DOBCZYCE-STARE MIASTO MUR MIEJSKI Z BRAMĄ I BASZTĄ

Transkrypt

1 DOBCZYCE-STARE MIASTO MUR MIEJSKI Z BRAMĄ I BASZTĄ ODCINEK WSCHODNI PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH WŁAŚCICIEL, UŻYTKOWNIK I INWESTOR PRAC URZĄD MIASTA I GMINY W DOBCZYCACH Program opracowali: mgr Antoni Kałużny mgr Bożena Klyszcz dr inż. arch. Waldemar Niewalda dr inż. Stanisław Karczmarczyk Kraków, czerwiec 2007 r.

2 2 SPIS ROZDZIAŁÓW I. Dane identyfikacyjne obiektu..... str nr: 3 II. Opis formalno stylistyczny obiektu III. Opis stanu zachowania IV. Wnioski i założenia konserwatorskie V. Proponowane postępowanie konserwatorskie

3 3 I. DANE IDENTYFIKACYJNE OBIEKTU OBIEKT: mur miejski, odcinek wschodni z reliktami bramy wjazdowej i basztą DATOWANIE: 1. połowa XIV w., zbudowany z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego MATERIAŁ I TECHNIKA: Oryginalne części muru kurtynowego, bramy i baszty wschodniego odcinka obwodu wykonane zostały z półciosów piaskowca o wymiarach: cm., układanych w poziomych warstwach na zaprawie wapienno-piaskowej i uzupełnianych drobnymi kamieniami. W wątku ścian zaznaczają się główne warstwy wyrównawcze z użyciem płaskich, płytowych elementów, układanych co cm. Mur jest jednorodny w przekroju poprzecznym, warstwy wyrównawcze przechodzą przez całą grubość muru. Grubość muru kurtyny wynosi: cm. Wysokość pełna od strony miasta wynosi 7,5m., a o zewnątrz 8,5-9,5m. Mur jest zwieńczony blankowym krenelażem o wysokości ok cm. Grubość przedpiersia nad gankiem straży wynosi 60cm. Mur kurtynowy tworzy odsadzki z obu stron na głębokość ok.25cm. Północna część muru kurtynowego pełni rolę muru oporowego i w dużej mierze lico jest tu rekonstruowane z użyciem ciosowych elementów piaskowca bez wyraźnych warstw wyrównawczych. Podobny materiał ciosowy istnieje w rekonstruowanych fragmentach licowych, zarówno w ścianach baszty, jak i szczątkowo zachowanych murach bramy wjazdowej. Na zewnętrznych ścianach baszty są widoczne większe całości, zróżnicowane pod względem materiału (nieco inny kolor kamienia oraz kształt i wielkość elementów), co może świadczyć o nadbudowie górnej części baszty w późniejszym okresie. Przeważająca część rekonstruowanych fragmentów powstała w 1901 roku, podczas prowadzonych wtedy prac zabezpieczająco-konserwatorskich. LITERATURA: Teka grona konserwatorów Galicji Zachodniej rok 1906 Dokumentacja historyczna Dobczyce Stare Miasto mgr Zbigniew Baiersdorf Badania architektoniczne i historyczne muru wschodniego w Dobczycach dr W. Niewalda, mgr H. Rojkowska 2006 Badania konstrukcyjne dr inż. S. Karczmarczyk.

