich poświęconych problematyce netoholizmu używa się takiego określenia, jak Internet Addiction Disorder. I. Goldberg jako pierwszy użył tego określenia i odniósł je do zaburzeń związanych z korzystaniem z Internetu, identyfikując je jako uzależnienie o charakterze behawioralnym 9. M. Griffiths rozszerzył tę definicję wprowadzając sześć głównych składowych, dotyczących uzależnienia od Internetu. Są to: dominacja, zmiany nastroju, tolerancja, objawy odstawienia, konflikty oraz zapaści 10. Natomiast dr Kimberly S. Young zaproponowała kolejną definicję zaburzeń związanych z korzystaniem z Internetu Problematic Internet Use (PIU). Autorka twierdziła, że definicja ta opiera się na supozycji, ponieważ jednostka identyfikuje się przynajmniej z pięcioma z ośmiu kryteriów diagnozy zaburzonego korzystania z Internetu. Tymi kryteriami są: niepokój związany z Internetem; narastająca potrzeba spędzania czasu online; powtarzające się próby ograniczenia czasu korzystania z Internetu; zamykanie się w sobie w sytuacji ograniczonego korzystania; problemy z planowaniem czasu; problemy związane ze stresem w rodzinie, szkole, pracy, wśród przyjaciół; okłamywanie innych na temat ilości czasu spędzonego w Internecie; zmiany nastroju 11. Na rozbudowanie powyższych definicji zdecydował się R. A. Davis, który zaproponował wizję kognitywno-behawioralną PIU, kładąc nacisk na proces poznawczy i myślowy jako źródło nasilania się i trwania zaburzeń. W świetle tej koncepcji, objawy zaliczające się do sfery poznawczej poprzedzają i wywołują objawy emocjonalne i behawioralne. Autor podzielił zaburzenia na dwie kategorie: specyficznie patologiczne korzystanie z Internetu (SPIU) i generalnie patologiczne korzystanie z Internetu (GPIU). Pierwsza z przedstawionych kategorii odnosi się do uzależnienia się od Sieci w sposób 8 Ibidem. 9 Za: C. Guerreschi, Nowe uzależnienia, Kraków 2006, s Ibidem, s Ibidem, s

10 zaostrzający już wcześniej występujące uzależnienie, np. od gier hazardowych czy pornografii. Natomiast druga kategoria odwołuje się do ogólnych możliwości Sieci, np. uczestnictwa w czatach, ściągania plików czy surfowania 12. Za czynniki istotnie wpływające na rozwój i utrzymywanie się nadmiernego używania Internetu w obydwu wymienionych typach autor uważa istnienie i współoddziaływanie: 1. Dezadaptacyjnych konstruktów poznawczych, dotyczących: a) własnej osoby (tj. niskie poczucie własnej wartości, obniżona samoocena, niskie poczucie sprawstwa), współistniejących często z ruminacyjnym stylem poznawczym (ruminative cognitive style); b) otoczenia (świata) (globalna tendencja do generalizowania, myślenie w kategoriach wszystko-albo-nic). 2. Podłoża psychopatologicznego (np. depresja, lęk społeczny, uzależnienie od substancji psychoaktywnych), które autor uważa za katalizator rozwoju nadmiernego używania Internetu. 3. Czynników dodatkowych (bodźców) zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia patologicznego zachowania (np. dźwięk komputera łączącego się z Internetem). Ponadto na rozwój i utrzymywanie się nadmiernego używania Internetu sprzyja brak wsparcia społecznego ze strony rodziny i/lub przyjaciół oraz społeczne wyizolowanie jednostki, jak również wycofywanie się z kontaktów społecznych 13. A. Hoall i J. Parsons mówią o Internet Behavior Dependece (IBD) bądź o uzależnieniu behawioralnym. Autorzy twierdzą, że patologiczne wykorzystywanie Internetu może uszkodzić funkcje poznawcze, zaburzyć zachowanie i różne sfery zdrowia jednostki, będąc strategią określaną jako doping, czyli stawianiem czoła trudnej sytuacji w sposób nieprowadzący do rozwiązywania problemów 14. Natomiast P. Drzewiecki wskazuje na syndrom