Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym

Transkrypt

1 Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym Ustawodawstwo małżeńskie do okresu II Rzeczypospolitej W Polsce doby średniowiecza zawieranie małżeństw miało charakter świecki. Trzeba było przejść przez szereg tradycyjnych uroczystości, aby dopełnić związek małżeński. Zmówiny, zdawiny, pokładziny, przenosiny - wszystkie te ceremonie składały się na złożenie oświadczenia woli nupturientów. Co warte uwagi, w tym czasie rozwody były dopuszczalne, a decydowała o nich zgoda małżonków lub, jak we wcześniejszym okresie, odesłanie żony przez męża. W 1197r. papieski legat Piotr z Kapui przedstawił Polakom instrukcję zawierania małżeństw w formie sakramentalnej, nakazując stosowanie jej przez katolików. Jednak praktyka świecka jeszcze na długo była obowiązująca. Faktycznie dopiero po soborze trydenckim w Polsce w pełni zaczęła obowiązywać forma wyznaniowa małżeństwa. Stolica Apostolska nakazała wygłaszanie trzech zapowiedzi przedślubnych w trzy kolejne niedziele przed zawarciem małżeństwa. W wieku XVI na mocy papieskiego przywileju szlachta polska została zwolniona z tego obowiązku. Począwszy od 1577 r. niespełnienie wszystkich wymogów kościelnych powodowało nieważność małżeństwa. Okres porozbiorowy w Polsce stał się okresem próby ujednolicenia małżeńskiego ustawodawstwa. Spowodowane to było różnorodnością rozwiązań prawnych w trzech zaborach. Kodyfikacja wspólnego prawa nie powiodła się, dlatego w II Rzeczypospolitej istniały trzy warianty ustawodawstwa małżeńskiego: laicki, mieszany i wyznaniowy. Ten trójpodział nazwać można swoistą endogamią, która nakazywała zawieranie małżeństw w obrębie własnej grupy społecznej i wyznaniowej. Tendencją było dążenie do laicyzacji prawa i przejęcia przez władze cywilne instytucji małżeństwa. Miało to na celu osłabienie wpływów Kościoła katolickiego, który we wcześniejszym prawodawstwie pełnił dominującą rolę. Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 1

2 Zauważyć równocześnie należy, że był to wynik rozwoju nowoczesnych państw europejskich. Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku nie przekreśliło wpływów zaborczych w kwestiach małżeńskich. Można wyróżnić w tym okresie pięć obszarów prawa małżeńskiego: obszar byłego zaboru pruskiego, byłego Królestwa Polskiego, byłego zaboru austriackiego, byłego zaboru rosyjskiego poza obwodem Królestwa Polskiego oraz Spisz i Orawę, czyli 27 wiosek przyłączonych do Rzeczypospolitej w 1922 r. 1. W byłym zaborze pruskim nadal używano niemieckiego kodeksu cywilnego z 1896 r. Kodeks ten dopuszczał jedynie cywilną formę zawarcia małżeństwa. Stwierdzał, iż małżeństwo zawierane jest wyłącznie w chwili złożenia zgodnego oświadczenia woli nupturientów przed urzędnikiem stanu cywilnego. Chcący zawrzeć związek małżeński przed duchownym swojego wyznania, mogli to uczynić po formie cywilnej. Jednak wyznaniowa forma nie wywoływała żadnych skutków cywilno prawnych. Według niemieckiego ustawodawstwa możliwe było dokonywanie rozwodów na wniosek jednego z małżonków 2. Zawieranie małżeństw w byłym zaborze austriackim odbywało się według kodeksu cywilnego z 1811 r. Kodeks powierzał pełną jurysdykcję nad instytucją małżeństwa władzy sądowniczej. Prawo małżeńskie stało się częścią systemu prawa cywilnego. Kodeks ten dozwalał na zawieranie małżeństw także w formie wyznaniowej. Jednak katolicy byli pozbawieni możliwości otrzymania rozwodów. Ważność małżeństwa opierała się na oświadczeniu woli małżonków, ale także wygłoszeniu zapowiedzi przedślubnych. Forma cywilna zarezerwowana była głównie dla bezwyznaniowców, wyznawców nieuznanego kościoła lub związku wyznaniowego oraz dla osób, którym duchowny z racji przeszkód małżeńskich nie udzielił zgody na zawarcie małżeństwa, a przeszkody te nie miały odzwierciedlenia w 1 A. Mezglewski, A. Tunia, Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa cywilnego, Warszawa 2007, s.1 i 2. 2 S. Biskupski, Reforma prawa małżeńskiego, Włocławek 1930, s. 5. Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 2

