Wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej (Abies alba Mill.) w różnych warunkach drzewostanowych i siedliskowych w Nadleśnictwie Szklarska Poręba

Transkrypt

1 Barzdajn W. & Kuczkowski K. 2010: Wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej (Abies alba Mill.) w różnych warunkach drzewostanowych i siedliskowych w Nadleśnictwie Szklarska Poręba. Opera Corcontica 47/2010 Suppl. 1: Wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej (Abies alba Mill.) w różnych warunkach drzewostanowych i siedliskowych w Nadleśnictwie Szklarska Poręba The growth of silver fir (Abies alba Mill.) cultures in the different stand and site conditions in the Szklarska Poręba Forest District Władysław Barzdajn 1 & Krzysztof Kuczkowski 2 1 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli Lasu, ul. Wojska Polskiego 69, Poznań, barzdajn@up.poznan.pl 2 k.kuczkowski16@interia.pl Abstrakt Badania terenowe wykonano w 2007 r. na 191 powierzchniach o wielkości od 0,03 ha do 0,55 ha, na których w latach posadzono jodłę. Sadzonki były wyprodukowane wg różnych technologii i z nasion różnego pochodzenia. Posadzono je w różnych warunkach siedliskowych i drzewostanowych. Aby wyjaśnić wpływ różnych czynników na wzrost jodeł, należało wyrazić go we względnych jednostkach, pozbawionych miana. W pierwszej kolejności opisano zależność wysokości od wieku jodeł (krzywa wzrostu), do czego wykorzystano funkcje wykładnicze. Następnie dla każdej z badanych powierzchni i badanej cechy określano jej odchylenie od regresji wykładniczej, wyrażone w jednostkach wartości regresyjnej. Zależność wzrostu od cech jakościowych wykrywano przez zastosowanie pojedynczej analizy wariancji. Zależności wzrostu od cech ilościowych poszukiwano przez zastosowanie analizy korelacji i regresji. Wzrost jodeł wykazywał bardzo silną zależność od technologii produkcji sadzonek i od pochodzenia nasion. Czynniki środowiska wykazały mniejszy wpływ na wzrost, ze względu na niewielkie ich zróżnicowanie. Abstract Field measurements were carried out in 2007 on 191 plots with silver fir which was planted in The size of plots varied from 0,03 up to 0,55 ha. Seedlings were produced according to the different technologies and from seeds of different origin (provenances). They were planted in the different site and stand conditions. To explain the influence of different factors on the growth of silver fir it should be expressed in the relative units. First, the dependence of the height on the age of silver fir was described (height growth curve) and to do it the exponential functions were applied. Next, for each plot as well as for each feature, the deviation from the exponential regression was calculated (in regression value units). The dependence of the growth on the qualitative features was analyzed by the use of the one-way analysis of variance. The dependence of the growth on the quantitative features was seeked using the correlation and regression analysis. The growth of silver fir showed very distinct dependence on the seedling production technology and on the seed provenance. Environmental factors showed lower influence on the growth because of their smaller differentiation. 189

