Hazard. Jan Madeyski Studia dzienne, II rok Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego

Transkrypt

1 Hazard Jan Madeyski Studia dzienne, II rok Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego Praca roczna napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Elżbiety Aranowskiej Warszawa, 2007

2 Spis treści Streszczenie Wstęp Historia hazardu Starożytność Współczesność Świat Polska Liczby Hazard jako uzależnienie Opis problemu Źródła problemu Czynniki ryzyka Klasyfikacje graczy Powiązania z innymi uzależnieniami Współuzależnieni Leczenie Profilaktyka Leczenie Wnioski końcowe Literatura cytowana

3 Streszczenie Mówiąc o nałogu wielu osobom przychodzi na myśl alkoholizm i narkomania. Jednak na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci zauważono, że obok uzależnień substancjalnych istnieją też inne, nie mniej groźne uzależnienia od czynności a wśród nich patologiczny hazard. Bagatelizowanie niebezpieczeństwa i ryzyka, które niesie ze sobą hazard jest ogromnym błędem. Ludzie nie zdają sobie sprawy, że rozrywki tego typu to balansowanie na krawędzi przepaści równie głębokiej i mrocznej jak nałóg narkotykowy. Uzależnienie od hazardu skutkować może zerwaniem kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, ogromnym zadłużeniem, wkroczeniem na drogę przestępczą i licznymi konfliktami z prawem, depresją a nawet próbami samobójczymi. Wraz z hazardem mogą pojawić się też inne uzależnienia, na przykład alkoholizm, co tylko intensyfikuje postępującą destrukcję życia jednostki oraz jej otoczenia. Wielu obywateli współczesnego świata cierpi z powodu hazardu. Badania kanadyjskie ukazują, że aż 4% młodzieży może przekroczyć granicę patologii. Przyczyny uzależnień dzieli się na dwie grupy biologiczne i psychiczne. Te pierwsze wiążą się z układem nagrody oraz układem opioidowym. Odnoszą się one głównie do uzależnień substancjalnych, ale być może mają też cechy wspólne z uzależnieniami od czynności. Drugie, zależnie od nurtu psychologii, widzą przyczyny uzależnień m.in. w cechach osobowości jednostki, we wzmocnieniach dostarczanych przez gry, we wzorcach postrzegania siebie i gier oraz w innych zaburzeniach, na przykład w obsesyjnokompulsyjnych. Metoda leczenia patologicznego hazardu zależy od rozumienia jego przyczyn, jednak do najbardziej efektywnych należą terapie oparte o model łączący podejście poznawcze i behawioralne. Podobnie jak alkoholicy mają działające na całym świecie grupy AA, tak hazardziści stworzyli organizację Anonimowych Hazardzistów. Na spotkaniach tej grupy, anonimowi gracze dzielą się między sobą swoimi problemami oraz udzielają sobie wsparcia oraz rad. Członkowstwo w grupie tego typu jest istotnym elementem terapii, którego głównym celem jest zapobieganie nawrotom. Myśląc o hazardzie należy pamiętać, że w pewnych granicach jest on tylko grą i nie stanowi większego zagrożenia. Jednak dla części osób przekroczyć granicę normy jest bardzo łatwo, a to już może okazać się tragiczne w skutkach

4 1. WSTĘP Przez wiele lat hazard był pomijany jako źródło patologii. Czy przyczyną jest jego nowość? Czy jest on wytworem naszych czasów? Hazard istniał od dawna i dla wielu ludzi stanowił problem, jednak dopiero na przestrzeni poprzedniego wieku rozrósł się on do kolosalnych rozmiarów. Poniżej znajdują się fragmenty dwóch dzieł. Starszym jest biografia znakomitego pisarza Fiodora Dostojewskiego ( ). Młodszy to tekst folkowej piosenki House of the Rising Sun (Dom Wschodzącego Słońca) w wykonaniu grupy The Animals (1964). 19 lipca Ania odczuwa chorobliwe objawy wywołane swym stanem. Oddała Dostojewskiemu prócz napoleondora także wszystkie drobne ze swej portmonetki. Za obiady są już dłużni od trzech dni. Dostojewski założył po drodze swoją obrączkę, ale nie wziął ani jednej stawki. Przychodzi po koronkową chustę Ani i niesie ją do jakiegoś Weissmanna, aby ją zastawić. Ten mu oświadcza, że takich rzeczy nie przyjmuje, ale daje adres jakiejś Erienne. Dostojewski pędzi tam, ale nie zastaje jej w domu. Powiedziano mu, że może przyjść nazajutrz o 10 rano. Dostojewski wziął obrączkę Ani, aby pójść na ruletkę. Po jego wyjściu Ani zaczęła się modlić. Dostojewski wrócił wieczorem, odniósł dwie obrączki, opowiedział, że wygrał aż 180 franków, potem zostało mu tylko z tego 7 franków, potem znów wygrał 150 franków, potem znów przegrał wszystko i zostało mu tylko 3 franki, i z tych 3 franków doszedł do 180, i poszedł wykupywać obrączki. Niemiec, u którego je zastawił, powiedział mu: Niech pan przestanie grać, pan przegra wszystko. Stanisław Mackiewicz Cat, Dostojewski, s.133 Ania zrozumiała, że Dostojewskiego do gry podniecały dwa czynniki wygrane, które mu się od czasu do czasu wydarzały i były dla niego najniebezpieczniejsze, oraz przeszkody, które mu stwarzali ludzie życzliwi sarkaniem, odradzaniem etc., co najgorzej działało na jego despotyczny charakter. Stanisław Mackiewicz Cat, Dostojewski, s