3 prawie cywilnym. Co ciekawe, kobiety mogły za pozwoleniem ojca zawrzeć związek małżeński już po skończeniu 14 lat. System austriacki był w dużym stopniu patriarchalny, kobiety cieszyły się znikomą ilością praw. Przytoczyć tu należy między innymi obowiązek przyjęcia w chwili zawarcia małżeństwa nazwiska męża. Kodeks rozstrzygał także w kwestiach właściwości miejscowej duchownego (właściwy dla miejsca zamieszkania narzeczonej), przed którym składano oświadczenie woli, nakazywał prowadzenie ksiąg metrykalnych czy też zobowiązywał duchownego do czynnego uczestnictwa w obrzędzie. Kodeks cywilny w kwestiach małżeńskich korzystał z ustawodawstwa kościelnego, upaństwawiając je i włączając do swojego systemu. Na terenie byłego zaboru rosyjskiego istniały dwa systemy prawa małżeńskiego. Najpierw jednak należy się przyjrzeć wcześniejszemu ustawodawstwu z tych terenów, a mianowicie kodeksowi Napoleona obowiązującemu w dawnym Księstwie Warszawskim. Było to stricte laickie prawo, do którego z niechęcią odnosił się episkopat jak i część szlachty. Duża awersja brała się z faktu, iż oprócz jedynej formy cywilnej zawierania małżeństw wprowadzał możliwość rozwodów. Napoleon posiadał silnych zwolenników swojego prawa, między innymi: Małachowskiego, Kostkę Potockiego, Poniatowskiego, Łubieńskiego. W sprzeciwie wspierał Kościół Katolicki sztab urzędników carskich. Z uwagi na brak odpowiednich urzędników nadal asystowali przy zawieraniu małżeństw cywilnych duchowni. Jednak ostatecznie presja społeczna była tak wielka, iż ślubów bez sakramentów zawarto do 1818 r. tylko trzy, a rozwodów orzeczonych wyłącznie przez sądy państwowe było zaledwie siedem 3. W końcu przywrócono w kodeksie cywilnym z 1825 roku zawieranie małżeństw w formie wyznaniowej oraz uznano rozwody za niedopuszczalne. W roku 1836 car Mikołaj I proklamował prawo o małżeństwie, przygotowane przez Cypriana Zaborowskiego. Prawo to obowiązywało na obszarach: miasta stołecznego Warszawy, województw: warszawskiego, łódzkiego, kieleckiego, lubelskiego oraz powiatów augustowskiego, 3 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia państwa i prawa, Warszawa 1976, s Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 3

4 łomżyńskiego, ostrołęckiego, ostrów-mazowieckiego, suwalskiego, szcucińskiego i wysoko-mazowieckiego województwa białostockiego 4. W pełni przywróciło ono religijny charakter małżeństwa, wyłączność ślubów kościelnych i jurysdykcje sądów kościelnych. Właśnie ten system prawny oraz ustawodawstwo ziem wschodnich czyli prawo małżeńskie zawarte w Zwodzie Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1832 r. obowiązywały na terenie byłego Królestwa Polskiego aż do wybuchu II wojny światowej. Obydwa te prawa można połączyć w jednym omówieniu, ponieważ różniły się nieznacznie. Rosyjskie prawo przejęło rozwiązania poszczególnych, przez siebie uznawanych, wyznań i włączyło je do prawa państwowego. Wyznania uznane przez ustawodawstwo rosyjskie posiadały prawa spisane w oddzielnych rozdziałach prawa małżeńskiego. Do tej grupy należały wyznania: rzymsko katolickie, prawosławne, greko katolickie, ewangelicko augsburskie i ewangelicko reformowane. Jeżeli chodzi o inne wyznania i religie niezawarte w powyższym spisie, należy przytoczyć art. 179 prawa o małżeństwie: małżeństwa osób, należących do różnych wyznań chrześcijańskich, poprzedniemi rozdziałami nie objętych, i małżeństwa osób, należących do różnych wyznań niechrześcijańskich, małżeństwa starozakonnych i mahometan podlegają, co do wszelkich szczegółów przepisom ich religji właściwej. Jak przeczytać można w kolejnych artykułach, podstawowe warunki istotne do zawarcia małżeństwa, były przedkładane prawu religii właściwej. Tymi cywilnymi przesłankami był wiek, zgodne oświadczenie woli, w niektórych przypadkach pozwolenie rodziców, opiekunów, a dla wojskowych - ich zwierzchników oraz zdolność fizyczna stron. Jednak w przeważającym stopniu małżeństwa zawierane były w formie wyznaniowej. Proboszcz parafii w której nupturienci zawarli związek małżeński pełnił dychotomiczną rolę poświęcenia małżeństwa jak również wcielenia się w rolę urzędnika stanu cywilnego. Polegało to na tym, iż proboszcz zobowiązany był do sporządzenia cywilnego aktu małżeńskiego. Nad instytucją stwierdzania nieważności małżeństwa czuwał Kościół, można wręcz rzec, że miał na to pełen monopol. Państwo ograniczało się 4 Z. Łączyński, Prawo cywilne obowiązujące w województwach centralnych, Warszawa 1937, s. 99. Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 4