technohipnozy, polegający na popadaniu w trans, np. w trakcie gry komputerowej. Syndrom ten powodowany jest intensywnym korzystaniem z komputera, prowadzącym do stanów świadomości podobnych fizjologicznie i psychologicznie do upojenia alkoholowego lub narkomanii R. A. Davis, A Cognitive-Behavioral Model of Pathological Internet Use (PIU), Catalyst, Retrived 13 February 2001, < 13 K. Kaliszewska, Z@gubieni w sieci czyli o nadmiernym używaniu zasobów i możliwości Internetu, w: Oblicza współczesnych uzależnień, red. L. Cierpiałkowska, Poznań 2006, s A. Hoall, J. Parsons, Internet Addiction: Collage Student Case Study Using Best Practices in Cognitive Therapy, Journal of Mental Health Counseling 2001, nr 23, s P. Drzewiecki, Przyjemności potrafią uzależniać, Gazeta Szkolna 2005, nr 11, s

11 Reasumując, należy stwierdzić, iż użytkowanie Internetu cechuje niemożliwość sprawowania kontroli nad tą czynnością przez jednostkę, ponadto naraża ją na stres psychologiczny i zubożenie codziennej działalności, powodując trudności w sferze społecznej, edukacyjnej i zawodowej. N. Shapira i jego współpracownicy proponują traktowanie zaburzeń związanych z korzystaniem z Internetu jako zaburzeń kontroli impulsów, które wywołują u osób nimi dotkniętych napięcie i arousal 16, zanim przystąpią do działania oraz stopniowe uczucie ulgi i przyjemności w jego trakcie. Natomiast inni badacze wskazują, iż zachowania polegające na nadużywaniu dostępu do Internetu nie tyle wynikają z uzależnionych właściwości samego medium, ile stanowią konsekwencję pewnych trudności przeżywanych przez jednostkę lub wyraz określonych nieprawidłowości osobowościowych. Tak, więc uzależnienie od Internetu, jak wskazuje Jerzy Mellibruda, może stanowić ucieczkę od problemów czy też poczucia samotności lub może się również wiązać ze skłonnością do zachowań kompulsywnych i stanowić formę przejawiania się tzw. nałogowej osobowości współczesnych czasów Symptomy i przebieg uzależnienia komputerowo-sieciowego Uzależnienie komputerowo-sieciowe, jak każde inne uzależnienie, rozwija się stopniowo. Pierwsze symptomy tego uzależnienia początkowo są niezauważalne. Jednak z upływem czasu korzystanie z komputera, a szczególnie sieci Internet, zaczyna dominować w życiu człowieka. Osoba odsuwa na plan dalszy wszelkie czynności życiowe, które miały dla niej jakąkolwiek wartość. Stopniowo dochodzi do zaniedbywania pracy i/lub nauki, najbliższych oraz ograniczania kontaktów społecznych. Bohdan Woronowicz stwierdza, że diagnozę ZUI (Zespół Uzależnienia od Internetu) stawia się wówczas, gdy w ciągu ostatniego roku pacjent musiał korzystać z Internetu coraz to dłużej, by osiągnąć satysfakcję oraz jeśli po odstawieniu Internetu występują objawy abstynenckie, typu: pobudzenie psychoruchowe, niepokój lub lęk, obsesyjne myślenie o tym, co dzieje się w Internecie, fantazje i marzenia senne na temat Internetu, celowe lub mimowolne poruszanie palcami w sposób charakterystyczny dla pisania na klawiaturze. Ponadto autor wskazuje również na inne pierwsze symptomy, takie jak: pojawianie się konfliktów rodzinnych w związku z komputerem, kłamstwa na temat ilości czasu spędzanego przy komputerze, podejmowanie prób kontrolowania czasu spędzanego przy 16 Arousal oznacza intensywność pobudzenia fizjologicznego i behawioralnego organizmu. 11