4 4 II. OPIS FORMALNO STYLISTYCZNY OBIEKTU Najlepiej zachowany, wschodni odcinek muru (rys. 2, 3, 4), zlokalizowany na krawędzi wzgórza, na linii północ-południe składa się z muru kurtynowego o długości 44 m., wysokości 9 m. z fragmentem blankowania (strona zewnętrzna), prostokątnej, wykuszowej baszty o wysokości 11 m. i szerokości 7,3 m. oraz niewielkich fragmentów bramy zamykającej ten ciąg muru od południa. Cały ten odcinek poddany został konserwacji na pocz. XX w., co znacznie zahamowało proces destrukcji, ale też zatarło ślady poziomów użytkowych w bramie. Do uzupełniania ubytków użyto płaskich ciosów, co spowodowało usztywnienie i znaczne zróżnicowanie lica reperowanego od oryginalnego. Mur jest konstrukcją wykonaną całkowicie z miejscowego piaskowca. W sposobie formowania nie odbiega on od typowych rozwiązań stosowanych w okresie średniowiecza. Jest on jednorodny w przekroju poprzecznym z wyróżnieniem części licowych poprzez staranną obróbkę półciosanych, dobieranych elementów. Mają one wymiary nieco większe niż w miąższu muru i wynoszą / cm. W licu zaznacza się konsekwentnie stosowane warstwowanie poziome, co obserwuje się na badanym odcinku wschodnim. Natomiast w miejscach, gdzie teren jest nachylony, warstwy bloków prowadzone są równolegle do stoku, jak np.: na zachowanym odcinku zachodnim. W licu zaznaczają się charakterystyczne warstwy wyrównawcze, z drobniejszych, płytowych elementów układane, co cm. Grubość muru jest zmienna. Mierzona w nadziemnej partii wynosi zasadniczo cm., u podstawy i w partii fundamentowej grubość zwiększa się do wartości 200 cm. i więcej. Mur tworzy odsadzki. Na odcinku wschodnim istnieją one z obu stron muru i wysunięte są na około 25 cm. W szerokim wykopie, od wewnętrznej strony muru odcinka wschodniego, widoczny jest fundament o wysokości , zbudowany podobnie, jak licowe części z warstwowo układanych elementów, lecz z mniejszą starannością, zarówno w doborze kamieni, jak i w prowadzeniu warstw. W licach muru czytelne są otwory maczulcowe po rusztowaniach. Wysokość całkowita muru zachowana na odcinku wschodnim, licząc od stopy do korony krenelaża wynosi średnio 9 m. Ganek straży usytuowany jest 4,5-5 m. nad obecnym terenem. Jego szerokość wynosi cm., a grubość przedpiersia cm. Krenelaż z 8 zębami wznosi się na wysokość około 2 m. nad poziomem ganku, a jego korona nachylona jest na zewnątrz.

5 5 Jak wykazały badania geotechniczne mur kurtynowy odcinka wschodniego stoi na pylastym gruncie, a obniżenie terenu z obu jego stron do poziomu niemal jego stopy, powoduje podmakanie i rozmrażanie jego struktury (patrz opracowanie konstrukcyjne). Nieco lepsze jest posadowienie murów baszty i bramy. Mur bramy stoi na skale. Mury baszty posadowione są na gruzowisku, ale głębokość usytuowania stopy jej murów przewyższa o 1 m. posadowienie przylegającej do niej kurtyny odcinka środkowego. W omawianym odcinku murów zachowała się w dość dobrym stanie baszta. Stanowi ona rodzaj wykusza otwartego do wnętrza. Mury obu odcinków kurtyn łączą się z jej bocznymi ścianami w różnych miejscach, co spowodowane zostało koniecznością dostosowania się do kształtu wzgórza i jego krawędzi. W licu ścian baszty zaznaczają się wyraźne warstwowania elementów kamiennych i warstwy wyrównawcze, a także pewne większe całości zróżnicowane pod względem materiału (nieco inny kolor kamienia oraz kształt i wielkość elementów). Może to świadczyć o nadbudowie górnej części w późniejszym czasie, lecz jeszcze w okresie średniowiecza. Strzelnice typu szczelinowego znajdują się tylko w górnych kondygnacjach baszty. Najwyższa z nich, w ścianie czołowej, umiejscowiona została we wnęce, zachowanej tylko w dolnej partii. Czoła bocznych ścian, o grubości cm. są mocno zdestruowane i podparte szkarpami z 1901 r. Jedynie góra północnej ściany baszty zachowała w licu oryginalny wątek. W narożniku północno-zachodnim widać szczątkowo zachowane, ciosowe wsporniki. Miały one formę dwuramiennikową i wykonane zostały z jednej bryły kamienia. Wsporniki te ułożone w trzech poziomach jeden na drugim wspierały ganek straży skomunikowany z głównym gankiem na kurtynie odcinka środkowego. Różnicę poziomów 190 cm. pokonywano przy pomocy schodów. Ganek łączył się z poziomem górnej kondygnacji baszty wyznaczonej odsadzkami. Poniżej nie zaobserwowano śladów pośrednich poziomów, co sugeruje komunikację pionową za pomocą drewnianych schodów lub drabin. Wszystkie trzy ściany baszty wieńczył zapewne krenelaż. Brama miejska usytuowana w południowo-wschodnim narożniku obwodu, stanowiła jak się wydaje jedyny w średniowieczu wjazd do miasta. Zachowała się w stanie szczątkowym (ściana południowa do wysokości górnej kondygnacji). Prace konserwatorskie podjęte na pocz. XX w. przez Grono konserwatorów Galicji Zachodniej znacznie zatarły ewentualne ślady poziomów wnętrza bramy. Zachowało się natomiast strzępie ściany czołowej oraz fragment prowadnicy brony (pozostała

