Opracowanie projektu planu ochrony Gorczańskiego Parku Narodowego i planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 PLH Ostoja Gorczańska

Transkrypt

1 Opracowanie projektu planu ochrony Gorczańskiego Parku Narodowego i planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 PLH Ostoja Gorczańska OPERAT UDOSTĘPNIANIA PARKU PORĘBA WIELKA 2013 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko

2 Zespół autorski: Koordynator dr Dariusz Dyląg Udostępnianie Parku dla celów naukowych dr Anna Klasa Udostępnianie Parku dla celów edukacyjnych mgr Marta Wantuch Udostępnianie Parku dla celów kulturowych dr Dariusz Dyląg Udostępnianie Parku dla celów turystycznych i rekreacyjnych dr Dariusz Dyląg Udostępnianie Parku dla celów gospodarczych mgr inż. Marek Ruciński Inwentaryzacja/GIS mgr Dariusz Krawczyk mgr inż. Michał Olszar mgr Jaromir Borzuchowski Strona 2 z 423

3 Spis treści Wstęp Udostępnianie Parku dla celów naukowych Charakterystyka udostępniania Gorczańskiego Parku Narodowego dla celów naukowych Najważniejsze walory GPN dla prowadzenia badań naukowych Regulacje prawne dotyczące udostępniania parków narodowych dla celów naukowych Udostępnianie GPN do badań w latach Zasady udostępniania GPN w latach Analiza wykorzystania wyników badań w działalności ochronnej GPN Badania naukowe zrealizowane przez Pracownię Naukowo-Edukacyjną GPN i ich wykorzystanie w działalności ochronnej Parku Badania naukowe zrealizowane przez jednostki obce i ich wykorzystanie w działalności ochronnej GPN Określenie zasad udostępniania GPN dla celów naukowych na lata Postanowienia ogólne Zasady udostępniania obszaru GPN do badań naukowych i monitoringu przyrodniczego Służbom Parku na lata Zasady udostępniania obszaru GPN do badań naukowych i monitoringu przyrodniczego obcym podmiotom badawczym na lata Zasady udostępniania obszaru GPN do prowadzenia ćwiczeń terenowych oraz obozów naukowych na lata Wskazanie obszarów, miejsc i sposobów udostępniania GPN dla celów naukowych Określenie potrzeb i priorytetów w zakresie działalności naukowej na terenie GPN Miejsce nauki w działalności GPN Priorytety działalności Pracowni Naukowo-Edukacyjnej GPN Propozycje tematów badawczych dla osób i jednostek obcych podejmujących badania na terenie GPN Strona 3 z 423

4 2. Udostępnianie Parku dla celów edukacyjnych Charakterystyka dotychczasowego udostępniania Parku dla edukacji Regulacje prawne dotyczące udostępniania parku narodowego dla celów edukacyjnych Cele działalności edukacyjnej Zasady udostępniania Parku do działalności edukacyjnej Adresaci działalności edukacyjnej Rodzaje działalności edukacyjnej, dydaktycznej i informacyjnej Charakterystyka i ocena infrastruktury dla celów edukacji Koncepcja udostępniania Parku dla celów edukacyjnych Zasady udostępniania Parku do działalności edukacyjnej Wskazanie obszarów, miejsc i sposobów udostępniania Gorczańskiego Parku Narodowego dla celów edukacyjnych Rozwój działalności edukacyjnej, dydaktycznej i informacyjnej Rozwój bazy dla edukacji Określenie kosztów wynikających z realizacji zadań związanych z udostępnieniem Parku dla edukacji Udostępnianie Parku dla celów kulturowych Charakterystyka dotychczasowego udostępniania Parku dla celów kulturowych Regulacje prawne dotyczące udostępniania parku narodowego dla celów kulturowych Dotychczasowe udostępnianie Parku dla celów kulturowych Określenie zasad udostępniania Parku dla celów kulturowych Wskazanie obszarów, miejsc i sposobów udostępniania Parku dla celów kulturowych Udostępnianie Parku dla celów turystycznych i rekreacyjnych Charakterystyka dotychczasowego udostępniania Parku dla turystyki i rekreacji oraz dla form obsługi ruchu turystycznego Formy ruchu turystycznego oraz ich obsługa Dotychczasowe zasady udostępniania Charakterystyka oraz główne trendy zmian ruchu turystycznego Strona 4 z 423

5 4.2. Charakterystyka i ocena infrastruktury dla turystyki i rekreacji Identyfikacja i ocena istniejących oraz potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych wynikających z turystyki w tym wskazanie obszarów problemowych Analiza skuteczności dotychczasowych sposobów eliminacji lub ograniczania zagrożeń wynikających z turystyki i rekreacji Koncepcja udostępniania Parku Analiza obszarów problemowych i wnioskowane propozycje rozwiązań Formy udostępniania oraz przestrzenny i ilościowo-czasowy zakres udostępniania Zasady udostępniania Określenie zasad monitoringu ruchu turystycznego Monitoring metodą PAPI (ang. Paper and Pencil Interview) Monitoring automatyczny Określenie kosztów wynikających z realizacji zadań związanych z udostępnianiem turystycznym Parku Udostępnianie Parku dla celów gospodarczych Charakterystyka dotychczasowego udostępniania Parku dla celów gospodarczych Gospodarka leśna Działalność rolnicza Zbiór płodów runa leśnego Komercyjna działalność turystyczna Charakterystyka i ocena infrastruktury dla działalności gospodarczej Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych wynikających z działalności gospodarczej w tym wskazanie obszarów problemowych Analiza skuteczności dotychczasowych sposobów eliminacji lub ograniczania zagrożeń wynikających z działalności gospodarczej Koncepcja udostępniania Parku dla celów gospodarczych Inwentaryzacja infrastruktury technicznej Parku Podsumowanie Strona 5 z 423

6 Treść załączników do operatu udostępniania Parku Wykaz literatury oraz źródeł przydatnych w opracowaniu Spis aktów prawnych, załączników, tabel, rycin i map Strona 6 z 423

7 Wstęp Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Na zawartość operatu udostępniania Parku składa się pięć operatów częściowych dotyczących udostępniania dla celów naukowych, edukacyjnych, kulturowych, dla turystyki i rekreacji oraz dla celów gospodarczych. Każdy z operatów częściowych charakteryzuje się specyfiką właściwą merytorycznie z punktu widzenia tematyki opracowania (choć nie dało się uniknąć zachodzenia na siebie części wspólnych). Znaczna ilość podejmowanych problematów, związanych z udostępnianiem, stanowiła o trudności i pracochłonności zestawiania końcowego opracowania. Starano się tak przedstawić analizowaną problematykę, żeby następnie ułatwić dalsze prace nad operatem generalnym. Stąd duża ilość zestawień tabelarycznych, załączników, uregulowań wewnętrznych Parku oraz zewnętrznych aktów prawnych, rzutujących na odbiór całości pracy. Poddane analizie obszary problemowe wymagały szeregu konsultacji i autorskiego opracowania. Niektóra tematyka (np. kwestia automatycznego monitoringu procesów przyrodniczych i antropogenicznych, zachodzących na terenie Parku) jest po raz pierwszy opracowywana w realiach Gorczańskiego Parku Narodowego. Inne tematy bazowały zaś na długoletnich badaniach pracowników Parku z wielu różnych dziedzin (tak naukowych, jak i edukacyjnych, gospodarczych czy turystycznych). Metodyka pracy W celu sporządzenia operatu udostępniania Gorczańskiego Parku Narodowego powołano zespół autorski w składzie: dr Anna Klasa, mgr Marta Wantuch, dr Dariusz Dyląg i mgr inż. Marek Ruciński. Dokonano podziału pracy, rozdzielono tematykę, a koordynator z ramienia MGGP SA, mgr Agata Jirak, opracowała szablony tabel i załączników w programie MS Excel. Po rezygnacji A. Jirak, obowiązki koordynatora przejął D. Dyląg. Od tej pory do koordynacji prac i kontaktów zaczęto używać serwera FTP MGGP SA, na który przesyłano fragmenty opracowań poszczególnych części operatu oraz materiały źródłowe przekazywane sukcesywnie przez pracowników Parku. Zorganizowano również spotkanie robocze w siedzibie Parku, 18 lipca 2013 r., na którym przedstawiono postępy prac oraz prezentację elektroniczną obszarów problemowych; uzgodniono także części wspólne dla poszczególnych operatów. Do identyfikacji ww. obszarów wykorzystano również anonimową ankietę internetową. Jednocześnie prowadzone były prace terenowe, polegające na inwentaryzacji w Strona 7 z 423