12 komputerze, przeznaczanie coraz więcej środków finansowych na zakup sprzętu komputerowego, oprogramowania, akcesoriów oraz książek i czasopism o tematyce komputerowej oraz reagowanie rozdrażnieniem lub nawet agresją w sytuacjach, kiedy korzystanie z komputera jest utrudnione bądź niemożliwe 17. Uzależnienie internetowe (online addiction, Internet addiction) to nowy rodzaj nałogu, polegający na ustawicznym spędzaniu czasu z komputerem, a zwłaszcza z siecią Internet, charakteryzujący się wewnętrznym przymusem bycia w sieci osoby uzależnionej 18. Charakterystycznymi objawami siecioholizmu są: tolerancja uzależnieniowa, zespół abstynencki oraz zaburzenia afektu. Tolerancja uzależnieniowa to potrzeba korzystania z Internetu przez coraz dłuższy czas. Osoba uzależniona, aby osiągnąć satysfakcję, zadowolenie musi coraz więcej korzystać z Internetu. Natomiast zespół abstynencki pojawia się w momencie zaprzestania korzystania z Internetu, wówczas mogą wystąpić takie objawy, jak: lęk, pobudzenie psychoruchowe, frustracja, przygnębienie, obsesyjne myślenie o Internecie i częste wykonywanie czynności z nim związanych, np. czytanie czasopism na jego temat. Zaburzenia afektu to najgłębszy objaw siecioholizmu charakteryzujący się rozdrażnieniem i depresją, które mogą doprowadzić nawet do załamania psychicznego, a co za tym idzie do popełnienia samobójstwa. W sferze objawów klinicznych uzależnienie to przypomina zaburzenia nerwicowe, np. niepokój czy też zaburzenia snu. Natomiast w sferze fizjologicznej jego symptomami są: nadmierne pocenie się, naprzemienne uczucie gorąca i zimna oraz moczenie się 19. Zgodnie z kryteriami zawartymi w 10 edycji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD-10) zespół uzależnienia od Internetu należy definiować jako wystąpienie przynajmniej trzech z występujących poniżej objawów w okresie jednego miesiąca, lub w ciągu ostatniego roku w kilkukrotnych okresach krótszych niż miesiąc: 17 K. Kaliszewska, Psychologiczna charakterystyka zjawiska nadmiernego używania Internetu, Edukacja: Badania. Studia. Innowacje 2005, nr 4 (92), s Z. Płoski, Słownik Encyklopedyczny Informatyka, Warszawa M. Przybysz, Uzależnienie od medium XXI wieku, w: Oblicza Internetu. Internet a globalne społeczeństwo informacyjne, red. M. Sokołowski, Elbląg 2005, s

13 1. Doświadczanie intensywnego pragnienia włączenia komputera i wejścia do Internetu, które można określić jako głód Internetu. Internet staje się lekiem na samotność, smutek, niepokój, pustkę, zawiedzione uczucia, poczucie małej wartości. 2. Przeżywanie dyskomfortu fizycznego, jeśli kontakt z komputerem z jakichś powodów jest niemożliwy. Narasta niepokój, nastrój dysforyczny lub depresyjny, problemy z koncentracją uwagi, bóle głowy, zaburzenia snu itp. 3. Problemy z kontrolowaniem czasu korzystania z Internetu (trudności w unikaniu rozpoczęcia, trudności w zakończeniu albo problemy z kontrolowaniem kontaktów z netem do wcześniej założonych granic czasowych) lub form korzystania (np. ograniczenie wejść na strony czatów czy strony z cyberseksem). 4. Koncentracja życia wokół komputera i Internetu. W chwilach, kiedy pojawiają się jakieś obiektywne przeszkody z wejściem do Internetu myśli krążą wokół niego, dzień jest planowany pod jego kątem, często jednostka poszukuje zajęcia, które dawałoby szanse przebywania w Sieci pod pozorem wykonywania obowiązków zawodowych. 5. Postępujące zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub dotychczasowych zainteresowań na rzecz Internetu. 6. Korzystanie z Internetu pomimo szkodliwych następstw (fizycznych, psychicznych lub społecznych) 20. Online addiction rozwija się stopniowo i niezauważalnie, wypierając dotychczasowe zainteresowania i obowiązki młodzieży. Pierwsze objawy najczęściej spostrzega najbliższa rodzina, lecz początkowo mylnie interpretuje je jako pozytywne zainteresowanie informatyką. Często utrwaleniu tego nawyku sprzyja brak dezaprobaty społecznej oraz znikoma świadomość niebezpieczeństwa. Dr Kimberly S. Young w zachowaniu internautów wyróżniła trzy fazy, które prowadzą do uzależnienia. Są to: faza zaangażowania, faza zastępowania oraz faza ucieczki. 