2 Barzdajn et al.: Wzrost jodły pospolitej w Nadleśnictwie Szklarska Poręba Słowa kluczowe: ochrona czynna, restytucja, hodowla lasu Keywords: active protection, restoration, silviculture Wstęp Naturalny udział jodły w składzie gatunkowym lasów sudeckich nie będzie dokładnie poznany, gdyż jej ubytek rozpoczął się w czasach przed powstaniem gospodarstwa leśnego, a więc przed inwentaryzacjami stanu lasów. Intensywne wylesienia notowane są od 13. wieku, w związku z intensywnym rozwojem górnictwa, hut metali i hut szkła, wykorzystujących drewno, węgiel drzewny i popiół (Staffa 1985, Korta 1986, Ciężkowski et al. 1996). Gdy po drugiej wojnie śląskiej ( ) Prusy ostatecznie podbiły Śląsk, Sudety były już w znacznej części wylesione. W 1777 r. Fryderyk II Hohenzollern wydał ustawę dla lasów Śląska, na mocy której pomierzono i opisano lasy. Regulowała ona też sposób określania rocznego wyrębu lasów (Broda 1965). Dopiero od tego momentu skład gatunkowy lasów sudeckich mógł być określany na podstawie względnie dokładnych oszacowań. Wylesione tereny były zagospodarowywane jako pastwiska. Pasterstwo górskie utrzymało się w Karkonoszach do połowy 19. wieku, konkurując z lasem o teren, nawet w strefie górnej granicy lasu (Zoll 1958, Staffa 1985, Matuszkiewicz & Matuszkiewicz 1967). Początkowo jodła znikała z krajobrazu wraz z lasami. Wprowadzone od połowy 18. wieku leśnictwo, rozumiane jako sposób regulacji rozmiaru pozyskania drewna lub jako sposób jego produkcji w lesie, oparte na zrębowym sposobie zagospodarowania lasu, nie sprzyja występowaniu jodły. Toteż każda kolejna inwentaryzacja lasu lub jodły wykazywała ubytek tego gatunku (Zoll 1963, Wilczkiewicz 1976, Boratyński & Filipiak 1997, Filipiak & Barzdajn 2004). Wg materiałów urządzania lasu, w 1998 roku udział jodły pospolitej w lasach Sudetów wynosił 0,36 %, ze znaczną przewagą jodeł starszych niż 80-letnie. W takiej sytuacji, bez działań wspierających jodła nadal zmniejszałaby swój udział. Aby ją trwale utrzymać, konieczne było podjęcie działań restytucyjnych. Program restytucji jodły pospolitej w lasach Sudetów rozpoczął się w 1998 roku, lecz uprawy jodłowe zakładano oczywiście także wcześniej. Były to działania bardzo ostrożne, gdyż po okresie klęski zamierania lasu w latach 80. ub. wieku składy gatunkowe upraw dla obszarów poklęskowych niemal nie przewidywały jodły (Szymański et al. 1994). Zamierzony zakres restytucji to wprowadzenie jodły na powierzchnię około 33 tys. ha i zwiększenie jej udziału do ok. 20 % (Barzdajn 2000, 2004). Na Nadleśnictwo Szklarska Poręba, gospodarujące lasami położonymi po części w Karkonoszach a po części w Górach Izerskich, przypada z tego 1921 ha. W skali całych Sudetów, w latach wprowadzano jodłę na powierzchnię ok. 200 ha rocznie. W nadleśnictwach sudeckich istnieje pewna doza niepewności co do możliwości skutecznej restytucji jodły. Doświadczenia miejscowych leśników dotyczące zakładania upraw z jodłą, ich pielęgnacji i dalszego prowadzenia drzewostanów z udziałem jodły są ograniczone, i wynikają jedynie z edukacji oraz ewentualnych osobistych doświadczeń z lasów jodłowych poza Sudetami. Zaistniała więc potrzeba wstępnej oceny wzrostu i rozwoju nowo wprowadzanych upraw i młodników jodłowych, z której mogą wynikać wnioski mające znaczenie dla dalszych prac nad restytucją gatunku. Metodyka W Nadleśnictwie Szklarska Poręba przeprowadzono ocenę wzrostu jodeł posadzonych w latach Ocenianymi jednostkami były zwarte powierzchnie nasadzeń o wielkości 0,03 0,55 ha. Badania terenowe wykonano w 2007 r. na powierzchni ok. 40 ha, oceniając wszystkie jednostki (w liczbie 191) w leśnictwach: Szronowiec, Roztoka, Michałowice, Górzyniec, Krokusy, Rozdroże, Kopaniec, Szklarska Poręba i Jakuszyce. Oceniane powierzchnie odnowieniowe znajdują się w bardzo różnych warunkach siedliskowych, powstały przy udziale sadzonek wyprodukowanych z lokalnych, ale też ze sprowadzanych nasion, przy zastosowaniu różnych technik produkcyjnych. Odnowienia te powstały 190