8 terenie obiektów infrastruktury Parku (służących udostępnianiu GPN w każdym z opracowywanych zakresów), dokonaniu pomiarów GPS, jak również wykonaniu dokumentacji fotograficznej. Prace analityczne prowadzono we współpracy z odnośnymi Zespołami pracowników Parku, wykorzystując materiały zgromadzone m.in. w bibliotece GPN, na stronach internetowych Parku, publikowane w periodyku naukowym Parku pt. Ochrona Beskidów Zachodnich czy popularnej Salamandrze, jak również w ogólnodostępnych materiałach naukowych wielu różnych ośrodków badawczych. Prowadzone były również konsultacje dotyczące geotermii w Porębie Wielkiej oraz wizje lokalne na oddawanych sukcesywnie obiektach modernizowanej infrastruktury turystycznej Parku, jak również w ośrodku narciarskim Ostoja Górska w Koninkach. Konsultowano się także z Leśniczymi w poszczególnych Obwodach Ochronnych. Po zgromadzeniu materiałów przystąpiono do sporządzania własnych części operatu udostępniania. Specyfika przedmiotowa podejmowanych badań w zakresie udostępniania Parku wymagała od badacza prowadzenia wielodyscyplinarnych zabiegów poznawczych. Są to przede wszystkim źródłowe (faktograficzne) studia dostępnych materiałów badawczych oraz praca terenowa. Wyróżnić tu można trzy zasadnicze etapy pracy zespołu autorskiego: 1) badania heurystyczne (źródłoznawcze), 2) badania hermeneutyczne (krytyka i interpretacja źródeł analiza i wyjaśnianie), 3) opracowanie syntezy naukowej w postaci prawidłowej diagnozy dotychczasowych działań oraz wyciągnięcie wniosków na przyszłość. Materiał badawczy poddano analizie i krytyce w celu możliwie wszechstronnego wyjaśnienia faktów i procesów, które miały istotny wpływ na udostępnianie obszaru GPN dla celów naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych i gospodarczych. Najciekawszą metodą zastosowaną w pracy jest bez wątpienia metoda geograficzna, zwana również przestrzenną. Umożliwiła ona ustalenie współzależności zaistniałych faktów, dotyczących udostępniania, za pomocą zlokalizowania ich na mapie. Do analizy wykorzystano materiały zawarte w szczegółowych operatach, w tym inwentaryzację obiektów infrastruktury i wskazanych obszarów oraz miejsc udostępniania. Badania terenowe obejmowały pomiar współrzędnych geograficznych miejsca za pomocą narzędzia GPS, jak również dokumentację fotograficzną poszczególnych obiektów. Następnie inwentaryzacja została za pomocą narzędzi GIS przeniesiona na warstwy map właściwych dla poszczególnych części operatu. Powyższe kwestie realizował zespół w Strona 8 z 423

9 składzie: mgr Dariusz Krawczyk, mgr inż. Michał Olszar i mgr Jaromir Borzuchowski. Dokonywano również wizji lokalnych poszczególnych obszarów problemowych, zidentyfikowanych m.in. dzięki ankietom internetowym, jak również współpracy z pracownikami Parku odpowiedzialnymi za kwestie związane z poruszaną tematyką. Strona 9 z 423

10 1. Udostępnianie Parku dla celów naukowych Strona 10 z 423

11 1.1. Charakterystyka udostępniania Gorczańskiego Parku Narodowego dla celów naukowych Najważniejsze walory GPN dla prowadzenia badań naukowych Gorce są częścią Beskidów Zachodnich i należą do gór o średnich wysokościach, z dobrze wykształconymi piętrami leśnymi: reglem dolnym i górnym. Charakteryzują się zróżnicowaną rzeźbą terenu; stokami o różnym nachyleniu i ekspozycji, wychodniami skalnymi, osuwiskami i jaskiniami oraz głęboko wciętymi dolinami, na dnie których płyną wartkie potoki. W centrum znajduje się kopuła Turbacza (1315 m n.p.m.), od której promieniście rozchodzą się grzbiety górskie poprzecinane głębokimi dolinami. Pod względem geomorfologicznym należą do najbardziej interesujących do badań obszarów w Beskidach, szczególnie, ich mocniej zróżnicowana geologicznie, część północna. Stoki dolin porastają lasy z bukiem, jodłą i świerkiem, które na dużym obszarze zachowały naturalny, a nawet puszczański charakter. Przyczyniła się do tego najpierw niedostępność lasów, w późniejszym okresie ochrona najcenniejszych kompleksów oraz ekstensywna gospodarka człowieka. Niezwykły walor badawczy posiadają duże powierzchnie naturalnych lasów, gdzie można badać spontaniczne procesy rozpadu i odnowienia drzewostanów, zróżnicowanie siedlisk stanowiących unikalne środowiska życia mszaków, grzybów, porostów i niezliczonej mnogości różnych grup zwierząt bezkręgowych. Żyją w nich także duże ssaki takie jak wilki, rysie, a okresowo także niedźwiedzie. Lasy są ostoją m.in. głuszca, dzięcioła trójpalczastego, sóweczki, puszczyka uralskiego i bardzo rzadkiego w Polsce, orła przedniego. Kilkuwiekowy wypas owiec i bydła spowodował wykształcenie się bogatych przyrodniczo i pięknych krajobrazowo polan. Gorce uważane są pod względem przyrodniczym i krajobrazowym za najbardziej reprezentatywną grupę górską dla całego regionu Beskidów Zachodnich. Jednorodność siedlisk górskich sprawia, że łatwiej niż na innych obszarach można tu zbadać i wyjaśnić wiele interesujących zjawisk przyrodniczych, jak np. kształtowanie się granicy między reglem dolny, a górnym. Strona 11 z 423