1. Faza zaangażowania rozpoczyna się od zapoznania się z Internetem. Człowiek zaczyna odkrywać jego możliwości. Angażuje się w tzw. czatroomy oraz rozwija swoją tożsamość online. W początkowym etapie uzależnienia istotną rolę odgrywają uczucia związane z odkrywaniem nowej rzeczywistości po włączeniu komputera. Pojawia się zafascynowanie i uczucie przypływu sił, pożądane, zwłaszcza, gdy jednostka miała trudny dzień i potrzebuje odprężenia lub doznała uczucia niedosytu i osamotnienia. Nawiązanie kontaktu poprzez czatroom, fascynujące dialogi oraz życie społeczne w 20 A. Jakubik, Zespół uzależnienia od Internetu (ZUI) Internet Addiction Syndrome (IAS), <

14 Sieci powodują, że znika poczucie osamotnienia, znudzenia. Na początku internauta może odczuwać euforię, podekscytowanie. Działa to również jako środek uśmierzający poczucie winy i wstydu. Po krótkim czasie, w trakcie i tuż po wędrówce po Internecie, może odczuwać spokój. 2. Faza zastępowania pojawia się w momencie, gdy silne odczucia są zastępowane przez zwykłą redukcję dyskomfortu. Cykl uzależnienia rozpoczyna się w momencie regularnego poszukiwania odprężenia i zadowolenia w Sieci. Uzależniony potrzebuje kontynuowania kontaktów w Internecie dla zachowania poczucia równowagi życiowej. Ta potrzeba dyskomfortu jest głównym motorem, który napędza zjawisko cyklu. Internauta zaczyna wchodzić we wspólnotę internetową, rezygnuje z osób, rzeczy, które były dotąd częścią jego życia. Osoby uzależnione wskazywały jak pokazują liczne badania, że umysł często był zajęty myślami o Internecie. O tym, co będą robiły jak tylko połączą się z Siecią. Uzależnienie od Internetu może też okazać się silniejsze od innego uzależnienia. Dr Kimberly S. Young podaje przykład kobiety, dla której silniejszym pragnieniem każdego ranka było wejście do Internetu niż zapalenie papierosa. 3. W fazie ucieczki, pogłębia się uzależnienie. Osoba potrzebuje coraz większej ilości Internetu. Następuje całkowita ucieczka od świata realnego. Uzależnieni nie traktują Internetu jako narzędzia służącego do komunikacji, zbierania informacji lub dla rozrywki. Chodzi im natomiast o formę ucieczki przed codziennymi problemami, o których na chwilę zapominają, gdy są online. Jest to bardzo zbliżone do uczucia odrętwienia, jakie odczuwa alkoholik, kiedy pije. Gdy internauta wychodzi z Sieci ze zdwojoną siłą powracają problemy, które teraz jeszcze trudniej znieść. Pogłębia się depresja, intensyfikuje się samotność, pojawiają się wyrzuty sumienia z powodu zaniedbywania obowiązków, żony, dzieci. Aby zredukować bolesne uczucia Internetoholik sięga częściej i dłużej po Internet. Można powiedzieć, że cykl ten jest taki sam jak u alkoholika, który pije po to, aby uciec od problemów, potem czuje się jeszcze gorzej, więc pije więcej. Po przerwaniu długich sesji komputerowych osoby uzależnione odczuwają efekty odstawienia. Podobnie jak alkoholicy odczuwają irytację, panikę, niepokój, które skłaniają ich do szukania środka uśmierzającego. Uzależnieni zaprzeczają swoim problemom na wiele różnych sposobów, np. kłamią na temat długości trwania sesji internetowej i ukrywają się z nimi Za: J. Pawłowicz, Jak to jest z tym Internetem?, <