5 My father was a gamblin' man Down in New Orleans Now the only thing a gambler needs Is a suitcase and trunk And the only time he's satisfied Is when he's on a drunk House of the Rising Sun The Animals Hazard jest formą rozrywki. Z założenia ma służyć zabawie i płynącej z niej przyjemności. Jest on grą polegającą na walce jednego lub większej ilości graczy z przypadkiem a stawką w tej walce są pieniądze lub inne dobra materialne (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005, s.10). Oznacza to, że wynik gry jest w większym lub mniejszym stopniu losowy, a co za tym idzie, nie do przewidzenia. Hazard nie jest jednak, jak inne zabawy, niewinny. Niesie on ze sobą wiele zagrożeń. Każdy gracz może się od hazardu uzależnić. Utrata kontroli nad swoim zachowaniem i postrzeganiem swoich działań może zaś destrukcyjnie wpłynąć na całe życie podmiotu. W takiej sytuacji, gdy w życiu jednostki najważniejszy staje się hazard, a rodzina, znajomi i praca zostają zepchnięte na dno hierarchii wartości, mówimy o zjawisku hazardu patologicznego. Rozpocznę od ogólnego opisania hazardu jego historii oraz form, w jakich występuje. 2. HISTORIA HAZARDU: 2.1. Starożytność Niektóre gry hazardowe takie jak gra w kości, sięgają swą historią czasów starożytnych i istaniały prawdopodobnie jeszcze przed Starym Państwem egipskim (ok. 2,5 tys. lat p.n.e.). Początkowo gry oparte na przypadku miały źródło we wróżbach przewidujących przyszłość lub czarach próbujących tę przyszłość kontrolować. Wiadomo, że gra w kości popularna była Rzymie. Świadczyć o tym mogą specjalne zakazujące hazardu artykuły w prawie rzymskim lub słynne słowa Juliusza Cezara Alea iacta est (łac.) czyli Kości zostały rzucone, które wiązać można z jego zamiłowaniem do - 5 -

6 hazardu ( W Piśmie Świętym możemy przeczytać, że żołnierze pilnujący Golgoty grali w kości o szaty ukrzyżowanego Jezusa (Mk 15:24 Biblia Tysiąclecia; wg. Biblii Warszawskiej żołnierze ciągnęli losy, Mat 27:35 i Jan 17:24). Zwykłe zakładanie się ma najprawdopodobniej historię jeszcze dłużą niż gra w kości Współczesność Mimo że uzależnienia od czynności takich jak hazard są równie stare, co uzależnienia substancjalne, psychologia zajmowała się raczej tymi drugimi głównie alkoholizmem i później narkomanią. Przez wiele lat alkoholicy uważani byli za nieudaczników, którzy piją, ponieważ nie chce im się przestać. Dopiero w 1849 roku szwedzki psychiatra Magnus Huss określił zjawisko uzależnienia od alkoholu alkoholizmem i zwrócił uwagę na jego chorobowy charakter (A history of alkoholism, Podobnie było z hazardzistami. Panicze z dobrych domów, którzy w karty przegrywali całe swoje majątki uważani byli po prostu za nieodpowiedzialnych i rozpieszczonych albo po prostu głupich. Podatki z hazardu stanowią jeden z głównych wpływów do budżetów wielu państw w U.S.A. hazard jest głównym dochodem stanów, Kościołów i organizacji charytatywnych (Pathological Gambling. A critical review., 1999; Zimbardo, 2005; Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Prawna definicja hazardu: Art Grami losowymi są gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe, których wynik w szczególności zależy od przypadku, a warunki gry określa regulamin. ( ) Ustawa z dnia 29 lipca 1992 r. o grach losowych i zakładach wzajemnych Będą to: gry liczbowe, loterie pieniężne, wideoloterie, telebingo, loterie fantowe, gry cylindryczne, gry w karty, gry w kości, gry w bingo pieniężne i fantowe, loterie promocyjne, loterie audioteksowe. Podatek od gier waha się od 10% w przypadku m.in. loterii do 45% w przypadku gier prowadzonych w kasynach, salonach gier i dla wideoloterii (Ustawa z dnia 29 lipca 1992 r. o grach losowych i zakładach wzajemnych)

7 2.3. Świat Poniżej opiszę sytuacje hazardu w kilku wybranych krajach europejskich (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). We Francji gry losowe stały się masową rozrywką dopiero w ciągu ostatnich 25 lat. Przedtem gry dostępne były tylko dla elit. Badania wykazały, że uzależnieni od hazardu to w większości mężczyźni (ponad 90%), mający od 25 do 44 lat. Badani hazardziści najczęściej mieli żony i dzieci, a nałóg dotyczył jednego rodzaju gry. Blisko 20% z nich popełniło przestępstwa ze względu na swoje problemy. W Hiszpanii problem hazardu jest jednym z najpoważniejszych w Europie. Obywatele tego kraju są na 3 miejscu pod względem wydawanej na gry ilości pieniędzy. Ze względu na istniejący w Hiszpanii zakaz wstępu do klubów i barów dla kobiet, do uzależnionych od hazardu należą głównie mężczyźni. Do II Wojny Światowej w Norwegii hazard nie cieszył się przychylnością obywateli. Sytuacja uległa zmianie po utworzeniu loterii narodowej i zakładów piłkarskich w drugiej połowie XX wieku. Początkowo hazard był otoczony licznymi ograniczeniami wielkość nagród, wiek minimalny, ale z biegiem czasu powstawało coraz więcej sposobów grania, które nie są limitowane. Wzrost popularności tego typu rozrywki wiązany jest z rosnącymi nierównościami społecznymi oraz bardzo szybkim rozwojem rynku hazardowego. W Stanach Zjednoczonych następowały dla hazardu na przemian okresy popularności i przyzwolenia oraz okresy prawnych zakazów i antypatii. Na zróżnicowaną sytuację prawną w różnych stanach nakładało się prawodawstwo całego kraju. Stanem najbardziej do hazardu przychylnym była Nevada, co widać w wynikach badań średnia ilość grających i co za tym idzie uzależnionych w Nevadzie, jest znacznie wyższa niż średnia dla wszystkich stanów. Obecnie legalne formy hazardu dostępne są w prawie całych Stanach Zjednoczonych za wyjątkiem stanu Hawaii, Tennessee i Utah. Problemy związane z hazardem występują też między innymi w Kanadzie, Australii i Republice Południowej Afryki. McGill University w Quebek szacuje, że w Kanadzie 55% nastolatków gra okazjonalnie, 13% nastoletnich graczy odczuwa negatywne skutki hazardu, natomiast ok. 4-6% z nich jest uzależniona (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005, s.75). Australia to kraj, który kasyna zna dopiero od 1973 roku. Mimo późnego początku, Australijczycy wykazują ogromne zainteresowanie tą formą rozrywki i obecnie okazują się być największymi graczami na świecie (Le Temps z dnia 16 czerwca 2000, za: Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Republika Południowej Afryki znajduje się na wysokiej pozycji - 7 -