12 Gorczański Park Narodowy o powierzchni ponad 7000 ha obejmuje najwyżej położony fragment masywu Gorców (550 km 2 ) wraz z Turbaczem (1315 m n.p.m.), Kudłoniem (1274) i Kiczorą (1282). Otoczony jest otuliną o powierzchni ponad dwukrotnie przekraczającej obszar parku. Ponad 95% powierzchni Parku zajmują lasy, pozostałą głównie polany reglowe, a następnie wody (mniej niż 1%). Przez Park przepływa 8 dużych potoków należących do dwóch dorzeczy: Dunajca i Raby. Niezwykłą cechą tego terenu jest duża gęstość naturalnych wypływów wód podziemnych, źródeł, młak i wysięków. Stanowią one bogaty poligon badawczy dla hydrologów, ale także dla florystów i faunistów zajmujących się różnymi grupami bezkręgowców, związanych ze środowiskami wodnymi. W Parku wyróżniono trzy kategorie ochrony charakteryzujące się zróżnicowaną ingerencją człowieka w procesy przyrodnicze. Ponad połowę Parku 3611 ha, objęto w latach ochroną ścisłą. W tej strefie znalazły się najlepiej zachowane fragmenty lasów i borów oraz polany przeznaczone do naturalnej sukcesji leśnej. Powierzchnię oraz formy ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej podaje Operat Generalny. W przeszłości zmieniano zasięgi kategorii ochrony, do czego przyczyniła się gradacja zasnui wysokogórskiej ( ) na areale blisko 200 ha. Zmniejszano wówczas obszar ochrony ścisłej na korzyść ochrony częściowej, usuwając osłabione drzewa i wprowadzając odnowienia sztuczne. Regeneracja drzewostanów poddanych z jednej strony presji czynników przyrodniczych, a z drugiej zróżnicowanych działań człowieka była i nadal pozostaje wdzięcznym tematem badań. Gorczański PN położony jest w ciągu ostoi karpackich: Babiej Góry, Tatr, Pienin, Magury i Bieszczadów, ważnych dla zwierząt o dużych areałach życiowych, takich jak np. wilk, ryś, puchacz czy niedźwiedź. Dlatego, nawet jeśli nie zapewnia im stałego bytowania i miejsca rozrodu (ze względu na niewielką w stosunku do ich areałów powierzchnię), to umożliwia przemieszczanie się i wymianę genów między sąsiednimi populacjami. W tym aspekcie badania populacyjne dużych ssaków na terenie GPN są bardzo potrzebne i interesujące. Mogą też dostarczyć argumentów do poszerzenia obszaru Parku. Niewątpliwym walorem dla prowadzenia badań przez jednostki obce jest infrastruktura naukowa GPN, tj. obecność stałych pracowników naukowych działających w Strona 12 z 423

13 odrębnej strukturze organizacyjnej, tj. Pracowni Naukowo-Edukacyjnej, gromadzącej dane naukowe i monitoringowe od wielu lat w postaci baz danych, okazów dowodowych, kart obserwacyjnych czy bibliografii gorczańskiej. Pracownia zapewnia dyspozycyjnych pracowników, którzy na bieżąco mogą podejmować pilne prace badawcze wynikające z aktualnych potrzeb poznawczych, monitoringowych i ochronnych. W razie potrzeby mogą oni także pomóc w logistyce prowadzenia badań przez placówki obce, wesprzeć fachową radą i służyć znakomitą orientacją w terenie. Dla osób pierwszy raz podejmujących badania na tym terenie jest to pomoc nieoceniona. Dużym ułatwieniem dla prowadzenia badań jest również funkcjonująca od 1992 r. sieć stałych powierzchni badawczych 400 x 400 m na obszarze całego Parku, a od roku 1997 sieć stałych powierzchni badawczych 200 x 200 m w strefie regla górnego oraz lokalne sieci stałych powierzchni badawczych na terenie rezerwatów Dolina Łopusznej i Turbacz oraz w uroczysku Pasieka, na których prowadzi się badania dynamiki drzewostanów i zmian roślinności zielnej oraz efektów prowadzonej działalności ochronnej i konserwatorskiej. Mogą one też służyć jako poligon do badań interdyscyplinarnych: glebowych, geomorfologicznych, leśnych, florystycznych, faunistycznych i ekologicznych dzięki istniejącemu ciągowi obserwacji i wymianie danych między jednostkami badawczymi. Jedyne, co może zniechęcać do podjęcia badań na tym interesującym przyrodniczo terenie jest brak jakiejkolwiek oferty noclegowej dla badaczy, ze strony GPN. W innych parkach narodowych o podobnej lub większej atrakcyjności (np. w Pienińskim PN, Tatrzańskim PN, Babiogórskim PN) prowadzącym badania oferuje się miejsca noclegowe w atrakcyjnych lokalizacjach i po preferencyjnych cenach. Propozycja chociażby skromnej bazy noclegowej z pewnością zachęciłaby do podjęcia tematów badawczych studentów i osoby nierealizujące sponsorowanych grantów Regulacje prawne dotyczące udostępniania parków narodowych dla celów naukowych Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 poz. 627, brzmienie od 5 czerwca 2013) określająca cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i Strona 13 z 423

14 nieożywionej oraz krajobrazu (art. 1), mówi w rozdziale 2, art. 8b, że do zadań parku narodowego należy jego udostępnianie na zasadach określonych w planie ochrony. W art. 12 p. 1 ww. ustawa precyzuje, że sposób udostępniania Parku nie może wpłynąć negatywnie na przyrodę, a pkt. 2 mówi o ustaleniu miejsc, które mogą być udostępniane oraz maksymalnej liczbie osób mogących przebywać jednocześnie w tych miejscach. Art. 12 p. 7 dotyczący opłat za wstęp do parku mówi o nie pobieraniu opłat od osób posiadających zezwolenie dyrektora parku narodowego na prowadzenie badań naukowych w zakresie ochrony przyrody. Art. 15 (punkty od 1 do 27) omawia zakazy, które powinny być respektowane na terenie parku narodowego. Część z nich, jak np. chwytanie i zabijanie dziko występujących zwierząt, pozyskiwanie roślin i grzybów, pozyskiwanie skał, minerałów itp. może mieć związek z działalnością naukową. Punkt 3, art. 15, określa, że minister właściwy do spraw środowiska po zasięgnięciu opinii dyrektora może zezwolić na terenie parku narodowego na odstępstwa od tych zakazów, jeśli jest to uzasadnione prowadzeniem badań naukowych. Wniosek o uchylenie zakazów zgodnie z pkt. 7, art. 15, powinien zawierać pełną informację o przewidywanych działaniach, umożliwiającą wydanie takiego zezwolenia. Art. 20, p. 3.5., mówi o potrzebie wskazania obszarów i miejsc udostępniania dla celów naukowych (i in.). Art. 103 ww. ustawy stanowi, że badania naukowe są zaliczane do zadań parku narodowego. Pozostałe odwołania do aktów prawnych znajdują się w operacie generalnym Udostępnianie GPN do badań w latach Utworzenie GPN w 1981 r. przyczyniło się do znacznego wzrostu zainteresowania badaniami tego fragmentu Gorców. Na podstawie danych Pracowni Naukowo-Edukacyjnej wiadomo, że w czasie prawie 33 lat istnienia GPN zrealizowano 531 tematów badawczych (zał. nr 1). Ich liczba w latach wyniosła 97 (tj. średnio 9,7 rocznie), w latach już 170 (średnio 17/rok), a w latach nastąpił dalszy wzrost do 228 (średnio 22,8/rok). Badania prowadziło ok. 50 instytucji naukowych, wśród których dominowały: Wydział Leśny Akademii Rolniczej (obecnie Uniwersytetu Rolniczego) w Krakowie, Uniwersytet Jagielloński, krakowskie instytuty PAN, Uniwersytet Śląski, Akademia Rolnicza w Poznaniu (obecnie Uniwersytet Przyrodniczy) i Uniwersytet Łódzki. Strona 14 z 423