3 Opera Corcontica 47/2010 suppl. 1 też w różnym czasie, więc różniły się wiekiem. Dla każdego punktu określono jego dane adresowe i porządkowe, wysokość nad poziomem morza, ekspozycję stoku, typ siedliskowy lasu z wariantem uwilgotnienia, typ, podtyp i gatunek gleby, rodzaj pokrywy roślinnej, wielkość powierzchni, skład gatunkowy drzewostanu osłaniającego, wiek, wysokość i zagęszczenie osłony, ażurowość pułapu leśnego, rok posadzenia jodeł i ich wiek biologiczny, technologię produkcji sadzonek, pochodzenie nasion, przeciętną wysokość drzewek, przeciętny przyrost wierzchołka i pędu okółkowego w górnym okółku oraz czynnik świetlny. Zrezygnowano z oceny udatności sadzenia, gdyż powierzchnie były chronione ogrodzeniem z siatki i na wszystkich powierzchniach otrzymano zbliżoną, wysoką udatność. Podstawą analizy wyników była baza danych, zawierająca 31 pól i 191 rekordów. Cechy taksacyjne drzewostanów osłaniających, ażurowość okapu, ekspozycję stoku i cechy wzrostowe odnowienia określano na miejscu wysadzenia jodeł. Dane dotyczące daty sadzenia, pochodzenia nasion, technologii produkcji szkółkarskiej uzyskano z dokumentacji nadleśnictwa. Pozostałe dane pochodziły z planu urządzania lasu oraz operatu glebowego i siedliskowego. Aby określić wpływ różnych warunków siedliskowych na wzrost jodły, należało przede wszystkim pozbyć się wpływu trendu wiekowego. Należało go więc zanalizować. Zależność wysokości od wieku opisano krzywą wzrostu, którą wybrano spośród rodziny krzywych wykładniczych. Wykresy analizowanych funkcji były bardzo zbliżone, więc wybrano krzywą o najprostszym równaniu: y = a. e bx. Wykres i wartości empirycznych parametrów a i b zamieszczono na Ryc. 1. Dla każdego wieku drzewek wyrażonego w latach otrzymano więc wartość regresyjną wysokości. Wartości empiryczne wysokości oczywiście odchylały się od wartości regresyjnej. Odchylenia te zależą od różnych czynników, które mają być analizowane oraz od czynników niekontrolowanych. Wielkość odchyleń od regresji dla każdej powierzchni badawczej podzielono przez wartość regresyjną wysokości, otrzymując względne, pozbawione jednostek pomiarowych, odchylenia od regresji. Te względne odchylenia dodano do bazy Ryc. 1. Krzywa wzrostu upraw jodły pospolitej w Nadleśnictwie Szklarska Poręba. Fig. 1 The growth curve of silver fir cultures in the Forest District Szklarska Poręba. 191

4 Barzdajn et al.: Wzrost jodły pospolitej w Nadleśnictwie Szklarska Poręba danych jako jej 32. pole. Analizując wpływ czynników mierzonych w jednostkach skal ilorazowych (a więc ujętych ilościowo) na wzrost jodeł, posłużono się analizą korelacji i regresji. W wypadku otrzymania istotnych współczynników korelacji liniowej określano parametry równania prostej, opisującej analizowaną zależność. Rozkład danych empirycznych nie wskazywał na istnienie zależności krzywoliniowych. Wpływ czynników jakościowych, określanych w jednostkach skal nominalnych, badano przy pomocy analizy wariancji, stosując pojedynczą klasyfikację danych i losowy model matematyczny analizy. W wypadku gdy wynik analizy był pozytywny, tzn. wykryto wpływ badanego czynnika na wysokość jodeł, wykonywano a posteriori tzw. nowy wielokrotny test rozstępu Duncana, wykrywający istotne różnice pomiędzy poziomami badanego czynnika. Wyniki Mimo położenia badanych jednostek odnowieniowych na stosunkowo rozległym obszarze i w różnych warunkach siedliskowych, okazało się, że wiele badanych czynników wykazało niewielkie zróżnicowanie, uniemożliwiające wykrycie ich wpływu na wzrost jodły. Nie wykryto więc wpływu gatunku osłony, gdyż w 176 wypadkach (na 191) był to świerk. Nie wykryto też wpływu wieku drzewostanu osłonowego, gdyż w 177 wypadkach wiek ten zawierał się w przedziale lat. Wielkość gniazda w 162 wypadkach zawierała się w przedziale 0,10 0,35 ha, i to również nie wystarczyło do wykrycia związku z wysokością jodeł. Podobnie było z typem i podtypem gleby 167 powierzchni założono na glebach brunatnych kwaśnych (BRK) i brunatnych właściwych oglejonych (GBw) oraz z typem siedliska leśnego w 186 wypadkach był to las mieszany górski (LMG). Brak wykrytej korelacji nie w każdym wypadku wynikał z małego zróżnicowania obiektów. Nie stwierdzono istotnej korelacji z wysokością nad poziom morza, pomimo tego, że badane jednostki położone były na wysokościach od 450 do 850 m n.p.m. (Ryc. 2). Jest to wynik na tyle zaskakujący, że w tym jedynym przypadku zdecydowano się go zaprezentować mimo braku istotności związku. Spośród elementów środowiska określonych ilościowo, istotny związek ze wzrostem jodły wykazały ażurowość okapu leśnego (Ryc. 3), zagęszczenie osłony (Ryc. 4) i wysokość osłony (Ryc. 5). Istotna wartość współczynnika korelacji liniowej świadczy o istnieniu związku między cechami, nie rozstrzygając, czy jest to związek przyczynowo-skutkowy. Otrzymany wynik można jednak łączyć z konkurencyjnym oddziaływaniem drzewostanu osłaniającego. Ażurowość zwiększa przyrost jodły, a zagęszczenie i wysokość osłony zmniejszają ten przyrost. Wpływ cech środowiska określanych jakościowo na wzrost odnowień jodły przedstawiono na rycinach (Ryc. 6 Ryc. 11). Opisują one jedynie te związki, dla których otrzymano pozytywny wynik analizy wariancji. Na wszystkich rycinach umieszczono wynik testu Duncana, określającego istotne różnice pomiędzy obiektami. Obiekty, w oznaczeniu których znajduje się wspólna litera, nie różnią się istotnie. Np. dla obiektów oznaczonych a, ab i b jedyną istotną różnicę wykryto pomiędzy obiektami oznaczonymi a i b. Wpływ ekspozycji stoku na wzrost odnowień jodły obrazuje Ryc. 6. Najkorzystniejszy dla wzrostu okazał się teren płaski, na którym jodła rosła istotnie lepiej niż na ekspozycjach północnych. Ekspozycje południowe wykazały pośrednie wartości odchyleń od krzywej wzrostu. Najbardziej rozpowszechniony typ gleby na badanym obszarze to gleba brunatna kwaśna, i na glebach tego typu założono najwięcej, bo 155 powierzchni. Wzrost jodły na tych glebach był zadowalający, jednak nieco (nieistotnie) lepszy wynik zanotowano na glebach brunatnych właściwych oglejonych (Ryc. 7). Najgorszy wynik otrzymano na glebach opadowo-glejowych. Wynik na glebach bielicowych właściwych oglejonych, wobec tylko dwóch spostrzeżeń, nie powinien być interpretowany. Siedliska określane jako wilgotne (należy rozumieć, że są trwale wilgotne) okazały się gorsze dla wzrostu jodły od siedlisk świeżych (Ryc. 8). Wzrost posadzonych jodeł był wyraźnie lepszy w obecności roślin zielnych i krzewinek (Ryc. 9). Pokrywa roślinna gleby zależała od stopnia rozrzedzenia drzewostanu osłaniającego odnowienie i nie 192