5 do ustalania praw potomstwa oraz spraw majątkowych między małżonkami, którymi zajmowały się sądy cywilne. Dzięki oddzielnym prawom dla każdego z uznanych wyznań, trzeba było skrupulatnie podejść do kwestii małżeństw mieszanych. W stosunku do nich można przyjąć dwojaki podział: oświadczenie woli między nupturientami wyznań prawosławnego i katolickiego złożyć można było wyłącznie przed duchownym prawosławnym. Drugą kwestią stały się małżeństwa katolików z ewangelikami, gdzie zawarcie małżeństwa celebrował duchowny z wyznania narzeczonej. Spisz i Orawa były terenami, na których dozwolony był wybór między dwoma ustawodawstwami: prawem austriackim z 1811r. oraz prawem węgierskim z 1894r. Różnica głównie polegała na kwestii rozwiązania małżeńskiego. W prawie austriackim takiej możliwości w ogóle nie było, a w węgierskim, poprzez nadanie w całości cywilnego charakteru zawarcia związku małżeńskiego, dozwolone były rozwody orzekane przez sądy powszechne. Przez wiele lat międzywojnia nie wprowadzano zbyt wielkich zmian w zawierania małżeństw. Chociażby Konstytucja Polski z marca 1921 r. która nie zawierała przepisów jednoznacznie przesądzających o systemie polskiego prawa małżeńskiego, co warte uwagi, stanowiła jednak, że Kościół rzymsko-katolicki rządzi się własnymi prawami" (art. 114). Ten stan mógł ulec zmianie po rozpoczęciu prac Komisji Kodyfikacyjnej, którą utworzył Sejm Ustawodawczy z 3 czerwca 1919 r. Zadaniem jej było ujednolicenie prawa na terenie niepodległej Polski. Na czele Komisji stał prezydent z wiceprezydentami w roli zastępców. Dzieliła się na działy (prawo karne, prawo cywilne), a one na sekcje (prawo rodzinne, prawo rzeczowe). Pracom sekcji prawa małżeńskiego przewodniczył prof. Karol Lutostański. Przygotowywanie projektu trwało od 1920 do 1929 r. Dziewięcioletnia praca zaowocowała uznaniem go za jeden z najnowocześniejszych w ówczesnej Europie. Zawarte w nim rozwiązania były dalece kompromisowe dla Kościoła, ponieważ dozwalały na wybór formy zawarcia małżeństwa cywilnej czy też wyznaniowej ze skutkami cywilnymi. Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 5