15 Zwraca uwagę duża różnorodność tematyczna prowadzonych badań. Najwięcej prac badawczych dotyczyło fauny (164: w tym bezkręgowców 111), następnie leśnictwa (139), flory (111), turystyki (56), geologii (44) i hydrologii (41). Dużym zainteresowaniem badaczy cieszyły się jeszcze owadzie fitofagi (w publikacjach często nazywane szkodnikami, co w odniesieniu do parku narodowego jest niewłaściwe) i fitosocjologia. Mniej prac dotyczyło ochrony środowiska, ekologii, a sporadycznie podejmowano tematy z dziedziny ekonomii, architektury, zagospodarowania przestrzennego, socjologii i edukacji. Inne reprezentowane dziedziny badań w tym okresie to: fizyka, klimatologia, kartografia, gleboznawstwo, mykologia, historia i kultura. Rozpatrując kompleksowo dziedziny nauk reprezentowane w badaniach na obszarze GPN można zauważyć, że nauki zoologiczne dominowały nad geograficznymi, botanicznymi i leśnymi. W ciągu ostatnich lat wzrastał udział tematów dotyczących turystyki i niesłabnącym zainteresowaniem cieszyły się pozostałe dominujące kierunki badań (ryc. nr 1). W załączniku nr 1 przedstawiono ważniejsze tematy badawcze realizowane w latach Baza ta jest udostępniona na stronie internetowej GPN i na bieżąco aktualizowana przez Pracownię Naukowo-Edukacyjną. Strona 15 z 423

16 Ryc. 1. Dynamika badań naukowych w GPN w latach z podziałem na wiodące dziedziny badań (flora, fauna, las, turystyka, pozostałe) Liczba 35 tematów badań 30 Pozostałe Las Turystyka Fauna Flora Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych GPN. Interesująco przedstawia się również analiza tematów badawczych pod kątem rodzajów realizowanych prac (badania własne, prace doktorskie, habilitacyjne, inżynierskie i magisterskie). Najmniej było prac habilitacyjnych oraz licencjackich i inżynierskich, te ostatnie zaczęto realizować dopiero po 2001 r. Wiąże się to z niedawno wprowadzonym dwustopniowym sposobem kształcenia na uczelniach wyższych (licencjat/inżynier i praca magisterska). Z kolei najwięcej było prac magisterskich oraz badań własnych. Niekiedy kategorię prac własnych trudno oddzielić od prac magisterskich, ponieważ niektórzy samodzielni pracownicy publikują prace wraz ze swoimi magistrantami (wtedy praca Strona 16 z 423

17 magisterska stanowi badania własne). Tak jest np. w przypadku prac prof. M. Skrzypczyńskiej (UR Kraków), która z reguły publikuje wyniki badań wraz ze swoimi studentami. Z kolei niektórzy badacze z pomocą studentów realizują cząstkowe tematy, które potem publikują jako jedno opracowanie (np. dr A. Gazda UR Kraków prace o Rubus hirtus w Dolinie Łopusznej). W wielu przypadkach brak jednoznacznej deklaracji o typie pracy, ale z reguły są to badania własne (ryc. 2). Tab. 1. Rodzaje realizowanych prac naukowych na terenie GPN z podziałem na lata Typy realizowanych prac Lata badania własne i brak danych doktorskie habilitacyjne licencjackie inżynierskie magisterskie Strona 17 z 423

18 Typy realizowanych prac Lata badania własne doktorskie habilitacyjne licencjackie inżynierskie magisterskie i brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych GPN. Ryc. 2. Rodzaje realizowanych prac badawczych w latach Magisterskie Inżynierskie Licencjackie Habilitacyjne Doktorskie Brak danych i prace własne Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych GPN Zasady udostępniania GPN w latach W latach Dyrekcja GPN udostępniała obszar Parku na podstawie zarządzenia Dyrektora Gorczańskiego Parku Narodowego nr 21/2003 z 25 lipca 2003 r. (zał. nr 2) zarówno instytucjom krajowym, jak i zagranicznym, legitymującym się uprawnieniami do prowadzenia działalności naukowej i monitoringowej, jak i osobom niezwiązanym z tymi Strona 18 z 423

19 instytucjami pod warunkiem uzyskania pozytywnej opinii opiekuna naukowego. Wszelkie badania wymagające chwytania i uśmiercania zwierząt, zbioru roślin chronionych czy zagrożonych w GPN wymagały pisemnej zgody Ministra Środowiska, który mógł uchylić zakazy ustalone przepisami Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. Ubiegający się o zezwolenie na prowadzenie badań musieli złożyć pisemny wniosek. Zawierał on: temat planowanych badań, podstawowe dane o osobie (osobach) prowadzącej badania (w tym dane umożliwiające kontakt), dane o instytucji jaką reprezentował badacz. We wniosku planujący badania określał cel, czas i termin realizacji tematu, obszar badań, ogólny i szczegółowy opis metodyki (w tym sposób poboru prób i sposób znakowania powierzchni badawczych, w przypadku ich zakładania), nadzór merytoryczny i źródła finansowania. Jeśli zamierzał ubiegać się o wjazd samochodem, to podawał także markę i numer rejestracyjny. W końcowej części wniosku prowadzący badania określał planowaną formę opracowania wyników badań i zobowiązywał się do przekazania publikacji do zbiorów bibliotecznych Gorczańskiego Parku Narodowego. Wniosek był opiniowany przez Pracownię Naukowo-Edukacyjną GPN. Zezwolenie można było otrzymać na jeden rok (nawet w przypadku badań wieloletnich) i po każdym roku należało złożyć stosowne sprawozdanie z prowadzonych badań do końca I kwartału następnego roku. Ponadto prowadzący badania w ramach prac: magisterskiej, doktorskiej habilitacyjnej zobowiązani byli dostarczyć do biblioteki GPN jeden wydrukowany egzemplarz pracy po jej obronie (zał. nr 3). i 1.2. Analiza wykorzystania wyników badań w działalności ochronnej GPN Badania naukowe zrealizowane przez Pracownię Naukowo-Edukacyjną GPN i ich wykorzystanie w działalności ochronnej Parku Działalność pracowników naukowych umiejscowionych od roku 1993 w schemacie organizacyjnym GPN w Pracowni Naukowo-Edukacyjnej, obejmowała badania służące wypracowaniu właściwej strategii ochrony przyrody Parku lub posiadające aspekt poznawczy. Strona 19 z 423