5 Opera Corcontica 47/2010 suppl. 1 Ryc. 2. Wpływ wysokości nad poziomem morza na wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej. Na podstawie wyników analizy nie można odrzucić hipotezy o braku takiego wpływu, dlatego nie wykreślono prostej regresji. Fig. 2 Influence of the altitude on the growth of silver fir cultures. On the base of the analysis it is not possible to reject the hypothesis of the lack of influence and that s why the regression is not plotted. Ryc. 3. Wpływ ażurowości okapu na wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej. Fig. 3 Influence of the canopy permeability on the growth of silver fir cultures. 193

6 Barzdajn et al.: Wzrost jodły pospolitej w Nadleśnictwie Szklarska Poręba Ryc. 4. Wpływ zagęszczenia drzewostanu osłaniającego na wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej. Fig. 4 Influence of the shelter stand density on the growth of silver fir cultures. Ryc. 5. Wpływ wysokości drzew drzewostanu osłaniającego na wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej. Fig. 5 Influence of the shelter stand height on the growth of silver fir cultures. 194

7 Opera Corcontica 47/2010 suppl. 1 Ryc. 6. Wpływ ekspozycji stoku na wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej. TP teren płaski. Fig. 6 Influence of the slope exposure on the growth of silver fir cultures. TP flat terrain. Ryc. 7. Wpływ typu i podtypu gleby na wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej. BRK gleba brunatna kwaśna. BRg gleba brunatna właściwa oglejona. OGw gleba opadowo-glejowa. GBw gleba bielicowa właściwa oglejona. Fig. 7 Influence of the type subtype of soil on the growth of silver fir cultures. BRK acid brown soil. BRg specific brown gley soil. OGw bog precipitation-gley soil. GBw specific podzolic gley soil. 195

8 Barzdajn et al.: Wzrost jodły pospolitej w Nadleśnictwie Szklarska Poręba Ryc. 8. Wpływ wilgotności siedliska na wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej. Fig. 8 Influence of the site moisture on the growth of silver fir cultures. Ryc. 9. Wpływ pokrywy gleby na wzrost sztucznych odnowień jodły pospolitej. Skala obejmuje: pokrywa martwa (ściółka), pokrywa zadarniona, pokrywa silnie zadarniona, pokrywa zdziczała. Fig. 9 Influence of the vegetal cover on the growth of silver fir cultures. Scale: litter, turf cover, thick turf cover, abundant wild soil cover. 196