6 Projekt gwarantował możliwość rozwodu bez podania przyczyny bezdzietnym małżeństwom po okresie trzyletniego pożycia i roku separacji. Po spełnieniu obowiązków ustawowych możliwy był również rozwód małżeństwa posiadającego dzieci. Projekt stał się bardzo przychylny kobietom, zrównywał ich prawa z mężczyznami, a proponowane kwestie równouprawnienia w majątkowym prawie małżeńskim, stały się jednymi z dwu przyczyn odrzucenia projektu. Drugą był wyraźny opór Kościoła, który przede wszystkim odrzucał propozycję nadania katolikom prawa do rozwodów. Sprzeciw ten spotkał się ze zdziwieniem czołowego intelektualisty okresu międzywojennego Tadeusza Boya Żeleńskiego, który w 1931 r. napisał: Rzecz znamienita, właśnie ten kompromisowy pomysł stał się kamieniem obrazy i najwięcej podobno natyka się na sprzeciw w sferach duchownych. Woleliby raczej osobno śluby cywilne, niż ten proceder, w którym akt ślubu z podpisem księdza może się stać później punktem wyjścia ewentualnego postępowania rozwodowego. 5 Aby małżeństwo mogło być zawarte, Projekt nakazywał dokonać czynności przedwstępnych. Wypełniać je miał urzędnik stanu cywilnego, właściwy dla stałego zamieszkania jednej ze stron lub wobec braku takowego czterotygodniowy pobyt. Czynności przedwstępne dzieliły się na badanie braku przeszkód małżeńskich i zdolności prawnej nupturientów. Dopiero po przekazaniu takiego zaświadczenia duchownemu, mogło być zawarte małżeństwo wyznaniowe ze skutkami cywilnymi. 6 Dopełnieniem było przesłanie przez duchownego protokołu ślubnego urzędnikowi stanu cywilnego miejsca zawarcia małżeństwa. Zatem warunkiem konstytutywnym zawarcia małżeństwa stawał się akt sporządzony przez urzędnika. Gdyby duchowny nie dostarczył do urzędu stanu cywilnego protokołu ślubnego, można było w każdym czasie dochodzić unieważnienia małżeństwa. 5 T. Żeleński, Nowa ustawa małżeńska, Warszawa 1960, s J. Wiślicki, Czynności przedwstępne do małżeństwa i ślub, [w:] Rozbiór krytyczny projektu prawa małżeńskiego uchwalonego przez Komisję Kodyfikacyjną, pod red. J. Wiślickiego, Lublin 1932, s. 90 Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 6

7 Projekt przewidywał także sytuacje nadzwyczajne, jak na przykład zagrożenie życia jednego z nupturientów. Strony mogły wówczas złożyć oświadczenie według uproszczonej procedury przed dowolnym urzędnikiem stanu cywilnego lub duchownym, bez potrzeby przedstawiania zaświadczenia o braku przeszkód. Jeżeli po upływie trzech dni od zaistnienia niebezpieczeństwa nie zostałoby przedstawione orzeczenie lekarskie oraz gdy w ciągu miesiąca od złożenia oświadczenia nie został sporządzony akt małżeński, takie oświadczenie traciło moc. W przypadku zaś braku urzędnika i duchownego, możliwe było w obliczu niebezpieczeństwa zagrożenia życia, złożenie oświadczenia przed dwoma dorosłymi świadkami. Dla ważności tej zgody małżeńskiej potrzebne było dokonanie czynności przedwstępnych w okresie miesięcznym od chwili ustania niebezpieczeństwa lub w odstępie 3 miesięcy od tej daty winien być sporządzony akt małżeństwa. Mimo prób unifikacji prawa małżeńskiego, których wynikiem była praca Komisji, nie udało się ich wprowadzić w życie. Opór środowisk religijnych jeszcze bardziej spotęgował niechęć do rozwiązań profesora Lutostańskiego, do tego stopnia, iż projekt nie został nawet oficjalnie przedstawiony przewodniczącemu Komisji Kodyfikacyjnej. Co warte uwagi, postanowienia projektu zostały przyjęte w dzisiejszym polskim konkordacie z 1993 r. Konkordat wprowadził wyznaniową formę zawarcia małżeństwa cywilnego Powojenne unormowania prawne kwestii małżeńskich W Polsce powojennej nie powrócono do prac Komisji Kodyfikacyjnej w dawnej formie, ponieważ kłóciły się one z ideologią socjalistyczną. Włodarze Polski Ludowej chcieli za wszelką cenę zlaicyzować instytucję małżeństwa. W dużej mierze cel ten został osiągnięty jedyną prawnie przyjętą formą zawierania związku małżeńskiego stała się forma cywilna, przed urzędnikiem stanu cywilnego, z możliwością rozwodu. Wprowadzona została również zasada Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 7