20 Ogółem zrealizowano 49 głównych tematów, z których większość zakończyła się publikacjami wyników badań (ok. 70 publikacji, patrz zał. nr 4). Tematem przewodnim prac badawczych realizowanych przez pracowników naukowych GPN w okresie były zagadnienia związane z różnymi aspektami funkcjonowania zbiorowisk leśnych na obszarze GPN: z kierunkiem i dynamiką zmian gatunków lasotwórczych i zbiorowisk leśnych Parku, efektami naturalnego i sztucznego odnawiania lasu, regeneracją borów górnoreglowych po gradacji zasnui wysokogórskiej, kierunkami i tempem regeneracji drzewostanu w lukach kornikowych w borach świerkowych, rozprzestrzenianiem się kornika drukarza, procesem wydzielania się świerka i zmianami roślinności leśnej. Wymienione procesy często były analizowane w aspekcie historycznym przy użyciu różnych materiałów źródłowych (np. starych map, zdjęć lotniczych). Szczegółowo została poznana różnorodność gatunkowa i zmiany w biocie porostów w Gorcach, czego efektem jest informacja o nieprzeciętnym znaczeniu lasów o charakterze pierwotnym dla zachowania różnorodności porostów i wielu gatunków zagrożonych. Za pomocą analizy kumulacji pierwiastków toksycznych w plechach porostów prowadzono ocenę skażeń powietrza na obszarze GPN. Drugim ważnym nurtem działalności Pracowni Naukowej były badania zmian roślinności polan gorczańskich i niektórych gatunków roślin (np. krokusa, przebiśniegu i storczyków) oraz zróżnicowania entomofauny w następstwie spontanicznych procesów sukcesji bądź też stosowania zabiegów ochrony czynnej, tj. koszenia i wypasu. Kolejne tematy badawcze związane były z ptakami, z ochroną głuszca Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich, a także z monitoringiem innych gatunków ptaków z Dyrektywy Ptasiej występujących w GPN. Badania o charakterze monitoringowym prowadzono także poza powierzchniami badawczymi i dotyczyły one awifauny dziennej i nocnej, dużych drapieżników, klimatu i skażenia powietrza na terenie GPN, występowania kornika drukarza, gatunków szczególnej troski, zbiorowisk rzadkich i zagrożonych (leśnych i nieleśnych), drzewostanów pochodzenia sztucznego i czystości wód. Tematy badawcze pracowników naukowych służyły przede wszystkim wypracowaniu strategii ochrony przyrody GPN, tj.: Strona 20 z 423

21 - definitywnemu określeniu nienaruszalnych obszarów ochrony ścisłej zawartemu w planie ochrony na lata (np. badania dynamiki drzewostanów pogradacyjnych J. Locha i K. Chwistka i zróżnicowania porostów P. Czarnoty); - skutecznej ochronie różnorodności biologicznej polan określenie zakresu zabiegów ochrony czynnej koszenia i wypasu dla polan na podstawie badań roślinności oraz zagrożonych gatunków (storczyki, krokus, przebiśnieg) prowadzonej we współpracy z S. Michalikiem (IOP PAN Kraków) oraz badania P. Armatysa, K. Chwistka, J. Locha; - określeniu zmian zachodzących w ekosystemach leśnych i na zarastających polanach poprzez szczegółowy monitoring badania całego zespołu pracowników naukowych. Badania miały także aspekt poznawczy i przez to przyczyniały się do lepszego poznania i skuteczniejszej ochrony porostów (badania P. Czarnoty i współautorów) oraz drobnych ssaków, ptaków, gadów, płazów i bezkręgowców (np. monitoring ssaków kopytnych i drapieżnych prowadzony przez wszystkich pracowników naukowych, badania ptaków P. Armatysa i J. Locha, badania bezkręgowców P. Armatysa). Badania na powierzchniach leśnych były podstawą do ustalenia założeń i przebiegu strefowości ochrony (obszarów ochrony ścisłej i trzech kategorii obszarów ochrony częściowej charakteryzującej się zróżnicowaną ingerencją w ekosystemy). Szczególnie cenne są wyniki badań pracowników naukowych GPN dostarczające dowodów, na temat spontanicznej, naturalnej zdolności regeneracyjnej lasów po gradacji zasnui i kornika drukarza (J. Locha i K. Chwistka). Przełamują one pewne schematy w myśleniu i przemawiają za nie podejmowaniem ingerencji człowieka w naturalne układy, szczególnie na terenie obszarów ochrony ścisłej. Za odkrywcze należy uznać badania bioty porostów P. Czarnoty na powierzchniach odsłoniętych po gradacjach. Prowadzą one do wniosku, że zaburzenia w ekosystemach leśnych, nawet te zainicjowane przez człowieka i prowadzące do klęsk żywiołowych mogą być kreatorami bioróżnorodności (wzrost liczby gatunków, pojawianie się gatunków nie spotykanych w zacienionych lasach); w tym wypadku nasadzania niewiadomego pochodzenia świerka, najprawdopodobniej obcych ekotypów, zaatakowane przez foliofagi, a następnie przez kornika spowodowały masowe wypadanie świerka i odsłonięcie dużych powierzchni leśnych, na które wkroczyła jarzębina. Strona 21 z 423

22 Oprócz prowadzenia badań własnych pracownicy inicjowali i brali udział w różnorodnych pracach badawczych wykonywanych przez instytucje zewnętrzne. Wspomniana już wyżej siatka stałych powierzchni badawczych na całym obszarze GPN została założona we współpracy z Katedrą Botaniki Leśnej i Ochrony Przyrody AR (obecnie UR) w Krakowie i terenową Służbą Parku. Wykonywano na nich badania dynamiki lasu i gatunków lasotwórczych (na bazie pomiarów dendrometrycznych) oraz roślinności runa w latach 1992, 1997, 2002, 2007, Z kolei we współpracy z T. Wężykiem (Laboratorium GIS i Teledetekcji Katedry Ekologii Lasu AR Kraków) w reglu górnym wytyczono stałe powierzchnie badawcze 200 x 200 m, a następnie we współpracy z K. Przybylską (Katedra Urządzania Lasu AR) dokonano na nich pomiaru drzewostanów. W oparciu o powierzchnie badawcze rozpoznano także skażenie gleb (S. Niemtur IBL Kraków), roztocza glebowe (J. Błoszyk, Instytut Biologii Środowiska UAM Poznań), presję jeleniowatych na odnowienia (S. Miścicki, SGGW Warszawa, Z. Żurek, Zespół Ochrony Przyrody GPN). Wyniki wspomnianych badań oraz badania własne pracowników dotyczące wskaźnikowej roli porostów (P. Czarnota) i procesu zamierania świerka (J. Loch i K. Chwistek) stały się podstawą do stworzenia strategii ochrony przyrody zawartej w tworzonym wówczas planie ochrony na lata Porosty zgromadzone przez P. Czarnotę stanowią główną część zielnika figurującego w rejestrze krajowym (Polish Herbaria, GPN). Pracownicy naukowi archiwizowali dane na temat przyrody i działalności Parku w komputerowych bazach danych, które następnie udostępniają i sukcesywnie uaktualniają na stronie internetowej GPN. Obecnie dostępne są bazy: - wykaz podjętych tematów badawczych na terenie GPN; - kartoteki taksonów (śluzowce, grzyby, porosty, wątrobowce, mchy, owady, mięczaki, ptaki); - Natura W opracowaniu jest ponadto bibliografia gorczańska oraz kolejne grupy systematyczne. Należy także wspomnieć o pracownikach GPN prowadzących prace badawcze, ale związanych z innymi działami Parku: Ewie Strauchmann i Krystynie Popko-Tomasiewicz Strona 22 z 423