8 w światowym rankingu narodów uprawiających hazard (Executive Sumary: Economic Impast of Legalised Gambling In South Africa, 2003, za: Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005) Historia hazardu w Polsce W Polsce pierwszą loterią był powstały w 1956 roku Totalizator Sportowy, który oferował zakłady piłkarskie ligi polskiej. Początkowo losowania odbywały się w salach kinowych i domach kultury a kupony wysyłane były za pośrednictwem poczty. Później pojawiły się transmisje radiowe i telewizyjne.toto-lotek pojawił się w roku 1957 a w roku 1959 do zakładów ligi polskiej doszła liga angielska. Później pojawił się Mały-Lotek (1973) i Ekspres Lotek i Zakłady Specjalne (1986). Aktualnie w naszym kraju działa ponad 10 tys. kolektur. Obecna oferta Totalizatora Sportowego to: o zakłady wzajemne (piłkarskie ligi polskiej i angielskiej oraz totalizator żużlowy) o gry liczbowe (Toto-Lotek Duży Lotek, Mały Lotek, Super Lotek, Express Lotek, Multi Lotek, Twój Szczęśliwy Numerek, Zakłady Specjalne) o loterie pieniężne (zdrapki) W 2006 roku sprzedaż gier liczbowych i loterii pieniężnych wyniosła ponad 2,3mld złotych ( Po roku 1989 obywatele zyskali możliwość odwiedzania kasyn, salonów bingo oraz automatów do gry Liczby: a) Mężczyźni w wieku od 16 do 45 b) Jednoręki bandyta (ang. fruit-machine) Od 3% do 5% Amerykanów ma poczucie, że nie jest w stanie zapanować nad swoją skłonnością do hazardu (Shaffer, 1989, za: Zimbardo, 2005)., Mimo że hazard osób niepełnoletnich jest nielegalny, w 1988 roku aż 7 milionów uczniów szkół średnich uprawiało różne gry na pieniądze. Ponad milion z nich ma poczucie, że nie może przestać osoby te wydają pieniądze przeznaczone na posiłki, rabują lub okradają sklepy, żeby tylko utrzymać się w kursie (Gilman, 1989, za: Zimbardo, 2005)

9 3. HAZARD JAKO UZALEŻNIENIE Ponieważ liczba osób skarżących się na problemy związane z hazardem jest bardzo wysoka i jak się okazuje ciągle rośnie, warto bliżej przyjrzeć się temu zagadnieniu. Zacznę od przedstawienia prób zdefiniowania ogólnego zjawiska uzależnienia oraz jego specyficznych form. Definicje uzależnień W 1988 roku w swoim artykule pt. Uzależniające czynności: etiologia i leczenie G.A.Marlatt wraz ze współpracownikami zdefiniowali uzależnienie jako: ( ) powtarzający się nawyk, który zwiększa ryzyko choroby i/lub związanych z nią problemów osobistych oraz społecznych. Zachowania uzależniające są często subiektywnie odczuwane jako utrata kontroli pojawiają się pomimo świadomych wysiłków zmierzających do ich powstrzymania lub ograniczenia. Typowa jest natychmiastowa krótkotrwała nagroda oraz późniejsze szkodliwe i długotrwałe następstwa (koszty). Próbom zmiany tych zachowań (w wyniku terapii bądź z własnej inicjatywy) towarzyszy zazwyczaj wysoki współczynnik nawrotów. G.A.Marlatt, J.S.Baer, D.M.Donovan, D.R.Kivlahan, Addictive behaviors: etiology and treatment, Annual Review of Psychology 1988, nr. 39, s , [w:] M. Griffiths, Gry i hazard. Uzależnienia dzieci w okresie dorastania. Definicja ta pasuje zarówno do uzależnień substancjalnych jak i do uzależnień behawioralnych. Patologiczny hazard zaliczymy do drugiej grupy. Uzależnienia substancjalne są w większości powszechnie znane i należą do nich m.in. uzależnienie od alkoholu, nikotyny, konopi indyjskich czy heroiny, jak również mniej znane np. uzależnienie od kofeiny (kod F15 w ICD-10 - International Classification of Diseases, 2007). Do uzależnień behawioralnych zaliczyć można między innymi: uzależnienie od gier komputerowych, od hazardu, od seksu, pracy, zakupów, jedzenia czy ćwiczeń fizycznych (Griffiths, 2004; Zimbardo, 2005; Guerreschi, 2006). W praktyce przy obu typach uzależnień korzysta się z wytycznych zawartych w DSM- IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), które pomagają w rozpoznaniu zaburzenia i zakwalifikowaniu go do szczegółowych grup. Znajdują się w nim informacje związane z narkotykami, alkoholem, patologicznym hazardem (Pathological gambling - 9 -