8 równouprawnienia małżonków oraz równouprawnienia pozamałżeńskich dzieci. Nowe przepisy w zakresie osobowego prawa małżeńskiego wprowadzał dekret Rady Ministrów z r. 7 Dokument ten składał się z sześciu rozdziałów, które normowały: zaręczyny, prawa i obowiązki małżonków, zawarcie małżeństwa, unieważnienie małżeństwa, rozwód i jurysdykcję w sprawach małżeńskich. W pełni zunifikowała prawo małżeńskie kodyfikacja zawarta w kodeksie rodzinnym z r. 8, obowiązująca od r. Zawierał on 91 artykułów. Liczba ta była nieadekwatna do rangi problemu. Prawo miało wiele luk. Jego niedoskonałość legislacyjną korygowano w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Dzięki nowatorskim rozwiązaniom nastąpiła korekta luk prawnych, co utorowało drogę do udoskonalonej kodyfikacji prawa rodzinnego w dniu r. Powstał wówczas kodeks rodzinny i opiekuńczy, który zaczął funkcjonować r. 9. Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r. rozbudował prawo rodzinne do 184 artykułów, w których rozwiał wiele wątpliwości prawnych. Jak wspomniano w I rozdziale, do tego ubogacenia treści kodeksu przyczyniło się orzecznictwo Sądu Najwyższego Nowelizacje kodeksu rodzinnego i opiekuńczego Jednak praktyka stosowania nowych unormowań pokazała też ich braki. Zostały one uzupełnione w ustawie z r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy 10. Weszła ona w życie r., a treść w niej zawarta była owocem pracy organizacji społecznych takich jak Liga Kobiet i Zrzeszenie Prawników Polskich. Jej celem było rozszerzenie ochrony majątkowej małżonka w obliczu zadłużenia współmałżonka (art. 41 3), zrównanie w prawie 7 Dekret Rady Ministrów z r. Prawo małżeńskie (Dz.U. z 1945 r. Nr 48, poz.270). 8 Dz.U. nr 34, poz J. Gudowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Orzecznictwo, Kraków 1998, s Dz. U. nr 45, poz Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 8

9 małżonków w wyborze nazwiska przy zawarciu małżeństwa (art. 25 3) i po rozwodzie (art. 59), umożliwienie podejmowania decyzji przez sąd w wyroku rozwodowym o podziale majątku wspólnego małżonków, w tym o wspólnym mieszkaniu (art ) i zwiększenie ochrony dobra dziecka w przepisach dotyczących władzy rodzicielskiej (art. 109, 1121, 1122, 113 2), przysposobienia (art , art , art. 1241, 1251), i opieki (art. 146, 149 4). Następne zmiany wprowadziła ustawa z r. prawo o aktach stanu cywilnego 11. Przede wszystkim dotyczyły możliwości zawarcia małżeństwa i uznania dziecka przed polskim konsulem za granicą (art. 2, 79). Kolejnym etapem rozwoju kodeksu rodzinnego i opiekuńczego była ustawa z r. 12 Nowelizowała ona przepisy z zakresu przysposobienia. Unormowała adopcję zagraniczną polegającą na zmianie adresu przysposobionego z miejsca zamieszkania w Polsce - na miejsce zamieszkania poza jej granicami. Złagodziła również zasady nierozwiązywalności przysposobienia całkowitego, a nawet dopuszczała możliwość ponowienia przysposobienia za życia przysposabiającego (art ). Dopuszczono ponowne przysposobienie po zgonie przysposabiającego (art. 117). W 1996 roku powołana została Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego. Pracom przewodniczy Z. Radwański. Potrzeba stworzenia tej komisji wzięła się również z refleksji, iż kodeks rodzinny i opiekuńczy wymaga rozległych zmian. Nie tylko stosunków osobowych, nad którymi pracuje Sejm RP, ale przede wszystkim w sferze stosunków majątkowo-małżeńskich. Według M. Nazara, regulacje do dziś obowiązujące mają o wiele więcej wspólnego z państwem socjalistycznym, aniżeli demokratycznym. Za zmianą ustroju gospodarczego niezbędna jest reforma stosunków majątkowo-małżeńskich. Powinny one iść równolegle z pracami nad kodeksem cywilnym, gdyż większość instytucji tego kodeksu jest funkcjonalnie połączona ze stosunkami majątkowo - małżeńskimi. 11 Dz. U. nr 36, poz. 180 ze zm. 12 Dz. U. nr 83, poz Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 9