23 (Zespół Edukacji i Udostępniania Parku), Zbigniewie Żurku (Zespół Ochrony Przyrody) i dyrektorze GPN Januszu Tomasiewiczu. Prace E. Strauchmann i K. Popko-Tomasiewicz dotyczą problemów edukacji i ruchu turystycznego, Z. Żurek zajmuje się zagadnieniami szeroko pojętej ochrony fauny, szczególnie wzajemnych relacji jeleniowatych i drapieżników w zbiorowiskach leśnych, ale także brał udział w introdukcji mrówki ćmawej Formica polyctena na tereny objęte gradacją zasnui. Mrówki zostały tam sprowadzone w celu biologicznej walki z tą rośliniarką. J. Tomasiewicz interesuje się tematyką związaną z Gorcami; w tym także kulturą i etnografią Gorców oraz problematyką ochrony przyrody Parku. Większość tych prac została omówiona w operatach dotyczących udostępniania edukacyjnego, turystycznego i kulturowego Badania naukowe zrealizowane przez jednostki obce i ich wykorzystanie w działalności ochronnej GPN W latach każdy badacz posiadający odpowiedni status mógł wystąpić z wnioskiem na prowadzenie badań na terenie GPN. Wniosek musiał zostać zaakceptowany przez dyrektora Parku, po pozytywnej opinii Pracowni Naukowo-Edukacyjnej. Na stronie internetowej GPN zamieszczono listę tematów preferowanych przez Park, ale inne zamierzenia badawcze mogły być także realizowane na obszarze GPN, choćby z uwagi na fakt, że Dyrekcja nie finansując (współfinansując) badań miała ograniczony wpływ na wybór tematów. Łącznie zinwentaryzowano 531 tematów badawczych realizowanych od rozpoczęcia działalności Gorczańskiego Parku Narodowego przez jednostki z zewnątrz (zał. nr 5). Większość z nich była finansowana przez uczelnie wykonujące badania, a Park udostępniał jedynie teren do badań. W wyniku badań powstało co najmniej 112 publikacji w różnych czasopismach naukowych i popularno-naukowych, czyli co najmniej jedna publikacja (czasem więcej niż jedna) powstała z co piątego (4,7) realizowanego tematu. W zdecydowanej większości (424 tematy) wyniki badań prowadzonych na terenie Parku nie zostały opublikowane w czasopismach (prace magisterskie, licencjackie, inżynierskie). Strona 23 z 423

24 Dość trudno natomiast ocenić, w jakim stopniu wszystkie prace badawcze znalazły zastosowanie w działalności ochronnej Parku. Dostęp do większości z nich był ograniczony, ponieważ znajdowały się tylko w bibliotece GPN albo tylko w archiwach uczelni wyższych. Chronione są też prawami autorskimi. Badania podejmowały trudne problemy, dotyczące wielu dziedzin ochrony przyrody albo miały charakter poznawczy i przyczyniały się do poznania różnych grup roślin i zwierząt występujących na jego terenie. Inwentaryzacja gatunkowa świata żywego powinna należeć do priorytetów działalności Parku, bo w przeciwnym wypadku nawet nie ma dokładnego rozpoznania, co się chroni, co ginie i dlaczego. Na pewno badania nad ubożeniem i degradacją roślinności polan reglowych (np. prof. S. Michalika patrz Wykaz literatury oraz źródeł przydatnych w opracowaniu) przyczyniły się do zintensyfikowania działań w zakresie utrzymania lub wprowadzenia ochrony czynnej koszenia i wypasu (patrz powyżej). W latach pojawiła się w GPN gradacja zasnui wysokogórskiej Cephalcia alpina, a następnie kornika drukarza i gatunków towarzyszących, które opanowały rozległe połacie drzewostanów świerkowych. Podjęto wówczas badania biologii zasnui, kierowane przez prof. Z. Capeckiego z Instytutu Badawczego Leśnictwa w Krakowie i patogenów tej rośliniarki, przeprowadzone przez K. Borusiewicz z Zakładu Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN w Krakowie i H. Sandnera ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Studia fitosocjologiczne zamierających świerczyn wykonały D. Kuterbach z Wydziału Leśnego AR w Krakowie i A. Dubiel z Instytutu Botaniki UJ. Dalsze badania zróżnicowania drzewostanów świerkowych oraz analizę szyszek i nasion świerka pod kątem odporności tych drzewostanów na żer zasnui podjął Zakład Nasiennictwa i selekcji drzew Leśnych AR w Krakowie. Przeprowadzono również wówczas genetyczne badania gorczańskiej populacji świerka (J. Skoczylas z tego samego Zakładu). J. Lipa z Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu określał naturalne czynniki ograniczające liczebność zasnui na potrzeby jej biologicznego zwalczania w parkach narodowych. Z kolei J. Hilszczański i R. Pabian z Katedry Entomologii Leśnej AR zajmowali się biologią żerdzianki szewc Monomachus sutor i innymi chrząszczami żerującymi na osłabionych świerkach. Strona 24 z 423

25 Niestety wielostronne badania lasów osłabionych przez gradacje zasnui, a następnie kornika i towarzyszących mu chrząszczy, zamiast przyczynić się do utrzymania w nich ochrony ścisłej, zmierzały raczej do wprowadzenia środków zaradczych przeciwko gradacji, stosowanych w lasach gospodarczych albo walki biologicznej z zasnują (introdukcja mrówki ćmawej). W konsekwencji doprowadziło to do zmiany ich statusu na ochronę częściową i usunięcia drzew zaatakowanych przez owady, na dużych przestrzeniach. Taka sytuacja nie powinna się zdarzyć w parku narodowym na obszarze ochrony ścisłej. Zaprzecza ona sensowi stanowienia tej kategorii ochrony. Wiele prac prowadzonych na terenie GPN miało charakter poznawczy i przyczyniło się do poznania flory i fauny Gorców. Badania kariologiczne gatunków z rodzajów Salix, Sorbus, Asplenium i Ranunculus prowadził A. Jankun z Zakładu Cytologii i Embriologii Roślin UJ w Krakowie, z kolei badania embriologiczne kilku gatunków traw A. Joachimiak z tego samego zakładu. Wymieraniem populacji szafranu spiskiego Crocus scapusiensis, związanym z zaprzestaniem użytkowania polan zajmował się S. Michalik z IOP w Krakowie, pod którego kierunkiem w latach opracowano także pierwszą mapę zbiorowisk roślinnych Parku. W tym samym czasie A i J. Kornasiowie z Instytutu Botaniki UJ dokonali analizy zmian we florze w ciągu ostatnich 35 lat. Podobny temat prawie 20 lat później (w 2003 r.) prowadziła M. Golinii z Katedry Ochrony Przyrody UŁ. Wieloletnie, szczegółowe badania ekologii jeżyny gruczołowatej w dolinie Łopusznej prowadzono pod kierunkiem A. Gazdy z Akademii Rolniczej w Krakowie. Wątrobowce Gorców były przedmiotem zainteresowania M. Korduli-Mierzeńskiej z Instytutu Botaniki UJ, a zasoby storczykowatych M. Burzyka z Katedry Botaniki Systematycznej UŚ w Katowicach. Zróżnicowane były również badania zoologiczne. Dużym zainteresowaniem cieszyły się ssaki. Drobne gryzonie badali I. Białas, Wł. Chętnicki i J. Kuprajowicz (Uniwerstytet Warszawski), z kolei jeleniowatymi i ich bazą pokarmową oraz wpływem na odnowienia lasu zajmował się S. Miścicki (SGGW Warszawa) i M. Barć (AR Kraków), nietoperzami A. Adamus i A. Miedzińska (Katedra Ochrony Lasu i Środowiska Przyrodniczego AR Poznań) oraz K. Piksa (Uniwersytet Pedagogiczny Kraków), zasięgiem występowania niedźwiedzia M. Stefaniak (Zakład Badań Łowieckich UJ Kraków). Badania rysia i innych drapieżników Strona 25 z 423