15 Również E. Dudzińska-Kuffel proponuje trzy fazy uzależnienia od Internetu, które określiła jako: poznawanie i racjonalne oraz efektywne wykorzystywanie Internetu, fazę uzależnienia i destrukcji. W pierwszej ze wskazanych faz autorka podobnie jak Kimberly S. Young mówi o okazjonalnym logowaniu się do Sieci. Internet budzi wśród osób korzystających z niego zainteresowanie, służy zdobywaniu potrzebnych informacji oraz stanowi formę rozrywki. W drugiej fazie można mówić już o uzależnieniu, bowiem internauta odczuwa potrzebę korzystania z Sieci coraz częściej i przez coraz dłuższy okres. Codziennie na kilka godzin loguje się do Internetu. Traci inne zainteresowania. W czasie, gdy nie może korzystać z Internetu odczuwa przygnębienie i lęk, ma natrętne myśli o Internecie oraz sny. Natomiast w fazie destrukcji internauta ogranicza, zaniedbuje lub całkowicie rezygnuje z szeregu ważnych czynności rodzinnych, społecznych, zawodowych i rekreacyjnych na rzecz codziennego, wielogodzinnego i niejednokrotnie nieprzerwanego korzystania z Internetu, mimo iż zdaje on sobie sprawę z narastania u niego trudności życiowych, problemów psychicznych oraz fizycznych. Dotyczyć to może ograniczenia na rzecz Internetu czasu przeznaczonego na sen, odżywianie, higienę, naukę, pracę zawodową, rodzinę, sport, kontakty towarzyskie, itd. 22. Natomiast Mark Griffiths stwierdza, że na uzależnienie komputerowo-sieciowe składają się następujące czynniki (obserwowalne objawy): - Wyrazistość emocjonalnego podporządkowania konkretne zachowanie staje się najistotniejsze w życiu człowieka i dominuje w jego myśleniu (absorbuje umysł, powodując zniekształcenia poznawcze), w uczuciach (wywołuje pożądanie) oraz w zachowaniach (zniekształca interakcje społeczne). Osoba ta, w danej chwili zajmując się czymś innym, nieustannie myśli o momencie, gdy podejmie zachowania, od których jest uzależniona. - Zmiana nastroju to subiektywne doświadczenie, które przez osoby uzależnione uznawane jest za konsekwencję ich działań; może być postrzegane jako strategia radzenia sobie z emocjami poprzez podekscytowanie bądź ożywienie albo paradoksalnie doznawanie uspokajającego uczucia ucieczki lub odseparowania się od rzeczywistości. - Tolerancja dawkowania z czasem do osiągnięcia tych samych rezultatów emocjonalnych wymagana jest coraz większa dawka danego zachowania, np. dziecko 22 E. Dudzińska-Kuffel, Psychologiczne aspekty uzależnienia od Internetu, <

16 zwiększa limit czasu spędzanego w Sieci, by osiągnąć taką samą euforię, jaka towarzyszyła mu na początku. - Objawy odstawienia są to nieprzyjemne uczucia i objawy fizjologiczne, pojawiające się w chwili przerwania bądź nagłego ograniczenia pożądanej aktywności, np. drżenie, ponury nastrój, podenerwowanie, pocenie się dłoni, nudności, skurcze żołądka. - Konflikt chodzi tu o konflikt między osobą uzależnioną a otoczeniem, np. środowiskiem w pracy czy w szkole (konflikt interaktywny). Może pojawić się także dyskomfort wewnętrzny (konflikt intrapsychiczny), podczas którego uzależniony ma poczucie utraty kontroli. - Nawrót jest to tendencja do wielokrotnego powracania do wcześniejszych wzorców postępowania. Zachowania typowe dla pełnego okresu uzależnienia mogą szybko pojawić się ponownie po wielu latach abstynencji i kontroli 23. Istotnym problemem w powstawaniu nałogu komputerowo-sieciowego są osobowościowe predyspozycje uzależnienia się od Internetu. Kimberly S. Young w roku 1996 przeprowadziła badania grupy 496 osób w wieku lat (obywateli Stanów Zjednoczonych) uzależnionych od Internetu. Autorka stwierdziła, że najbardziej zagrożonymi uzależnieniem są bezrobotni mężczyźni oraz kobiety w średnim wieku prowadzące gospodarstwo domowe, a także inwalidzi, renciści oraz osoby wykonujące wolne zawody. Wyniki te ze względu na potencjał ekonomiczny USA, powszechną dostępność do Internetu, a także poziom wiedzy w tej dziedzinie w niewielkim stopniu dotyczą Polski. K. Young wymieniła też, jako podatnych na uzależnienie od Internetu, osoby