10 Prace legislacyjne idą w kierunku stwierdzenia, iż prawo rodzinne i opiekuńcze jest integralną częścią prawa cywilnego. Rozważana była także propozycja włączenia tego zespołu norm do Kodeksu cywilnego w postaci odrębnej księgi. Kolejnym etapem rozwoju prawa rodzinnego była ustawa z r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw 13. Moc obowiązującą ustawa uzyskała r. Przyczyn uchwalenia jej było kilka, między innymi podpisanie konkordatu między Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską 28 lipca 1993 r., co niosło za sobą potrzebę zmian w prawie polskim. Odnosiły się one głównie do prawa rodzinnego, a w szczególności małżeńskiego. Potrzeby zmian w polskim prawie zrodził także artykuł 10 konkordatu. Artykuł ten mocno ingeruje w sprawy małżeńskie, a szczególnie w formę zawarcia małżeństwa. Stawia warunek rezygnacji ze świeckiego charakteru tego związku używanego w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Dążył również do nadania małżeństwu kanonicznemu skutków tożsamych z ujętymi w polskim prawie cywilnym. Przez wzgląd na zapis art. 10 konkordatu, oraz przez fakt, iż przepis ten nie wchodził w życie ipso iure, lecz dopiero w drodze nowelizacji prawa państwowego, zmiany w obowiązującym kodeksie rodzinnym i opiekuńczym stały się nieodzowne. Przy okazji tych regulacji ustawa wprowadziła kilka zmian w kodeksie dotyczących zawierania małżeństw i unieważnienia ich. Podstawę do tego dały im: umowy międzynarodowe oraz nowa Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r. Przykładem pierwszych może być wspomniany już konkordat, natomiast drugiej - konstytucyjna deklaracja zawarta w art. 33 o zapewnieniu pełnego równouprawnienia kobiety i mężczyzny w życiu rodzinnym. Realizacją tego artykułu w ustawie było zrównanie wieku umożliwiającego zawarcie małżeństwa dla kobiety i mężczyzny do 18 lat (art. 10 1). Kolejnym efektem tego zapisu konstytucyjnego było 13 Dz.U. nr 117, poz Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 10

11 zrównanie praw małżonków do wyboru nazwiska, zupełnie swobodnego bez potrzeby uzyskania zgody drugiej strony (art i 2). Głównie w oparciu o prawo międzynarodowe także niektóre wady oświadczenia woli stały się możliwym powodem do unieważnienia małżeństwa (art. 15) zawartym w nowej ustawie. Kolejna nowelizacja została uchwalona r. ustawą o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw 14. Weszła ona w życie r. Ustawa była wynikiem prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego działającej od 1996 r. przy Ministrze Sprawiedliwości. Głównym celem ustawy były unormowania dotyczące małżeńskiej separacji instytucjonalnej, która według takich założeń była orzekana przez sąd. Szósta nowelizacja k. r. o. została uchwalona ustawą z r. (weszła w życie r.) o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy Kodeks postępowania cywilnego 15. Celem ustawy była między innymi troska o dzieci mieszkające, przez nieuzasadniony długi okres czasu, w placówkach opiekuńczo wychowawczych. Problem ten został przedstawiony przez sejmową Komisję Rodziny. Troska ustawodawcy skupiła się na wsparciu rodzin naturalnych dzieci pozostających w ośrodkach lub rodzinach zastępczych. Miało to na celu rychły powrót dziecka do rodziny naturalnej, a gdyby ta pozostawała w patologii, dziecko mogło być w trybie przyspieszonym adoptowane. Następna nowelizacja weszła w życie r. w ustawie o służbie zagranicznej z r. 16. W niewielkim stopniu wprowadzała zmiany do prawa rodzinnego, dodając jedynie do art. 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego następujący przepis: mężczyzna i kobieta, będący obywatelami polskimi przebywającymi za granicą, mogą zawrzeć małżeństwo przed konsulem lub przed osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula. 14 Dz. U. nr 52, poz Dz. U. nr 122, poz Dz. U. nr 128, poz Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 11