9 Opera Corcontica 47/2010 suppl. 1 Ryc. 10. Wpływ technologii produkcji sadzonek jodły na wzrost jej odnowień. 3/0 trzylatki nieszkółkowane; 4/0 czterolatki nieszkółkowane; 1/2 i 2/1 trzylatki szkółkowane; 1/3 i 2/2 czterolatki szkółkowane; 5.l pięciolatki. K sadzonki wyprodukowane w pojemnikach szkółkarskich. Fig. 10 Influence of silver fir plats production on their growth. 3/0 three-year old seedlings not transplanted; 4/0 4-year old seedlings not transplanted; 1/2 and 2/1 3-years old seedlings, transplanted; 1/3 and 2/2 4-years old seedlings, transplanted; 5.l 5-years old seedlings; K-container seedlings. należy rozumieć, że to rośliny zielne lub krzewinki wpływały pozytywnie na wzrost jodły, lecz że był to wpływ zmniejszenia konkurencji ze strony drzewostanu. Każde rozrzedzenie drzewostanu wywołujące pojawienie się roślin runa zostało jakby zaakceptowane przez jodłę, i nie wykryto istotnych różnic pomiędzy pokrywą zadarnioną, pokrywą silnie zadarnioną i pokrywą zdziczałą. Jodła charakteryzuje się powolnym wzrostem w młodości i jej materiał sadzeniowy musi być kilkuletni. Najlepszym wzrostem charakteryzowały się czteroletnie sadzonki szkółkowane, posadzone z nagim korzeniem (Ryc. 10). Równie dobrze rosły jodły z sadzonek 3-letnich nieszkółkowanych. Te dwa obiekty dały wynik jednoznacznie lepszy od wszystkich innych, nie wyłączając sadzonek z bryłką korzeniową. Program restytucji jodły w Sudetach opiera się na rozmnożeniu gatunku z lokalnych nasion. Polska regionalizacja nasienna dopuszcza jednak sprowadzanie nasion jodły w Sudety z regionu pochodzenia 803, m. in. z Nadleśnictwa Nawojowa, i dlatego taki import zdarza się. Wpływ pochodzenia nasion na wzrost odnowień jest bardzo wyraźny (Ryc. 11). Najlepszym wzrostem charakteryzują się jodły wyprodukowane z nasion z plantacji nasiennej w Nadleśnictwie Międzylesie (Sudety Wschodnie). Zmieszane z jodłami lokalnymi z oddz. 179 j (Obręb Piechowice) uplasowały się na drugim miejscu. Jodły z Nadleśnictwa Nawojowa rosną dobrze, lecz nie lepiej od lokalnych z oddz. 179 j, 354 a (Obręb Piechowice) czy pochodzących z terenu Leśnictwa Szklarska Poręba. Najgorszym wzrostem charakteryzują się jodły, których sadzonki wyprodukowano z lokalnych nasion zebranych w oddz. 205 i (Obręb Piechowice) oraz z Nadleśnictwa Świeradów (oddz. 450 m). 197