cierpiące na różnego rodzaju natręctwa, lęki oraz zaburzenia seksualne 24. Natomiast autorka niniejszej pracy wskazuje również na inną grupę osób mających największe predyspozycje do uzależnienia dzieci i młodzież. To właśnie ta grupa osób jest najbardziej narażona na to uzależnienie, bowiem osobowość dzieci i młodzieży nie została jeszcze w pełni ukształtowana, a zatem jest bardzo podatna na różnego rodzaju negatywne wpływy. (Kryteria diagnostyczne uzależnienia od Internetu opracowane przez Kimberly S. Young zamieściłam w aneksie nr 4, a aneks nr 5 przedstawia test uzależnienia od Internetu). M. Dziewiecki wskazuje, że podstawowymi mechanizmami uzależnienia od współczesnych mediów są: 23 M. Griffiths, Gry i hazard. Uzależnienie dzieci w okresie dorastania, Gdańsk Za: E. Dudzińska-Kuffel, Psychologiczne aspekty, <

17 1. System nałogowego regulowania uczuć oznacza, że dany człowiek nie dąży już do poprawy nastroju poprzez dokonywanie zmian w swojej sytuacji życiowej, lecz poprzez ucieczkę w nałóg. 2. System iluzji i zaprzeczeń oznacza, że człowiek uzależniony oszukuje sam siebie, łudząc się, iż nie jest uzależniony i zaprzeczając najbardziej nawet bolesnym konsekwencjom nałogu. 3. Ekstremalne skoki w sposobie przeżywania samego siebie oznaczają, że uzależniony w przeciwieństwie do człowieka zdrowego psychicznie nie ma relatywnie stałego i realistycznego obrazu samego siebie. Gdy znajduje się pod wpływem substancji uzależniającej, wtedy myśli o sobie i przeżywa siebie w sposób euforyczny. Kiedy odzyskuje trzeźwość myśli o sobie w sposób skrajnie negatywny, przeżywa bolesne stany emocjonalne, np.: lęk, rozpacz, rozgoryczenie, wstyd, przygnębienie 25. W roku 1999 liczbę użytkowników Internetu szacowano na około 200 milionów, co oznaczało wówczas, że na świecie u 20 milionów ludzi występował syndrom uzależnienia od Sieci 26. Według dostępnych w Internecie badań w czerwcu 2003 roku korzystało z niego około 21% Polaków w wieku lat 27. Obecnie liczba osób korzystających z Sieci wciąż rośnie. Międzynarodowa Unia Telekomunikacji szacuje, że z Sieci korzysta dzisiaj blisko 900 milionów osób 28. Jak stwierdza J. Zieliński: liczba uzależnionych od Internetu przekracza w niektórych państwach uprzemysłowionych liczbę uzależnionych od narkotyków pochodzących z maku i jest konieczne podjęcie środków przeciwko tej nowej chorobie 29. Zdaniem autora ludzie, którzy korzystają dużo z Internetu czują się źle, gdy próbują ograniczyć swój czas spędzony w Sieci, a odebranie im choćby na chwilę dostępu do poczty elektronicznej staje się prawdziwą katastrofą. Czas spędzany w Internecie powoduje, że zaczyna go brakować na inne sprawy, tj. naukę, pracę, odpoczynek, życie rodzinne, czy kontakty towarzyskie. Według dotychczas przeprowadzonych badań osobę uzależnioną od Internetu charakteryzuje się następująco: mężczyzna w wieku około 30 lat, z wyższym wykształceniem, unikający kontaktów z otoczeniem, spędzający w Sieci, co najmniej M. Dziewiecki, Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Kielce 2001, s P. Ożarski, Od zachwytu do uzależnienia, Edukacja Medialna 2001, nr M. Wargacka, Komputer i Internet, Świat Problemów 2004, nr Za: M. Szpunar, M. Świątkiewicz-Mośny, Niebezpieczna myszka. Uzależnienie od Internetu, Wychowanie na co dzień 2006, nr 1-2, s Ibidem, s