12 Kolejną nowelizacją k. r. o. był przepis art. 70 ustawy Prawo pocztowe z r. (weszła w życie r.) 17. Zmienił on termin w polskim urzędzie pocztowym na w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego. Zmiana ta miała jedynie charakter techniczny. Przedostatnia, dziewiąta nowelizacja z r. (funkcjonująca od r., z pominięciem zmiany art. 84 k. r. o., który wszedł życie z dniem uchwalenia ustawy) została uchwalona ustawą o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw 18. Projekt ustawy przedstawiła sejmowi Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, jednak jeszcze rok czekał on na uchwalenie przez sejm RP. Główne zmiany w k. r. o. dotyczyły małżeńskiego prawa majątkowego i odpowiedzialności małżonków za zaciągnięte zobowiązania. Przyznano również legitymację czynną w sprawach o ustalenie ojcostwa domniemanemu ojcu dziecka. Z aprobatą sejmu nie spotkał się pomysł całkowitego zrównania wieku małżeńskiego, z możliwością decyzji sądu do zmniejszenia wieku do lat 16 zarówno kobiecie jak i mężczyźnie. Ostatnią, dziesiątą nowelizacją k. r. o. była ustawa z r. (obowiązująca od r.) o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw 19. W jej zakres zostały objęte przepisy związane z władzą rodzicielską, pochodzeniem dziecka, kontaktami rodziców i dzieci, stosunkami, opieki zastępczej nad dzieckiem. Dzięki tym nowelizacjom, kodeks rodzinny i opiekuńczy stał się nowoczesnym systemem prawnym, nie odbiegającym od standardów zachodnich. Jego przepisy są adekwatne do dzisiejszej rzeczywistości gospodarczej, moralnej i społecznej Dz. U. nr 130, poz Dz. U. nr 162, poz Dz. U. nr 220, poz J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2006, s. 32. Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 12

13 1. 4. Zasady znowelizowanego prawa rodzinnego dotyczące małżeństwa Ustawodawca ustalił zasady dotyczące małżeństwa oprócz zasad ustrojowych, w których zawarte są założenia ogólne, małżeństwa specjalnie dotyczą zasady: monogamii, świeckości, trwałości i egalitaryzmu. Według zasady monogamii kobieta może mieć jednego męża, a mężczyzna jedną żonę. Krąg kultury europejskiej powszechnie przyjął tę zasadę. A dzięki jego wpływowi na pozostałe kontynenty w dużej mierze wyparł poligamię tam istniejącą. Występowała ona w dwojakim charakterze: poligynii związków jednego mężczyzny z wieloma kobietami lub też poliandrii związków jednej kobiety z kilkoma mężczyznami. Zasada monogamii zdaje się być najbardziej odpowiednia ze względów społecznych jak i jasności unormowań prawnych. Według art k. r. o. jest ona zawarta w stwierdzeniu, iż nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim. Zasada świeckości małżeństwa uzyskała odzwierciedlenie w polskim ustawodawstwie dopiero w prawie zunifikowanym. Ta sekularyzacja może być rozpatrywana w dwu aspektach. Pierwszy uznaje małżeństwo jako związek zawarty w formie określonej w prawie cywilnym (art. 1 k. r. o.): tylko ona wywołuje skutki prawne. Nowela ze zmianami k. r. o. z 1998 wprowadziła możliwość zawarcia małżeństwa przed duchownym uznanego związku wyznaniowego (art. 1 2). Nawet taka forma pozostaje w zgodności z zasadą świeckości, ponieważ państwo uzależnia ją od złożenia przez nupturientów przed duchownym oświadczenia woli wstąpienia w związek małżeński podlegający prawu polskiemu. Pominięcie tego faktu i zawarcie małżeństwa wyłącznie według prawa wewnętrznego kościoła lub związku wyznaniowego nie wywołuje skutków w prawie polskim. Drugi aspekt sekularyzacji małżeństwa dotyczy orzecznictwa w sprawach małżeńskich takich jak rozwód czy unieważnienie małżeństwa, należących wyłącznie do organów państwowych, a nie sądów kościelnych (zob. art. 10 ust. 3 i 4 Konkordatu z 1993 r.). W ramach wolności sumienia i religii Konstytucja w artykule 53 zapewnia obywatelom możliwość dopełnienia małżeństwa cywilnego w formie wyznaniowej. Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 13