6 6 część prowadnicy została zrekonstruowana) poprzedzający wejściowy, zapewne ostrołuczny portal wjazdowy, a także poziom górnej kondygnacji. Analiza dolnej partii ściany od strony przejazdu wskazuje na współczesne obniżenie dojazdu o około cm. Południowa ściana bramy związana jest z potężną oryginalną szkarpą, wspierającą południowo-wschodni narożnik bramy. Czytelny jest w strzępiu styk kurtyny południowej z omawianą ścianą bramy. Ściana północna bramy jest w dużej mierze zrekonstruowana, ale stoi na oryginalnym fundamencie i fragmentarycznie zachowanym miąższu muru. OPRACOWANIA 1. Studium historyczno-konserwatorskie mgr Z. Baiersdorf 1965r. PKZ 2. Dokumentacja badawcza, architektoniczno-konstrukcyjna dr inż. S. Karczmarczyk, dr inż. arch. W. Niewalda, 2006r.

7 7 III. OPIS STANU ZACHOWANIA W stanie obecnym badany odcinek muru między dawną brama wjazdową a północno-wschodnim brzegiem muru wykazuje zróżnicowane wielkości zniszczenia, wychyleń i różny stan zachowania wątków murowych i struktury muru. Południowa ściana bramy, podparta potężnymi skarpami i naprawiana w początkach XX w. wg projektu i pod nadzorem Tomkowicza pozostaje do dziś w dość dobrym stanie technicznym naprawione wątki z użyciem ciosów kamiennych, prowizorycznie ustabilizowane strzępie muru. Stan korony tego muru natomiast jest zagrożony: rozluźnione bloki kamienne, odspojone od zaprawy grożą obsunięciem. Również fragment prowadnicy brony został jedynie prowizorycznie zabezpieczony ciosami kamienia. Fragment kurtyny między bramą a basztą, kilkakrotnie naprawiany i pełniący role muru oporowego nie wykazuje cech destrukcji i wychylenia. Baszta, zachowana do wysokości 11m. nie wykazuje żadnych wychyleń. Przeprowadzone badania wykazały, że jest ona posadowiona o 1,0m. głębiej niż przyległy odcinek muru i 1m. poniżej terenu, a więc na głębokość przemarzania. Na powierzchniach licowych nie widać pęknięć ani stanu rozluźnienia elementów kamiennych. W kilku miejscach zaznaczają się niewielkie przemurowania lica. Natomiast końcówki ścian bocznych, chociaż ustabilizowane na początku XX w. przemurowaniami strzępi z użyciem ciosów kamiennych, w kilku miejscach wykazuje stan postępującej destrukcji. Rozluźniona korona murów baszty, pokryta rozsadzającą ją roślinnością grozi obrywami. W najgorszym stanie statycznym pozostaje środkowy odcinek wschodniej kurtyny. Mur, który zachował wieńczący go krenelaż jest niebezpiecznie wychylony pionu na zewnątrz. Wychylenia dochodzą do 1 m. W latach siedemdziesiątych XX w. wykonano prace zabezpieczające. Opracowany i zrealizowany wówczas system tego zabezpieczenia obejmował: Wykonanie punktowych podbić w postaci bloków żelbetowych, posadowionych na głębokości 2,0 m w stosunku do istniejącego terenu. Od wewnętrznej strony muru wykonano fosę z dnem, usytuowanym na poziomie terenu po jego zewnętrznej stronie, co spowodowało wyeliminowanie czynnego parcia ziemi, które mogło pogłębić proces wychylenia muru.