26 przeprowadzili: członkowie Koła Naukowego Przyrodników UJ oraz R. Rams i T. Gierczyk (obaj z Zakładu Zoologii Leśnej i Łowiectwa AR Kraków). Rolę niektórych ssaków drapieżnych badała B. Bober-Sowa (Zakład Badań Łowieckich Instytutu Nauk o Środowisku UJ). Ochroną wilka w Gorcach oraz problemami jego koegzystencji z człowiekiem zajmowała się A. Łabuda (SGGW Warszawa). Skład pokarmu wydry na podstawie analizy odchodów, preferencje pokarmowe oraz strukturę subpopulacji badali H. Roman (Zakład Zoologii Leśnej i Łowiectwa AR Kraków) i M. Wiśniowski (Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków), a bobrem zajmowały się: A. Subel i A. Szymkiewicz (ZBŁ Instytut Nauk o Środowisku UJ). Wiele uwagi poświęcono również ptakom. Badano ekologię gorczańskiej populacji pluszcza i pliszki górskiej (P. Mielczarek Zakład Zoopsychologii i Etologii Zwierząt UJ Kraków), preferencje siedliskowe świergotków (P. Armatys z tego samego zakładu), sowy (P. Malczyk Zakład Zoologii Leśnej i Ochrony Przyrody AR Kraków), występowanie dzięciołów: trójpalczastego i białogrzbietego (D. Nowak Zakład Zoologii Leśnej i Łowiectwa AR Kraków). Kilka tematów dotyczyło: żaby trawnej (M. Wiśniowski IOP PAN Kraków), monitoringu płazów i gadów (Z. Głowaciński, G. Połczyńska-Konior j.w.), stanowisk rozrodu płazów bezogonowych (M. Eskreys UJ Kraków), sposobów czynnej ochrony płazów (B. Szydłowska Instytut Zoologii Uniwersytetu Wrocławskiego, M. Smólska IOP PAN Kraków). Trzy tematy dotyczyły ryb reprezentowanych na terenie GPN przez 2 gatunki. Dzięki tak bogatej tematyce badań kręgowce są najlepiej rozpoznaną grupą zwierząt w GPN i to nie tylko pod względem składu gatunkowego, ale często także pod względem liczebności i ich ekologicznej roli w ekosystemie. Dużo gorzej sytuacja przedstawia się wśród bezkręgowców. Wśród nich stosunkowo najlepiej są poznane bezkręgowce wodne. Chruściki badał J. Majecki (Katedra Zoologii Doświadczalnej i Biologii Ewolucyjnej Uniwersytetu Łódzkiego), jętki potoków gorczańskich M. Kłonowska (Zakład Hydrobiologii UJ), muchówki z rodz. Limoniidae i makrobezkręgowce obszarów źródliskowych - J. Wiedeńska, K. Chaniecka, K. Jażdżewski i E. Kumor (Zakład Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ), ważki A. Czekaj (UJ Strona 26 z 423

27 Kraków). Spośród dużych rzędów owadów najwięcej wiadomo o chrząszczach z rodzin: ryjkowcowatych Curculionidae, które badali B. Petryszak i S. Knutelski (Instytut Zoologii UJ Kraków), kózkowatych Cerambycidae (S. Dajek Katedra Entomologii Leśnej AR Kraków) i biegaczowatych Carabidae (T. Wojas UR w Krakowie i T. Skalski UJ Kraków). Motyle dopiero ostatnio są lepiej znane dzięki badaniom Ł. Przybyłowicza (ISEZ PAN Kraków). Przedmiotem badań od kilku lat są również trzmiele i trzmielce, dzięki monitoringowi tych pszczół prowadzonemu przez M. Dylewską (ISEZ PAN Kraków), osy Scolioidea i Vespoidea, które badał W. Żyła (Muzeum Górnośląskie w Bytomiu) oraz żądłówki Aculeata (B. Wiśniowski Ojcowski PN i K. Werstak Uniwersytet Świętokrzyski). Najsłabiej poznane są muchówki, z których żadna rodzina nie została gruntownie zbadana, a dane o nich są rozproszone w monograficznych opracowaniach kilku grup np. Empididae w pracach S. Niesiołowskiego (UŁ), Tabanidae w monografii S. Trojana (MiIZ Warszawa). Warto wspomnieć, że ich liczba gatunków w Polsce wynosi ponad 7 tys., a z Gorców wykazano ich niespełna 90. Tematy prac poświęcone badaniu przyrody ożywionej i nieożywionej podano szczegółowo w załączniku nr 1, a ich wykaz znajduje się także w załączniku nr 5. Pozostałe tematy badawcze były realizowane przy współpracy i współudziale pracowników naukowych GPN i zostały omówione powyżej (patrz ). Zaledwie parę prac np. dotyczących badania jakości surowca świerkowego w drzewostanach trzebieżowych III klasy, nie powinno być realizowanych na terenie parku narodowego, ponieważ nie znajduje zastosowania w jego działalności ochronnej i może być wykonane w podobnych warunkach poza Parkiem Określenie zasad udostępniania GPN dla celów naukowych na lata Poniżej przedstawiono w punktach zasady udostępniania GPN dla celów naukowych na lata Służbom Parku oraz obcym podmiotom badawczym, które mogą prowadzić w Parku badania naukowe, monitoring przyrodniczy oraz ćwiczenia i obozy naukowe. W odróżnieniu od pracowników Służby Parku, których plany badawcze akceptuje Dyrektor i Rada Parku, jednostki obce winny uzyskać imienne zgody Dyrektora GPN na Strona 27 z 423

28 prowadzenie badań naukowych i monitoringu przyrodniczego na podstawie złożonego i podpisanego wniosku na badania. Nie zwalnia to wnioskujących z uzyskania stosownych zgód od Ministerstwa Środowiska i Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska na odstępstwa od zakazów przewidzianych przepisami ustawy o ochronie przyrody Postanowienia ogólne 1. Prowadzenie badań naukowych zgodnie z założeniami Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 poz. 627, brzmienie od 5 czerwca 2013) należy do podstawowych zadań Parku. 2. Działalność naukowa i monitoringowa na obszarze GPN jest prowadzona przez Służby Parku oraz przez jednostki obce. 3. Komórką organizacyjną funkcjonującą w strukturze Parku, odpowiedzialną za planowanie, koordynację, organizację i realizację działalności naukowej i monitoringowej oraz udostępnianie Parku w tym zakresie jest Pracownia Naukowo-Edukacyjna. 4. Działalność naukowa i monitoringowa nie powinna powodować trwałego uszczuplenia zasobów przyrodniczych, zniszczenia walorów krajobrazowych, zaburzenia swobodnego biegu procesów ekologicznych i zakłócenia spokoju zwierzętom. 5. Udostępnienie terenu GPN do badań i monitoringu jest bezpłatne. 6. Zasady udostępniania terenu GPN dla celów naukowych przedstawiono w p Niezbędne zmiany tych zasad wynikające np. ze zmiany przepisów będą na bieżąco regulowane stosownym Zarządzeniami Dyrektora GPN Zasady udostępniania obszaru GPN do badań naukowych i monitoringu przyrodniczego Służbom Parku na lata Pracownik Parku może prowadzić prace o charakterze naukowym i monitoringowym w oparciu o pozwolenie dyrektora GPN, tj. od momentu pisemnej akceptacji przez niego przedstawionego corocznie planu badań. 2. Podejmowany temat powinien uzyskać także akceptację Rady Parku. Strona 28 z 423