18 godzin tygodniowo 30. Niestety, ta charakterystyka nie pasuje już do jednostki uzależnionej od tego medium. Obecnie do osób uzależnionych zalicza się jednostkę w wieku od 15 do 25 lat. W Centrum Odwykowym w Warszawie osoby te stanowią prawie 80% wszystkich pacjentów z tym problemem. Do najczęściej zgłaszanych skutków uzależnienia w tej grupie wiekowej należy zaniedbywanie nauki i obowiązków domowych, zapominanie o posiłkach, utrata zainteresowań i zbyt duża ilość czasu spędzana przy komputerze niejednokrotnie jest to nawet 10 godzin dziennie 31. Taki stan rzeczy może powodować nadmierne obciążenie narządu wzroku (często pojawia się zmęczenie, swędzenie lub pieczenie oczu, co w konsekwencji może doprowadzić nawet do krótkowzroczności), a także sprzyja pogłębianiu wadliwej postawy ciała. Natomiast K. Pluciński zauważa także, iż w sytuacjach niezwiązanych z komputerem uzależnieni wykonują nieświadome ruchy palcami, imitujące naciskanie klawiszy, stopniowo zaczynają również przejawiać symptomy tolerancji na Internet potrzebują coraz więcej czasu spędzonego w Sieci dla osiągnięcia satysfakcji. Jako powód długiego przebywania w Sieci uzależnieni często podają intelektualny rozwój, jaki zawdzięczają łatwemu i natychmiastowemu dostępowi do wszelkich informacji 32. Przedstawione symptomy uzależnienia komputerowo-sieciowego u każdej jednostki mogą przybierać inną postać. U jednych mogą przejawiać się one z większym a u innych z mniejszym nasileniem. A w przypadku zwiększania ilości czasu na kontaktach z komputerem oraz Siecią może dojść do kumulowania się symptomów świadczących o nałogu prowadzącym do popełnienia przez jednostkę zabójstwa lub/i samobójstwa Formy uzależnienia komputerowo-sieciowego Patologiczne używanie Internetu według R. A. Davisa jest zogniskowane na konkretnym przedmiocie, którym może być jedna lub więcej aplikacji, jakie sieć ma do zaoferowania i splata się z formami uzależnienia behawioralnego widocznymi offline 33. Elżbieta Dudzińska-Kuffel stwierdza, że uzależnienie od Internetu nie jest zespołem jednorodnym. Manifestuje się pod postacią różnych zespołów zachowań, które można pogrupować w kilka podstawowych form mogących u uzależnionego występować łącznie. Są to m.in.: internetowa pornografia, kopiowanie filmów i muzyki, gry sieciowe, 30 E. Łuczak, M. Przybysz, Rozwój komputeryzacji nowym zagrożeniem dla młodego pokolenia, Auxilium Sociale Wsparcie Społeczne 2002, nr 3, M. Wargacka, op. cit., s Za: M. Szpunar, M. Świątkiewicz-Mośny, op. cit. s R. A. Davis, A Cognitive-Behavioral Model of Pathological Internet Use, Computer in Human Behavior 2001, nr 17 (2), s

19 elektroniczny hazard, przeglądanie i gromadzenie dużych ilości informacji z Internetu, uzupełnianie oprogramowania, hakerstwo, poczta elektroniczna oraz rozmowy internetowe, (np. grupy dyskusyjne) 34. Natomiast dr Kimberly S. Young wyróżnia pięć typów uzależnień komputerowych. Są to: 1. Erotomania internetowa (cybersexual addiction) polega głównie na oglądaniu filmów i zdjęć z materiałami erotycznymi i pornograficznymi lub rozmów na czatach o tematyce seksualnej. Zaburzenie to można określić jako nałogowe używanie stron dotyczących seksu i pornografii. Często u jego podłoża leżą inne zaburzenia i dewiacje seksualne, takie jak pedofilia, voyeuryzm, zoofilia, skrajny ekshibicjonizm i inne. 2. Uzależnienie od internetowych kontaktów społecznych (cyber-relationship addiction) to uzależnienie od internetowych kontaktów społecznych, nadmierne zaangażowanie w związki w Sieci (wirtualne). Wyraża się poprzez udział w listach dyskusyjnych oraz kontaktach przy pomocy poczty elektronicznej. Osoba chora nawiązuje nowe kontakty tylko i wyłącznie poprzez sieć, ma zachwiane relacje człowiek-człowiek w kontaktach poza Siecią. Ludzie tacy potrafią godzinami rozmawiać z innymi użytkownikami Internetu, ale mają trudności przy kontaktach osobistych. Często u osób tych następuje zanik komunikacji niewerbalnej, nie potrafią odczytywać informacji nadawanych w tej płaszczyźnie lub odczytują je błędnie. Osoby z tym zaburzeniem spotyka się głównie w tych formach kontaktu, które zapewniają synchroniczną komunikację. 