10 Barzdajn et al.: Wzrost jodły pospolitej w Nadleśnictwie Szklarska Poręba Legenda/Legend 205 i Obr. Piechowice, 13 a Obr. Piechowice, 145 b Obr. Piechowice, 179 j Obr. Piechowice, 242 a Obr. Piechowice, 274 g Obr. Szklarska P., 300 c Obr. Szklarska P., 32 g Nadl. Międzylesie, 354 a Obr. Piechowice, 450 m Nadl. Świeradów, L Szkl teren Leśnictwa Szklarska P., 151 b Nadl. Międzylesie, 128 j Nadl. Nawojowa, 151 i Nadl. Nawojowa, 32 g/179 j Nadl. Międzylesie/ Obr. Piechowice Ryc. 11. Wpływ pochodzenia nasion na wzrost wyprodukowanych z nich sadzonek jodły pospolitej. Symbole z numerem i literą oznaczają różne drzewostany w Nadleśnictwie Szklarska Poręba, o ile nie wymieniono nazwy innego nadleśnictwa. Fig. 11 Influence of the seed provenance on the growth of silver fir cultures. Symbols with number and letter mean different stands in Szklarska Poręba Forest District, in case no other name of forest district. Dyskusja Z hodowlano-leśnego punktu widzenia najważniejszym wynikiem pracy jest wykazanie, że dla dobrego wzrostu odnowień sztucznych jodły podstawowe znaczenie mają pochodzenie nasion i technologia szkółkarska. Baza nasienna jodły w Sudetach jest uboga i niewystarczająca do zrealizowania zamierzonego zakresu restytucji. Jest też nierównomiernie rozłożona. Nadleśnictwo Szklarska Poręba nie ma własnej oficjalnej bazy nasiennej. Na obszarze Sudetów Zachodnich jedynie Nadleśnictwo Kamienna Góra ma 16 ha gospodarczych drzewostanów nasiennych, a na Pogórzu Izerskim, w Nadleśnictwie Lwówek jest jeszcze 6 ha takich drzewostanów. Więcej drzewostanów nasiennych znajduje się w Sudetach Środkowych i w Sudetach Wschodnich. Najwydajniejszym źródłem zaopatrzenia w nasiona jest obiekt w Nadleśnictwie Międzylesie, powstały w 1968 roku jako plantacja nasienna, mający dziś status gospodarczego drzewostanu nasiennego. Jest on dokładniej opisany w oddzielnej pracy (Barzdajn & Kowalkowski 2007). Urodzaj nasion w tym obiekcie systematycznie się zwiększa i w 2009 roku osiągnął 700 kg. W prezentowanym tu badaniu okazało się, że wzrost jodły wyhodowanej z nasion zebranych w tym obiekcie jest najlepszy, a więc lepszy od jodeł pochodzących z matecznego dla jodły regionu 803 (Beskid Niski i Beskid Sądecki). Nie jest to jedyny wynik, wskazujący na brak potrzeby sprowadzania nasion jodły spoza Sudetów. W 198

11 Opera Corcontica 47/2010 suppl. 1 serii doświadczeń proweniencyjnych założonych w 2004 r. w nadleśnictwach Świeradów Zdrój (Góry Izerskie), Zdroje (Góry Stołowe) i Lądek Zdrój (Góry Złote) nie udowodniono lepszego wzrostu jodeł spoza Sudetów w porównaniu z jodłami pochodzeń sudeckich (Barzdajn 2009). W nadleśnictwach sudeckich w wielu wypadkach wykorzystywane są nasiona z drzew rosnących w rozproszeniu lub w małych grupach. Ze stanowiska genetyki populacyjnej nie jest to korzystne, gdyż wiele nasion z tych źródeł powstaje przez samozapylenie i jest obciążonych genetycznie. Być może właśnie depresją wsobną można wytłumaczyć gorszy wzrost jodeł z niektórych źródeł nasion znajdujących się w Nadl. Szklarska Poręba. Potencjał genetyczny jest podstawową cechą materiału siewnego i sadzeniowego, jednak czy ten potencjał będzie wykorzystany i przejawi się we wzroście, decydują czynniki środowiskowe i technika hodowlana. Istotne znaczenie ma technologia szkółkarska stosowana do produkcji sadzonek. Wpływa ona także na koszty odnowienia. Dlatego wynik wskazujący na przydatność trzyletnich sadzonek, najmłodszych z możliwych do posadzenia, a przy tym niewymagających szkółkowania oznacza, że możliwa jest znaczna redukcja kosztów ich produkcji. Czteroletnie sadzonki są również dobrym materiałem sadzeniowym, jednak pod warunkiem, że je szkółkowano. Dłuższy cykl produkcyjny i dodatkowa operacja technologiczna (szkółkowanie) znacznie podnoszą koszty produkcji. Pięcioletnie sadzonki okazały się gorsze od młodszych. Sadzonki produkowane z bryłką nie wykazały swojej przewagi jakości nad sadzonkami z nagim korzeniem. Ten wynik nie jest zgodny z oczekiwaniami hodowców lasu. Nie oznacza on jednak, że należy rezygnować z tej technologii. Jej podstawową zaletą w warunkach górskich jest możliwość i łatwość rozwiązania problemów związanych z różnicami klimatycznymi pomiędzy szkółką (zlokalizowaną zwykle nisko, we względnie ciepłej strefie klimatycznej z długim okresem wegetacyjnym) a miejscem sadzenia (które wypada często w strefie chłodnej, z krótkim i późno rozpoczynającym się sezonem wegetacyjnym). Sadzonki z bryłką są łatwe do transportu i mało wrażliwe na warunki tymczasowego przechowywania. Można je też sadzić przez cały sezon wegetacyjny oraz przyległe okresy spoczynku wegetacyjnego. Podstawową technologią produkcji sadzonek jodły z bryłką w nadleśnictwach sudeckich jest metoda Kosterkiewicza. Spośród pozostałych wyników nieco zaskakujący jest ten, który świadczy o braku wpływu wysokości nad poziom morza na wzrost jodeł. Być może zróżnicowanie wysokościowe od 450 do 850 m n.p.m. jest zbyt małe, aby zaznaczyło się we wzroście. Zróżnicowanie siedlisk związane z tym rozstępem wysokości n.p.m. może w całości mieścić się w zakresie plastyczności jodły, a ponadto inne czynniki, w tym niekontrolowane, mogły silniej wpływać na wzrost. Także czynniki badane mogły zakłócać się nawzajem, stąd stwierdzone wpływy na wzrost jodły są często mało jednoznaczne, choć wykrywalne. Ażurowość pułapu leśnego wpływa na wzrost w ten sposób, że jej zwiększanie polepsza wzrost jodeł. Tradycyjnie wiąże się to ze zwiększeniem dostępu światła, lecz zwykle nie docenia się oddziaływania innych mechanizmów konkurencji pomiędzy odnowieniem a drzewostanem osłaniającym. Ażurowość koreluje z zagęszczeniem i wysokością drzewostanu osłaniającego, a to musi wpływać na konkurencję korzeniową o przestrzeń i zasoby gleby. Redukcja oddziaływań do pojedynczego czynnika jest trudna i jest podstawowym problemem badawczym w ekologii lasu. Ilość i jakość światła docierającego do posadzonych jodeł ma dla nich istotne znaczenie. Różne gatunki drzew w drzewostanie osłaniającym stwarzają różne warunki świetlne. Najkorzystniejsze warunki dla jodły występują pod modrzewiem i pod sosną, a świerk i buk stwarzają złe warunki. Wpływ światła przejawia się m. in. w dziennym przebiegu asymilacji CO 2, wydajności kwantowej fotosystemu II (PS II), zawartości chlorofilu i karotenoidów, alokacją makroelementów i w budowie anatomicznej igieł (Robakowski et al. 2008). W naszych badaniach nie wykazaliśmy wpływu gatunku osłonowego, gdyż niemal wszystkie powierzchnie z odnowieniem jodły były założone pod świerkiem. Tak będzie także w przyszłości, gdyż do przebudowy składów gatunkowych będą kwalifikowane przede wszystkim drzewostany świerkowe. Dlatego informacje o wysokiej wartości modrzewia i sosny jako przedplonu dla jodły mają ograniczone znaczenie. Można je z powodzeniem wykorzystać w zalesieniach. 199