10 312.31) oraz ogólna grupa zaburzeń kontroli impulsów (Impuls-control disorder ), którą można posiłkować się przy diagnozowaniu uzależnień niespecyficznych (DSM-IV, Inną definicję uzależnienia od grania podaje Amerykańskie Stowarzyszenie Psychologiczne (American Psychological Association - APA). Według APA hazard to chroniczna i pogłębiająca się niezdolność do opierania się impulsom do hazardu oraz zachowaniom hazardowym, które pogarszają, zakłócają lub niszczą funkcjonowanie w życiu osobistym, rodzinnym i zawodowym (Breo, 1989, za: Zimbardo, 2005). Jako odrębną grupę uzależnień Mark Griffiths wydzielił uzależnienia od mediów i nowoczesnych urządzeń technicznych (Griffiths, 2005, s.10). Mogą one dotyczyć: telewizji, komputera, internetu, gier (wideo i komputerowych), automatów do gier, gry w pinball, telefonów komórkowych czy seksu przez telefon. Wyróżnił on następujące cechy behawioralnego nieumiarkowania : Wyrazistość emocjonalnego podporządkowania. Obiekt uzależnienia zajmuje najważniejsze miejsce w życiu chorego, absorbuje jego myśli, zniekształca postrzeganie rzeczywistości oraz wywołuje bardzo silne pozytywne i negatywne emocje. Zmiana nastroju. Konsekwencją pogrążenia się w uzależniającej czynności, jest dla podmiotu zmiana stanu emocjonalnego pobudzenie, podekscytowanie, ożywienie lub uspokojenie, wyciszenie, odcięcie od świata zewnętrznego. Zmiana nastroju może być jednym z głównych celów, do których dąży uzależniony. Tolerancja dawkowania. Wraz z postępem uzależnienia, zwiększa się dawka czynności potrzebna podmiotowi do osiągnięcia takiego samego zaspokojenia, jakie osiągał wcześniej przy mniejszym dawkowaniu. Objawy odstawienia. W przypadku zaprzestania aktywności podmiot zaczyna odczuwać negatywne emocje i objawy fizjologiczne (np. pogorszenie nastroju, nudności). Konflikt. Cecha ta wypaczenie relacji z otoczeniem uzależnionego, na przykład z rodziną, w pracy lub w szkole. Konflikt może też dotyczyć sfery wewnątrz psychiki chorego

11 Nawrót. To tendencja do wielokrotnego powracania do wcześniejszych wzorców postępowania nawet mimo ich oczywistych negatywnych konsekwencji (Griffiths, 2005). Punkty te pasują też z pewnością do klasycznych uzależnień substancjalnych, choć różnić się mogą od nich mechanizmem powstawania i działania. 4. OPIS ZJAWISKA: 4.1. Źródła problemu Przyczyny uzależnień można podzielić na dwa rodzaje biologiczne i psychologiczne. Rodzaj pierwszy wiąże się ze specyfiką interakcji uzależniającej substancji i naszego organizmu. Przyczyny rodzaju drugiego dotyczą procesów poznawczych i motywacyjnych jednostki. Poniżej, obok mechanizmów odpowiedzialnych za powstawanie uzależnienia od hazardu, opiszę dla porównania także te, które są przyczyną nałogów substancjalnych. Uzależnienie substancjalne można wyjaśnić na dwa sposoby w zależności od rodzaju wywołującego je środka. Narkotyki pierwszego typu mogą prowadzić do wzmożonego wydzielania neuroprzekaźnika dopaminy, co skutkuje pobudzeniem tzw. układu nagrody. Układ nagrody to zespół struktur w mózgu człowieka, który odpowiedzialny jest za szeroko rozumiane odczuwanie przyjemności (ang. pleasure). Obserwacje kliniczne ukazały, że drażnienie pewnych okolic mózgu wywołuje uczucie przyjemnego odprężenia a nawet euforii niezwiązanych z zaspokajaniem popędu i czynnikami zewnętrznymi (Górska, Grabowska, Zagrodzka, 2005). Ponieważ przyjemność jest z definicji czymś pożądanym przez człowieka, będzie on chciał doznawać jej jak najczęściej nawet bez świadomości swoich motywów. Substancje psychoaktywne innego rodzaju zamiast stymulować układ nagrody, pobudzają endogenny układ opioidowy. Przy długotrwałym zażywaniu substancji powoduje to przystosowanie się jego receptorów do neuroprzekaźnika i podwyższenie progu jego pobudzalności. W obu przypadkach podmiot odczuwa potrzebę dalszego zażywania środka by stymulować układ nagrody lub zaspokajać sztucznie wygórowane potrzeby układu opioidowego (Teesson, Degenhardt, Hall, 2005). Tłumaczy to efekt tolerancji dawkowania oraz objawy odstawienia wspomniane w akapicie 3.1. W przypadku alkoholizmu występują następujące przejawy choroby: przemożna potrzeba spożywania alkoholu, brak kontroli nad zachowaniem, podporządkowanie nałogowi