3. Uzależnienie od Sieci (net compulsions) polega na ciągłym przebywaniu w Internecie. Osoby takie są cały czas zalogowane do Sieci i obserwują, co się tam dzieje. Obsesyjnie grają w Sieci, uczestniczą w aukcjach, itp. Uzależnienie to łączy w sobie wszystkie inne formy IAD. 4. Uzależnienie od komputera (computer addiction) osoba chora nie musi w tym wypadku być w Sieci, wystarczy, iż spędza czas przy komputerze. Nie jest dla niej ważne to, co robi, czy pisze ważną pracę, czy gra w pasjansa. Liczy się tylko to, że komputer jest włączony a ona spędza przy nim czas. Najczęściej uzależnienie to przejawia się w obsesyjnym graniu w gry komputerowe. 5. Przeciążenie informacyjne, czyli przymus pobierania informacji (information overload) nałogowe surfowanie w Sieci lub przeglądanie baz danych. Występuje przy natłoku informacji, np. udział w wielu listach dyskusyjnych jednocześnie E. Dudzińska-Kuffel, Psychologiczne aspekty uzależnienia od Internetu, < Za: R. Poprawa, W pułapce Internetu, <

20 Nieco innego podziału form uzależnienia komputerowego dokonał M. Griffiths. Autor dzieli uzależnienie komputerowe na pierwotne, które zależy od sprzętu i charakteru gry osoba gra dla emocji, sprawdzenia swoich umiejętności, dla uzyskania gratyfikacji społecznych (osoba gra dla efektu pobudzenia) oraz wtórne gra jest formą ucieczki przed pierwotnymi problemami, np. związanymi z rozpadem rodziny, niepełnosprawnością (osoba gra dla efektu wyciszenia) 36. Różnorodność form uzależnienia komputerowo-sieciowego wskazuje na konieczność dokonania głębszej ich analizy. Poniżej spróbuję dokonać analizy niektórych form uzależnienia komputerowo-sieciowego Seks wirtualny Seks wirtualny obejmuje wszystkie czynności, które można wykonać w Sieci celem wywołania podniecenia seksualnego, a więc korzystanie z materiałów pornograficznych, spotkania na czatach erotycznych, masturbację czy też uprawianie seksu wirtualnego. Z badań przeprowadzonych przez A. Coopera wynika, iż 90% ankietowanych spędzało do dziesięciu godzin tygodniowo na uprawianiu cyberseksu, a 8% było od niego uzależnionych. Autor twierdzi, że częściej z Siecią łączą się mężczyźni, bowiem stosunek liczby uzależnionych mężczyzn do kobiet wynosi 5 do 1. Mężczyźni najczęściej łączą się z Siecią w celu oglądania zdjęć i filmów pornograficznych, natomiast kobiety bardziej interesują się czatami erotycznymi, lubią rozmawiać o seksie i poszukują interakcji 37. Natomiast w świetle badań przeprowadzonych przez Kimberly S. Young, uzależnienie od seksu wirtualnego jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych zaburzeń wśród osób patologicznie korzystających z Internetu. Szacuje się, że jeden na pięciu uzależnionych wykonuje czynności seksualne za pośrednictwem Sieci. Autorka podkreśla, że nie wszystkie jednak osoby uzależnione od Internetu ulegają jednocześnie tej formie uzależnienia oraz, że odsetek cybersex addicts nie różni się znacząco od wskaźnika procentowego uzależnionych od seksu w całej populacji. Osoby uzależnione od Internetu znacznie częściej niż osoby nieuzależnione uprawiają różne formy cyberseksu. Uzależnieni najczęściej wykonują takie czynności w Sieci, jak: flirt (57%), romans (42%), kontakty telefoniczne (50%), otwarte mówienie o seksie (38%), masturbacja (37%). Natomiast w mniejszym stopniu (31%) osoby 36 M. Griffiths, Czy gry komputerowe szkodzą dzieciom? Nowiny Psychologiczne 1995, nr 4, s A. Cooper, Sexuality and the Internet: Surfing Into the New Millenium, Cyber Psychology & Behavior 1998, nr 1, s