14 Według zasady trwałości małżeństwa, powinno być ono związkiem trwającym do śmierci jednego z małżonków. Prawo polskie dozwala w sytuacji trwałego i zupełnego rozpadu wspólnego pożycia możliwość rozwodu. W opozycji do tego prawa stoi kodeks prawa kanonicznego, który nie daje w żadnym wypadku możliwości rozwodu (kan k. p. k.). Małżeństwo jest dozgonne i może być jedynie stwierdzona jego nieważność przez Kościół w oparciu o naruszenie przeszkód małżeńskich. Państwo wypełnia zasadę trwałości małżeństwa przez instytucję separacji sądowej, która ma na celu restytucję rozpadającego się związku. Zasada egalitaryzmu, czyli równości małżonków, dotyczy konstytucyjnej zasady zrównania w prawie mężczyzny i kobiety ( 3, III). Egalitaryzm jest owocem myśli społeczno-politycznej uznającej za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego zasadę całościowego zrównania warunków życia oraz praw ludzi. Obecnie egalitaryzm rozumiany jest często jako równość szans, które przejawiają się w braku ograniczeń w dostępie do edukacji, równości praw społecznych i obywatelskich. Charakterystyczne jest też zrównanie praw wszystkich obywateli bez względu na ich pochodzenie, przekonania oraz płeć. Odnośnie prawa rodzinnego zasada egalitaryzmu przekreśliła twierdzenie ze starego prawodawstwa, iż mąż jako głowa rodziny ma większe prawa aniżeli żona. Kobieta i mężczyzna mają równą pozycję zarówno wobec prawa, siebie nawzajem jak i swoich dzieci. Wypowiedziana jest ta zasada expressis verbis w art. 23. Prawodawca dąży do pełnego równouprawnienia kobiet i mężczyzn nie tylko w prawie rodzinnym, ale także w pozostałych sferach życia społecznego Konkordatowa regulacja małżeństwa W tym miejscu, po zapoznaniu z kształtowaniem się instytucji małżeństwa w Polsce, należy rozważyć kwestię konkordatowej regulacji zawarcia małżeństwa, która jest tematem głównym niniejszej pracy. Rozwiązania konkordatu przynoszą zadość 21 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2006, s Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 14

15 zarówno kościelnemu porządkowi prawnemu jak i świeckiemu. Oba te porządki przenikają się tworząc swoistą hybrydę jaką jest konkordat jedyny w swoim rodzaju dokument, który reguluje stosunki na linii państwo Kościół. W 1993 roku do konkordatu między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską została włączona forma wyznaniowa zawarcia małżeństwa 22. Szczególnie zabiegała o tę nową formę władza kościelna. Jej intencją było ułatwienie nupturientom katolickim zawierania małżeństw ograniczonych tylko do jednej ceremonii kościelnej. Zaślubiny takie po spełnieniu odpowiednich warunków miały skutkować osiągnięciem skutków cywilnych (bez potrzeby ponownej ceremonii w urzędzie stanu cywilnego). Wybór tej nowej formy miał pozostać w wyłącznej gestii nupturientów 23. Obecnie, po wejściu w życie konkordatu, przepisy te służą nie tylko katolikom chcącym między sobą zawrzeć związek małżeński, ale także katolikom pragnącym zawrzeć małżeństwo z wyznawcami innych religii lub z osobami niewierzącymi. W artykule 10 Konkordatu z 1993 roku zostały uregulowane kwestie małżeńskie stanowi, iż: od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim (art. 10 ust. 1). Aby takie małżeństwo wywarło skutki cywilne, trzeba spełnić kilka warunków: nie mogą istnieć między stronami przeszkody wynikające z prawa polskiego, muszą oni przy zawieraniu małżeństwa złożyć zgodne oświadczenie woli, na koniec zawarte małżeństwo musi być wpisane w aktach stanu cywilnego w terminie zawitym pięciu dni od dnia ceremonii. Jeżeli z istotnej przyczyny termin ten nie może być dotrzymany to zostaje on zawieszony do czasu ustania poważnej przeszkody 24. Konkordat uregulował również kwestię przygotowania do małżeństwa (art. 10 ust. 2), podziału kompetencji władz świeckich i duchowych w sprawie stwierdzania 22 Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisany w dniu r. (Dz.U. Nr 51, poz. 318). 23 Zob. Cz. Janik, Uwagi o Konkordacie podpisanym r. Ekspertyza z r. Wiadomości Archidiecezjalne. Organ Urzędowy Kurii Metropolitalnej w Katowicach, 1995, nr 63, s Por. A. Tunia, Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa cywilnego, Warszawa 2006, s. 13i14. Jerzy Antoni Pielichowski - Zawarcie małżeństwa w zarysie historycznym 15