12 większości swojego czasu (zdobywanie i spożywanie substancji), trwanie w problemie mimo jego oczywistych negatywnych następstw (Teesson, Degenhardt, Hall, 2005). Substancje uzależniające mogą mieć różne następstwa przy krótkotrwałym ich zażywaniu efekty potrafią być bardzo przyjemne: euforia, wesołość, uspokojenie czy ożywienie. Jednak następstwa długoterminowe mogą przyjemne nie być ani trochę, gdyż dojść może do spadku motywacji, spadku libido, chorób serca, nowotworów, wydłużenia czasu reakcji a nawet śmierci (Teesson, Degenhardt, Hall, 2005). Zachowania nie są substancjami i nie mają bezpośredniego wpływu na nasz organizm. Mogą one jednak powodować podobne efekty, co narkotyki. Ponieważ hazard W przypadku podejścia psychologicznego wyjaśnienie zjawiska uzależnienia zależy od systemu odniesienia. Behawioryzm będzie mówił o coraz częstszym występowaniu zachowania z powodu czynników wzmacniających zarówno tych związanych z układem nagrody jak i wzmocnień społecznych czy seksualnych (Altman i inni, 1996, za: Teesson, Degenhardt, Hall, 2005). Poniżej wymienię kilka właściwości gier hazardowych, które mogą mieć dla hazardzisty charakter wzmacniający. Warto zwrócić uwagę na fakt, że niektóre z poniższych właściwości gier mogą być atrakcyjne dla osób, które do tej pory nie miały styczności z grami. Granica między nimi nie jest wyraźna, gdyż wiele właściwości gier można sobie wyobrazić i o wielu usłyszeć. Oto one: wartość rozrywkowa rozumiana ogólnie i niespecyficznie, składają się na nią poniższe cechy nowość spotykanie się z nowymi właściwościami i elementami występującymi w grze, Wiele rodzajów gier polega na badaniu świata gry, rozwiązywaniu zagadek, stawianiu czoła coraz to nowym okolicznościom. Mózgiem, który potrafi wymyślić niezliczone scenariusze i zaskakujące zdarzenia jest los nieodłączny hazardu. Poza tym występuje bardzo dużo odmian gier hazardowych ruletka francuska, ruletka amerykańska, poker, blackjack i wiele ich rodzajów. efekty audio-wizualne Przykładem może być dźwięk wysypujących się monet albo grające fanfary lub kolorowe światła. nagrody materialne pieniądze, przedmioty (np. zabawki)

13 Wielu ludzi uważa, że hazard przyniesie im szybko i łatwo dużą ilość pieniędzy. Wypełnienie kuponu czy zakręcenie ruletką trwa moment w porównaniu do wielu miesięcy pracy, a częste kumulacje nagłaśniane przez media mogą mieć wartość wielkiego majątku. ryzyko i emocje (podniecenie, strach, przyjemność) (patrz Klasyfikacje graczy - poszukiwacz emocji) W dzisiejszych czasach, gdy zniknęły klasyczne sposoby dowodzenia swojej odwagi i męskości nie ma dzikich zwierząt do pokonania i wojen do wygrania, ludzie (szczególnie młodzi) szukają innych sposobów, by zaimponować otoczeniu. Jednym z nich jest stawianie czoła niebezpieczeństwu, jakim jest przegrana, czyli podejmowanie ryzyka gry. Jest to powód po części społeczny a po części zdeterminowany pierwotnymi instynktami. Oprócz tego, ryzyko wywołuje silne reakcje organizmu. Strach, przyspieszone tętno i oddech są silnymi doznaniami, które można porównać do efektów zażywania narkotyków Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). W obu przypadkach pobudzony jest mechanizm występujący w przypadku reakcji walka-ucieczka. Autonomiczny układ współczulny dostarcza do krwi adrenaliny oraz endorfin, które wprawiają w stan euforyczny. wyzwanie intelektualne (patrz Klasyfikacje graczy - pogromca automatów) Wśród graczy są też osoby zafascynowane nie grą samą w sobie, ale jej mechanizmami. Gry hazardowe posiadają często element wymagający od gracza pewnych umiejętności i zastosowania określonych strategii. Poszukiwanie ich, właściwe stosowanie i zwiększanie swoich kompetencji w tym zakresie jest wspaniałym celem i rozrywką dla wielu osób (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Poza tym los, przypadek i szczęście to nieokiełznane siły, z którymi ludzie chcą się zmierzyć i udowodnić, że potrafią nad nimi panować. wzmocnienia społeczne podziw, kontakty towarzyskie (patrz Klasyfikacje graczy - król salonów, niepraktykujący, gracze okazyjni) odwrócenie uwagi, pochłonięcie zasobów poznawczych skutkuje to zapomnieniem o problemach, zmniejszeniem uczucia stresu (patrz Klasyfikacje graczy - artysta ucieczki, gracze ucieczkowi)