12 Barzdajn et al.: Wzrost jodły pospolitej w Nadleśnictwie Szklarska Poręba Pewnego komentarza wymaga stwierdzony wpływ ekspozycji stoku na wzrost jodeł. Najmniej korzystne były stoki północne, a więc najciemniejsze i najchłodniejsze. Możliwe jest, że to nie wilgotność powietrza związana z północną ekspozycją jest czynnikiem ograniczającym wzrost jodły, lecz raczej ciepło i światło. Najkorzystniejsze warunki wzrostu stwarzał teren płaski. Ostateczne wyjaśnienie przyczyn tego faktu nie jest możliwe bez dodatkowych badań. Gleby brunatne kwaśne, najpospolitszy w Karkonoszach i w Górach Izerskich podtyp gleby, są wystarczające dla dobrego wzrostu jodły. Wariant świeży ich uwilgotnienia jest korzystniejszy od wariantu wilgotnego. Jest to dodatkowy argument dla tezy, że czynnik wilgotnościowy nie jest ograniczający dla występowania jodły na omawianym obszarze. Zakończenie W naszych pobieżnych badaniach wykryliśmy istotny i nie dający się pominąć wpływ pochodzenia nasion na wzrost posadzonych jodeł. Wzrost jodeł należących do populacji uznanych za dobre i pochodzących spoza Sudetów nie był lepszy od wzrostu jodeł należących do niektórych populacji sudeckich. Z drugiej strony wzrost jodeł należących do niektórych populacji lokalnych nie był satysfakcjonujący. Należy więc nadal poszukiwać dobrej bazy nasiennej dla realizacji programu restytucji gatunku. W szczególności należy wystrzegać się zbierania nasion z pojedynczych, rosnących w rozproszeniu drzew. Wykryliśmy też istotny wpływ technologii szkółkarskiej na wzrost posadzonych jodeł. Najkorzystniejszym materiałem sadzeniowym okazały się trzylatki nieszkółkowane oraz czterolatki szkółkowane, produkowane w gruncie z nagim korzeniem. Ta technologia powinna więc być preferowana. Nie należy jednak rezygnować z trzyletniego materiału sadzeniowego produkowanego z bryłką, gdyż zastosowanie takich sadzonek rozwiązuje wiele problemów organizacyjnych. Stwierdzone przez nas zależności wzrostu od różnych warunków terenowych (lub brak tych zależności) w zasadzie nie są sprzeczne z wiedzą na temat autekologii jodły i nie wymagają bliższej analizy. Gdyby jednak zaistniała taka konieczność, to bez pogłębionych badań nie można takiej analizy wykonać. Podziękowania Autorzy dziękują kierownictwu i pracownikom Nadleśnictwa Szklarska Poręba za umożliwienie badań terenowych oraz za udostępnienie swojej dokumentacji dla zebrania wykorzystanych w pracy danych. Literatura Barzdajn W. 2000: Strategia restytucji jodły pospolitej (Abies alba Mill.) w Sudetach. Sylwan 144 (2): Barzdajn W. 2004: Rehabilitation of silver fir (Abies alba Mill.) populations in the Sudetes. In: Vančura K., Fady B., Koskela J. & Mátyás Cs. (eds), Conifers Network, Report of the second (20 22 September 2001, Valsaín, Spain) and third (17 19 October 2002, Kostrzyca, Poland) meetings: International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy. Barzdajn W. 2009: Adaptacja różnych pochodzeń jodły pospolitej (Abies alba Mill.) do warunków Sudetów. Leśne Prace Badawcze (Forest Research Papers) 70 (1): Barzdajn W. & Kowalkowski W. 2007: Kolekcja klonów jodły pospolitej (Abies alba Mill.) w Nadleśnictwie Międzylesie. Nauka Przyr. Technol. 1 (1): 1 5. ISSN zeszyt1/art_5.pdf Boratyński A. & Filipiak M. 1997: Jodła pospolita (Abies alba Mill.) w Sudetach. Rozmieszczenie, warunki występowania, stan zachowania drzewostanów. Arb. Kórn. 42: Broda J. 1965: Puszcze karpackie i sudeckie. In: Antoni Żabko-Poptowicz (ed), Dzieje lasów leśnictwa i drzewnictwa w Polsce. Polskie Towarzystwo Leśne, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Leśnictwa i Drzewnictwa PWRiL, Warszawa. 200