8 8 Po zewnętrznej stronie muru zamontowano gorset powierzchniowy w formie stalowego rusztu, w rytmie co 2,5 m. i połączonych stalowymi cięgnami z kotwiącymi blokami, rozmieszczonymi po wewnętrznej stronie muru. Elementy cięgien mocujących stalowy gorset zabezpieczający zaopatrzono w nakrętki rzymskie, umożliwiające regulację napięcia tych cięgien. Opisany system konstrukcyjnego zabezpieczenia muru nosi cechy prowizorycznego rozwiązania. Świadczą o tym eksponowane elementy stalowego gorsetu, rozmieszczonego na zewnętrznej powierzchni muru. Brak właściwego ukształtowania terenu w bezpośrednim sąsiedztwie muru powoduje, że nie jest spełniony warunek zabezpieczenia wysadzinowego podłoża przed przemarzaniem. Uformowanie fosy po wewnętrznej stronie muru sprzyja gromadzeniu się wody opadowej i nawodnieniu pylastego podłoża gruntowego, co z kolei może prowadzić do zmniejszenia nośności podłoża i uszkodzeń muru. Brak jest zabezpieczeń, chroniących relikty kamienne przed fizyczną korozją, która jest spotęgowana poprzez wychylenie muru obronnego. Skala wychyleń, pomimo wprowadzonych zabezpieczeń poprzez użycie stalowych cięgien grozi awarią, tym bardziej, że brak jest elementu, spinającego konstrukcję w paśmie korony muru. Powierzchnia wychylonego muru jest mocno zabrudzona i porośnięta mchami i trawą. Spoiny są wypłukane, co dodatkowo powoduje penetrację wody w głąb muru i jego rozsadzanie podczas zamarzania.korona muru jest również rozluźniona i grozi spadkiem kamieni. Siatka zabezpieczająca jest w wielu miejscach porozrywana. Pomimo tych destrukcyjnych czynników odcinek tego muru zachował duży procent oryginalnego wątku złożonego z poziomo ułożonych półciosów kamiennych. Dalszy, północny odcinek kurtyny wschodniej istnieje w formie muru oporowego. Jego wątek zewnętrzny jest mocno przemurowany w różnych okresach czasu a w dolnych częściach również z użyciem ciosowych bloczków kamiennych.