14 Zarówno efekty audio-wizualne jak i ryzyko w naturalny sposób absorbują zasoby poznawcze grającego. Dzięki temu zostają one odciągnięte od zmartwień i kłopotów. Podczas grania hazardzista całkowicie pogrąża się w grze i zapomina o swoich problemach (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Psychologia poznawcza będzie wyjaśniać uzależnienie w kategoriach dążenia podmiotu do samoregulacji swojego zachowania. Zażywanie substancji czy wykonywanie czynności prowadzi do określonych skutków, które podmiot chce uzyskać. Szkoła ta wskazuje też na posługiwanie się przez graczy heurystykami dostępności, reprezentatywności, pozornych korelacji oraz iluzji kontroli (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Heurystyką nazywamy nieformalne i intuicyjne strategie poznawcze, których używają ludzie, gdyż zazwyczaj, szczególnie w niezmiennych sytuacjach, sprawdzają się. Ich wadą jest duża zawodność w sytuacjach nowych i nietypowych (Sternberg, 2001). Heurystyka dostępności. Podmiot ocenia jako bardziej prawdopodobne te zdarzanie, które dostępne są jego pamięci, czyli takie, o których słyszał niedawno i dużo oraz są łatwe do przypomnienia (Maruszewski, 2001). Ponieważ o wygranych mówi się częściej niż o przegranych a są one fascynujące i pobudzające wyobraźnię, gracz będzie przeceniał swoje szanse na wygraną w stosunku do szans na przegraną (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Heurystyka reprezentatywności (złudzenie gracza). W przypadku gier losowych gracze uważać będą, że bardziej prawdopodobne są układy chaotyczne niż uporządkowane nawet, jeśli elementy tych układów są losowane niezależnie od siebie. Zgodnie z tą heurystyką wyrzucenie monetą 100 orłów pod rząd jest nieprawdopodobne, a wyrzucenie chaotycznego rozkładu orłów i reszek niemal pewne. Prawda jest taka, że obie sytuacje są równie prawdopodobne, tak samo jak wylosowanie w lotto sześciu kolejnych liczb jest równie prawdopodobne, co wylosowanie jakiejkolwiek innej szóstki (Sternberg, 2001; Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005; Maruszewski, 2001). Pozorne korelacje. Podmiot dostrzega związek przyczynowo-skutkowy w niezależnych od siebie zdarzeniach. Prowadzi to między innymi do wytwarzania rytuałów czynności, które poprzedziły w przeszłości wygraną oraz zaopatrywania się w talizmany przedmioty, które miało się przy sobie podczas wygranej. Wiąże się to też z wiarą w szczęście, czyli z uznawaniem istnienia siły, która kieruje wydarzeniami zgodnie z jakimś planem kaprysem. Cechą tej siły może być z jednej strony determinizm (np. w przypadku

15 przegranych) a z drugiej możliwość jej przebłagania (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Iluzja kontroli. Gracz zawyża w swojej świadomości wielkość kontroli, jaką sprawuje nad grą. Może uważać, że jej przebieg zależy od jego umiejętności, zachowań, czy wymienionych już rytuałów. Przypisanie sobie sprawczości podnosi hazard do rangi sztuki czy sportu, gdzie wkład grającego jest większy niż rzeczywiście jest (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Zaprzeczenie przypadkowi. Przypadek nie jest głównym czynnikiem wpływającym na wygraną i oprócz niego ważny wpływ mają jeszcze: umiejętności gracza oraz podstępy oszustów. Przypisywanie sobie wpływu na grę zostało opisane wyżej. Podstępy oszustów są usprawiedliwieniem przegranych i obarczeniem winą kogoś innego, oczyszczenie sumienia (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Uzależnienia mogą mieć również źródło w cechach osobowości jednostki. Badania wykazały, że osoby uzależnione cechują się wyższymi wynikami na skali neurotyczności Eysencka. Związek ten potwierdził w badaniach nad uzależnieniem od internetu Bartłomiej Szmajdziński (Szmajdziński, 1999). Zjawisko to można wytłumaczyć na dwa sposoby zależnie od tego, który czynnik wymiar osobowości czy uzależnienie - uznamy za poprzedzający. Jednostki bardziej neurotyczne z natury, intensywniej przeżywają swoje niepowodzenia i mogą mieć większe trudności w dostosowaniu się do otoczenia (Eysenck). By uciec od problemów sięgają po substancje psychoaktywne. Inne wytłumaczenie traktuje nałóg jako przyczynę podwyższonej neurotyczności. Uzależnienie działa destrukcyjnie na życie podmiotu i prowadzi do wielu problemów, jest źródłem długotrwałego stresu oraz odbiera poczucie bezpieczeństwa. Mimo, że neurotyczność była przez Eysencka traktowana jako wymiar biologicznie zdeterminowany, to jej wysoki poziom w Kwestionariuszu Osobowości może być wynikiem powyższych, niezdeterminowanych biologicznie sytuacji. Przyczyny uzależnień mogą mieć też charakter społeczny, gdy wpadamy w nałóg z powodu presji otoczenia, chcąc komuś zaimponować lub dostosowując się do grupy. Podsumowując różne spojrzenia, Mark Griffiths dokonał podziału zjawiska uzależnienia behawioralnego na dwie grupy w zależności od motywacji, która stoi za chęcią grania. Jest to podział na uzależnienie pierwotne i uzależnienie wtórne (Griffiths, 2004). Gracze typu pierwszego są uzależnieni od samego automatu i grają po to, by sprawdzić swoje umiejętności, zyskać nagrody społeczne, a przede wszystkim, by poczuć