13 Opera Corcontica 47/2010 suppl. 1 Ciężkowski W., Irmiński W., Kozłowski S., Mikulski S., Przeniosło S. & Sylwestrzak H. 1996: Zmiany w litosferze wywołane eksploatacją surowców mineralnych. In: Jahn A., Kozłowski S. & Pulina M. (eds), Masyw Śnieżnika zmiany w środowisku przyrodniczym. Polska Agencja Ekologiczna S. A. Wydawnictwo PAE. Filipiak M. & Barzdajn W. 2004: Assessment of the natural resources of European silver fir (Abies alba Mill.) in the Polish Sudety Mts. Dendrobiology 51: Korta W. 1986: Życie gospodarcze Śląska w okresie feudalizmu. Studia Śląskie 44: Matuszkiewicz W. & Matuszkiewicz A. 1967: Zespoły roślinne Karkonoskiego Parku Narodowego. 1. Zbiorowiska leśne. Prace Wroc. T. N. Ser. B, 135: Robakowski P., Wyka T., Samardakiewicz S., Modrzyński J. & Kierzkowski D. 2008: Przystosowanie sadzonek jodły pospolitej (Abies alba Mill.) do warunków świetlnych panujących pod okapem różnych gatunków drzew w Karkonoskim Parku Narodowym. In: Barzdajn W. & Raj A. (eds), Jodła pospolita w Karkonoskim Parku Narodowym. Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Góra: Staffa M. 1985: Rozwój osadnictwa. In: Jahn A. (ed) Karkonosze polskie. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Szymański S., Ceitel J. & Zientarski J. 1994: Odnowienie lasu (zagospodarowanie terenów poklęskowych) wyniki dotychczasowych działań i propozycje na przyszłość. In: Paschalis P. & Zajączkowski S. (eds), Protection of Forest Ecosystems. Selected Problems of Forestry in Sudety Mountains. Grant GEF 05/21685 POL Forest Biodiversity Protection Project (ISBN ): Wilczkiewicz M. 1976: Jodła pospolita (Abies alba Mill.) w Sudetach. Sylwan 120 (1): Zoll T. 1958: Podstawowe zagadnienia zagospodarowania lasów górskich w Sudetach. Sylwan 102 (5/6): Zoll T. 1963: Analiza stanu lasu w Sudetach. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, Zesz. 37:

14