9 9 IV. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE Zasadniczym celem planowanych plac konserwatorskich na wschodnim odcinku zachowanego muru obronnego jest zabezpieczenie, grożącej katastrofą, wychylonej od pionu na długości ok. 48 m. środkowej części. Po wybudowaniu rusztu żelbetowego, po wewnętrznej stronie muru i po zainstalowaniu cięgien nastąpi próba jego wyprostowania. Dopiero po tych działaniach należy przystąpić do pełnej konserwacji technicznej i estetycznej dla przywrócenia czytelności pierwotnych walorów licowych powierzchni, a także w celu zapewnienia watkom kamiennym wymaganej trwałości i odporności na działanie warunków atmosferycznych. Ten pierwszy etap prac został określony w projekcie budowlanym jako wersja 0. W drugim etapie prac, oznaczonym: wersja 1 przewidziano częściową rekonstrukcję brakujących fragmentów ścian na trzech odcinkach: między bramą a basztą, po północnej stronie baszty i na odcinku północnym. Przewidziane jest też zabezpieczenie i częściowa nadbudowa korony istniejących murów, grożących obsunięciem. W celu uczytelnienia funkcji bramy wjazdowej projektuje się budowę kamiennego wysklepka nad przejazdem, który dodatkowo zespoli obie ściany bramy. Przy nadbudowie murów należy zastosować blokową konstrukcję żelbetową, z wypełnieniem pustek blokami styropianu. Rekonstruowane warstwy licowe zostaną wykonane z piaskowca w wątku, naśladującym wątek oryginalny. Należy jednak zaznaczyć granicę pomiędzy pasmem zachowanym a pasmem rekonstruowanym. Z uwagi na zakres rekonstrukcji należy przewidzieć mikropale rozmieszczone w obrysie zachowanego muru. Zapewni to stabilność posadowienia bez kłopotliwych podbić. W trzecim etapie, oznaczonym: wersja II przewidziano pełną rekonstrukcję całego odcinka muru wschodniego, łącznie z bramą i basztą. Celem tego projektu jest turystyczne udostępnienie całego odcinka na zrekonstruowanym ganku straży, który będzie powiązany z dwoma klatkami schodowymi: jedna, dwubiegowa, od strony północnej, druga, usytuowana w wewnętrznym obrysie baszty. Rekonstruowane fragmenty wątków, pochodzące z początku XX w., autorstwa Tomkowicza, należy zachować. Natomiast wszelkie prowizoryczne zabezpieczenia murów w obrębie baszty i bramy należy wymienić na wątki, zbliżone do oryginalnych. Ubytki murów należy uzupełniać takim samym kamieniem i o tej samej technice obróbki co oryginalne, zachowaniem oryginalnego układu wątku.

10 10 V. PROPONOWANE POSTĘPOWANIE KONSERWATORSKIE 1. Wykonanie dokumentacji fotograficznej, pomiary i ocena statyczna przed przystąpieniem do prac konserwatorskich. (Powyższe prace zostały wykonane w 2006 roku p.: pomiar fotogrametryczny, mgr inż. Batko, ocena statyczna muru badania konstrukcyjne, dr inż. S. Karczmarczyk). 2. Zgodnie z opracowaniem: Projekt budowlany aranżacji architektonicznokonstrukcyjnej muru miejskiego z bramą i baszta odcinek wschodni, 2007r. wykonanie zaleconych prac technicznych i konstrukcyjnych powierzone zostanie firmie specjalistycznej z uprawnieniami konserwatorskimi pod nadzorem autorów wskazanej pracy. Oczyszczenie powierzchni muru z nawarstwień brudu i fałszywej patyny metodą strumieniowo-ścienną na sucho, przy użyciu agregatu CP. Dezaktywacja mikroorganizmów metodą oprysku, przy użyciu preparatu Fungan Nowy; produkt firmy STO Usuwanie wtórnych spoin i zatarć cementowych a także współczesnych elementów jak cegła i pustaki. Uzupełnienie ubytków wątków kamiennych z użyciem półciosanych elementów piaskowca ze starannym ułożeniem elementów i powtórzeniem układu jak w oryginalnych fragmentach. Spoinowanie wątków murowych na bazie zaprawy wapiennopiaskowej, z domieszką trassu. Jedna część trassu, dwie części wapna dołowanego, dziewięć części piasku grubego. Zaprawa barwiona w masie, przy użyciu pigmentów mineralnych, odpornych na alkalia. Przed spoinowaniem należy uzupełnić kitem mineralnym do piaskowca spękania i ubytki oryginalnych elementów. Użyć kitów firmy STO lub Remers. Zaleca się stosowanie spoiny płaskiej, równej z krawędziami kamienia, w strukturze i kolorze podobnej do oryginalnej.

11 11 Impregnacja zastosowana razem z hydrofobizacją wątków murowych. Proponuje się zastosowanie preparatu Sarsil W Nowa Szarzyna s.a. Nakładać preparat pędzlem metodą mokre w mokre. Zabieg wykonać na wysuszonym i odpylonym podłożu. Wykonanie ewentualnego retuszu kolorystycznego uzupełnień i wyrównanie kolorystyczne kitów nastąpi w oparciu o pigmenty naturalne. Opracowanie powykonawczej opisowej, fotograficznej i rysunkowej dokumentacji konserwatorskiej, obrazującej przebieg prac. Program opracowali: Czerwiec, 2007 r.