16 dreszcz emocji. Dla drugiego typu patologicznych hazardzistów gra na automacie jest formą ucieczki, a sama maszyna elektronicznym przyjacielem. Gracze z tej grupy są zazwyczaj wyizolowanymi samotnikami przygnębionymi i zamkniętymi w sobie z powodu swoich zmartwień (Griffiths, 2005, s.39). Gra dla gry. Typ pierwszy koresponduje z wyjaśnieniem szkoły behawiorystycznej, która zwraca uwagę na wzmocnienia m.in. audio-wizualne i społeczne. Ucieczka od problemów. Motywacją do grania są specyficzne właściwości hazardu oraz jego efekty niespecyficzne, typowe dla większości uzależnień. Wspomniane już ryzyko czy pochłanianie zasobów poznawczych pomagają jednostce uciec myślami od dręczących ją problemów. Ucieczka równa się spokojowi i zmniejszeniu napięcia, co jest dla podmiotu nagradzające. Niespecyficzne właściwości nałogu, to wspomniana już zmiana nastroju, która pojawia się w momencie pogrążenia się w czynności. Zjawisko uzależnienia oraz związane z nim zjawisko zmiany nastroju mogą mieć też związek z innymi zaburzeniami, które psychologia zna już od pewnego czasu. Chyba najbardziej znanym jest grupa zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (Guerreschi, 2006). Obsesje to powodujące niepokój, atakujące świadomość natrętne myśli, wyobrażenia lub impulsy bardzo trudne do wyeliminowania lub opanowania (Seligman, Walker, Resenhan, 2003). Natręctwa to rytualne zachowania, które jednostka podejmuje w odpowiedzi na obsesję. Celem ich wykonywania jest przywrócenie spokoju lub zapobiegnięcie jakiemuś wydarzeniu. Rytuały te mają nadmierny charakter oraz są zazwyczaj niepowiązane logicznie z przyczyną niepokoju. Uzależnienia posiadają wiele cech wspólnych z zaburzeniami obsesyjnokompulsyjnymi, takich jak niepokój narastający przed rozpoczęciem działania, niemożliwość kontrolowania zachowania, poczucie naglącej konieczności rozpoczęcia działania i spadek czynnika niepokoju po osiągnięciu spodziewanego celu (Guerreschi, 2006). Cesare Gurreschi zwraca uwagę na możliwość zastosowania modelu leczenia zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych w przypadku uzależnień behawioralnych. Za niedogodność korzystania z tej metody uznaje on pojawienie się silnej zależności między pacjentem a terapeutą i samą sytuacją terapeutyczną. Jego zdaniem nie można jednak zostawić cierpiącego i należy działać niezwłocznie za pomocą wszelkich niezbędnych środków (Guerreschi, 2006). Zaburzenie kontroli impulsów. Ze względu na swoją specyfikę, uzależnienie od hazardu można uznać za efekt zaburzenia kontroli impulsów (DSMIV, ). Tezę tę popierają

17 zaobserwowane prawidłowości: znaczna część graczy patologicznych posiada dodatkowo inne zaburzenie kontroli impulsów, łamanie przez nich prawa wskazuje na trudności w przystosowaniu się do norm społecznych, cechuje ich podwyższony wskaźnik syndromu ADHD (nadpobudliwość psychoruchowa) (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Alternatywnym wyjaśnieniem powyższego zjawiska jest potraktowanie uzależnienia jako źródła zmian w psychice a nie jako konsekwencji istniejącego już wzorca osobowości. Obraz kliniczny Analizując zjawisko nałogowego hazardu, R. Custera opisał cztery etapy, przez jakie zazwyczaj przechodzą uzależnieni. 1) Faza zwycięstw fazę tę cechuje granie okazjonalne, od czasu do czasu oraz wyobrażanie sobie przyszłych wygranych. Każdy kolejny szczęśliwy traf zwiększa stawkę oraz częstotliwość grania. 2) Faza strat rozwinięta w pierwszej fazie nadzieja na wielką wygraną pogłębia się wraz z coraz większą ilością dóbr inwestowanych w grę. By grać, hazardzista pożycza pieniądze lub zdobywa je nielegalnie, a próbom odegrania się poświęca nieproporcjonalnie dużo czasu. 3) Faza desperacji gracz zaczyna uświadamiać sobie negatywne konsekwencje uzależnienia izolacja, brak pieniędzy, brak pracy. Trwanie w tym wyczerpującym stanie doprowadza do wyrzutów sumienia, poczucia bezradności i depresji. 4) Faza utraty nadziei nieudane próby zaprzestania grania wiążą się z sięganiem po środki psychoaktywne lub w skrajnych sytuacjach z próbami samobójczymi. (R. Custera, za: Woronowicz, 2001) 4.2. Czynniki ryzyka: Płeć. Płeć jest czynnikiem różnicującym ludzi pod względem motywów grania oraz preferowanych rodzajów gier. Różnice międzypłciowe mają swoje źródło m.in. w historii. Początkowo hazard był dostępny tylko dla mężczyzn. Normy społeczne nie dopuszczały, by kobieta mogła poświęcać się rozrywce tego typu. Było to bardzo odległe od obrazu matki, opiekunki domu i dzieci. U mężczyzn obserwuje się wcześniejszą inicjację w sferze gier hazardowych. Grają oni ponadto częściej i bardziej intensywnie niż kobiety. Częściej niż kobiety motywuje mężczyzn ryzyko i rozrywka. Mężczyźni preferują głównie zakłady oraz gry strategiczne, kobiety zaś bingo i automaty. Konsekwencje patologicznego hazardu też nie są takie same

18 dla obu płci. Kobiety częściej skarżą się na dolegliwości psychiczne a u mężczyzn obok hazardu pojawiają się też uzależnienia substancjalne oraz łamanie prawa. Z biegiem czasu zauważyć można wzrost odsetku grających kobiet. Potwierdzają to badania przeprowadzone w Australii odsetek grających kobiet wzrósł tam z 14% w 1991 roku do 41% w roku Przyczyną tego zjawiska, oprócz oczywistego, postępującego równouprawnienia, są też cechy współczesnych możliwości grania: duża dostępność czasowa i lokalizacyjna, niskie ceny, poczucie bezpieczeństwa, anonimowość (Griffiths, 2004; Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Wiek. Liczne badania wykazały, że uzależnienie od hazardu jest około czterech razy liczniejsze wśród nastolatków niż dorosłych. W Wielkiej Brytanii granicę normy grania przekroczyło aż 6% grających nastolatków (S.E. Fisher, 1992, za: Griffiths, 2004). Wiąże się to m.in. z tym, że uzależnieni dorośli zaczynają zazwyczaj grać już w okresie dorastania, wraz z wiekiem częstotliwość grania maleje oraz że im jednostka starsza, tym częściej szuka pomocy ze względu na swoją chorobę (Pathological gambling. A critical review., 1999, s ; Griffiths, 2004; Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Rodzina. Kolejnym istotnym czynnikiem mającym duży wpływ na powstanie nałogowego hazardu jest rodzina i wartości, które w niej panują. Materialistyczne podejście do życia, nacisk na szybkie bogacenie zwiększają ryzyko uzależnienia. Ryzyko uzależnienia dziecka wzrasta w przypadku śmierci lub poważnej choroby kogoś bliskiego, dużego nasilenia sytuacji stresowych, niezachowania wierności małżeńskiej przez rodziców, niedowartościowania oraz poczucia odrzucenia i braku kontroli nad życiem. Warto zwrócić uwagę na fakt, że wyżej wymienione czynniki ryzyka mogą dotyczyć również innych uzależnień, np. alkoholizmu. Dzieje się tak, dlatego że bardzo często nałóg jest zaniechaniem walki i ucieczką przed przytłaczającymi problemami. Jednostką z grupy największego ryzyka będzie mężczyzna mniejszości narodowej, o niskim statusie społecznym, posiadający co najmniej jeden inny nałóg. Kwestionariusze W prognozie i diagnozie uzależnień pomocne mogą być wyniki różnych kwestionariuszy. Liczne badania, których celem było odkrycie wzorca osobowościowego jednostki uzależnionej, wykazały, że nałóg alkoholowy czy narkomania istotnie wiążą się z pewnymi cechami czy wymiarami psychicznymi osób uzależnionych. Aktualnie oprócz danych

19 potwierdzających wyższy niż przeciętny poziom neurotyczności w przypadku alkoholików czy narkomanów, istnieją liczne wyniki świadczące o wysokim poziomie tej cechu u osób uzależnionych od internetu. Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS, N.S. Endler, J.D.A. Parker)(Strelau, Jaworska, Szczepaniak, 2005). W skład stylów radzenia sobie ze stresem CISS-a wchodzi oprócz Stylu Skoncentrowanego na Zadaniach (SSZ) i Stylu Skoncentrowanego na Emocjach (SSE), Styl Skoncentrowany na Unikaniu (SSU), którego dwoma formami jest Angażowanie się w Czynności Zastępcze (ACZ) oraz Poszukiwanie Kontaktów Towarzyskich (PKT). SSU charakteryzuje się unikaniem myślenia, przeżywania i doświadczania sytuacji stresowych. Angażowanie się w Czynności Zastępcze polega na wyszukiwaniu i zajmowaniu się czynnościami niezwiązanymi z problemem, co ma na celu m.in. odwrócenie od niego uwagi oraz zagwarantowanie sobie pewnego rodzaju usprawiedliwienia. Poszukiwanie Kontaktów Towarzyskich oznacza m.in. angażowanie się w rozmowy, spotkania i imprezy, aby uniknąć konfrontacji z problemem (patrz król salonów, niepraktykujący). Poświęcanie czasu czynnościom ucieczkowym niesie ze sobą ryzyko uzależnienia się od nich (patrz Klasyfikacja graczy - artysta ucieczki i gracze ucieczkowi). Poszukiwanie kontaktów towarzyskich może zaś zaprowadzić jednostkę do salonu gier. Badania wykazały, że alkoholicy (w porównaniu z grypą kontrolną) uzyskują istotnie wyższe wyniki w SSE, SSU i ACZ a niższe w SSZ i PKT (p<0,005) (Strelau, Jaworska, Szczepaniak, 2005). Możliwe, że porównanie grupy nałogowych hazardzistów z grupą kontrolną również ukazałoby istotne różnice Klasyfikacje graczy: By usprawnić diagnozę, oraz ułatwić rozpoznawanie źródeł i motywów oraz przewidywać ewentualne skutki patologicznego grania, badacze stworzyli klasyfikacje osób uzależnionych od hazardu. Poniżej przedstawię kilka z nich. Kryterium zaangażowania (Colona-Romano, 2004, za: Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005, s.49) gracz niedzielny granie okazyjne lub nieregularne, hazard jest formą rozrywki

20 gracz profesjonalny granie regularne, podmiot poszerza wiedzę i rozwija umiejętności z zakresu wybranej formy hazardu, posiada kontrolę własnym zachowaniem gracz patologiczny osoba uzależniona, hazard jest centrum egzystencji i prowadzi do szkód w innych sferach życia Nastawienie do automatów do gier (na podstawie badań podłużnych na nastolatkach do 18 r.ż.) (Griffiths, 2004, za: Hazard, 2005, s.50) król salonów duże umiejętności grania, motywem jest imponowanie innym, często gra spójnych i niezależnych grupach (młodsi koledzy nowicjusze), jest emocjonalnie stabilny, umie się kontrolować, niewielkie ryzyko problemów związanych z graniem pogromca automatów nie lubi być obserwowany, gra sam, motywacją jest pokonanie automatu, dużo ćwiczy i wydaje na grę, problemy wynikające z poświęcania czasu i pieniędzy (np. zachowania antyspołeczne), często brak kontroli, motywacja odegrania się niepraktykujący często dziewczęta w roli widza, w salonie z powodów towarzyskich, hazard ma małe znaczenie poszukiwacz emocji doświadczony gracz, motywacją jest chęć poczucia dreszczu emocji, często się popisuje, motywacja: poczucie dorosłości, oderwanie od rodziców artysta ucieczki motywacja: ucieczka od problemów, poczucie kontroli, zapomnienie, osoba przygnębiona, izolowana społecznie, czująca się bezsilnie, ryzyko uzależnienie dopóki nie znikną problemy Typologia Roberta L. Custera (Custer, 2005, za: Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005) gracze profesjonalni traktują się jak zawodowców, kontrolują się gracze antyspołeczni hazard źródłem pieniędzy (nielegalność), oszukiwanie gracze okazjonalni cel rekreacyjny, towarzyski gracze hobbystyczni gra jest głównym źródłem relaksu i rozrywki, pochłania dużo czasu,