29 3. Do realizacji tematów badawczych mogą być zaangażowani pracownicy z różnych jednostek organizacyjnych Parku oraz osoby z zewnątrz, jeśli dyrektor nie wnosi zastrzeżeń. 4. Na terenie Parku pracownik naukowy prowadzi prace badawcze zgodnie ze swoją specjalizacją, a za zgodą dyrektora, w razie potrzeby, także poza obszarem GPN. 4. Pracownik naukowy może gromadzić zbiory florystyczne i faunistyczne na terenie całego Parku, jeśli tego wymaga realizacja tematu badawczego. 5. Specjalistyczne, cenne zbiory florystyczne i faunistyczne będące w dyspozycji Parku powinny zostać przekazane do krajowych ośrodków naukowych z chwilą braku możliwości ich zabezpieczenia, bieżącej konserwacji i wykorzystania, np. w przypadku odejścia pracownika na emeryturę, zmiany miejsca zatrudnienia lub śmierci Zasady udostępniania obszaru GPN do badań naukowych i monitoringu przyrodniczego obcym podmiotom badawczym na lata Badania naukowe i monitoring przyrodniczy na terenie GPN zwanym dalej Parkiem mogą być prowadzone tylko po uzyskaniu zezwolenia (zgody) dyrektora Parku. 2. Zezwolenia na prowadzenie badań naukowych lub monitoringu przyrodniczego wydawane są na pisemny wniosek instytucjom krajowym i zagranicznym legitymującym się uprawnieniami do prowadzenia takiej działalności (patrz wniosek do niniejszych zasad). Osoby nie związane z takimi instytucjami mogą otrzymać pozwolenie po uzyskaniu wcześniejszej opinii (poparcia) ze strony wymienionych instytucji lub autorytetów naukowych w danej dziedzinie. 3. Do badań naukowych udostępnia się cały obszar Parku w tym: obszary ochrony ścisłej, obszary ochrony częściowej, obszary ochrony krajobrazowej. Zakres przestrzenny i powierzchniowy ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej określa operat generalny planu ochrony GPN. 4. Pracownik prowadzący sprawy udostępniania Parku do badań naukowych, opiniuje wniosek, w razie konieczności zasięga opinii właściwych merytorycznie pracowników Parku Strona 29 z 423

30 lub członków Rady Parku, przygotowuje projekt zezwolenia i przedkłada dyrektorowi Parku do podpisu. 5. W przypadku nowego tematu badawczego dyrektor parku zastrzega sobie trzy tygodnie na jego zarejestrowanie i wystawienie zezwolenia. W przypadkach wymagających zewnętrznych konsultacji specjalistycznych, termin ten ulega przedłużeniu do miesiąca. 6. Badania dziko żyjących zwierząt polegające na ich chwytaniu (np. w celu obrączkowania, założenia nadajnika, dokonania pomiarów) lub uśmiercaniu oraz zbiór roślin i grzybów na terenie Parku, zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. (jednolity tekst Ustawy o ochronie przyrody Dz. U. poz. 627 z 3 czerwca 2013 r.), wymagają pisemnej zgody Ministra Środowiska lub osoby przez niego upoważnionej. Wydanie zezwolenia na badania w Parku wymagające pisemnej zgody Ministra może nastąpić dopiero z chwilą przedłożenia takiej zgody dyrektorowi GPN wraz ze standardowym wnioskiem na badania. 7. Zezwolenie na badania wydaje się na jeden rok, także w przypadku prowadzenia badań wieloletnich. Wydanie zezwolenia na kolejny rok wymaga złożenia wniosku i uwarunkowane jest przedstawieniem, do końca stycznia następnego roku, pisemnego sprawozdania z jego realizacji w roku poprzednim. Za sprawozdanie uznana jest także publikacja oraz prace na poszczególne stopnie zawodowe i naukowe, które należy przekazać w formie wydruku do biblioteki GPN (magisterska, inżynierska, doktorska, habilitacyjna, licencjacka lub inna). 8. Przyjazd na teren Parku w celach badawczych i monitoringowych powinien być każdorazowo zgłaszany u gospodarza terenu leśniczego danego Obwodu Ochronnego lub w razie niemożności kontaktu w sekretariacie Dyrekcji Parku. 9. Prowadzący badania podczas przebywania na terenie Parku powinien posiadać ważne pisemne zezwolenie wydane przez dyrektora Parku i okazywać je na każdą prośbę Służb Parku. 10. Wydanie zezwolenia na prowadzenie badań jednostkom naukowym i akademickim uzależnione jest od wywiązania się z terminowego dostarczenia sprawozdań, odbitek publikacji lub egzemplarza pracy, o której mowa w pkt. 7, będących rezultatem badań prowadzonych wcześniej na terenie Parku. Strona 30 z 423

31 11. Dyrektor może odmówić zgody na prowadzenie badań naukowych lub monitoringu przyrodniczego w następujących przypadkach: wnioskowane badania mają charakter inwazyjny i mogą być realizowane w podobnych warunkach poza Parkiem; wnioskowane badania mają charakter pro-gospodarczy i nie przyczyniają się ani do ochrony ani do przyrodniczego poznania terenu; wnioskowane badania są planowane na obszarach ochrony ścisłej, wymagają użycia nieselektywnych metod ilościowego pozyskiwania materiału (np. pułapki Mericke go, Barbera, Malaise a) i w okresie kilku lat badacze nie gwarantują opracowania przez specjalistów zebranych materiałów. 12. Jeśli badania są planowane w granicach GPN, ale na terenach o własności innej niż Skarb Państwa to prowadzący badania powinien uzyskać zgodę właściciela gruntu. 13. W czasie badań naukowych i monitoringu obowiązują zasady bezpieczeństwa ujęte w zarządzeniu dyrektora Gorczańskiego Parku Narodowego w sprawie szczegółowego udostępniania Parku dla celów turystycznych. Wniosek o wydanie zezwolenia na prowadzenie badań/monitoringu zamieszczono w załączniku nr 4. Jego treść (w postaci formularza) udostępniona zostanie do pobrania na stronie internetowej GPN Zasady udostępniania obszaru GPN do prowadzenia ćwiczeń terenowych oraz obozów naukowych na lata Ćwiczenia terenowe lub obozy naukowe mogą odbywać się na terenie Parku po uzyskaniu zezwolenia (zgody) dyrektora Gorczańskiego Parku Narodowego. 2. Zezwolenia na prowadzenie ćwiczeń terenowych lub obozów naukowych wydawane są na pisemny wniosek instytucji naukowych i dydaktycznych. Wzór wniosku (formularz) podany jest w załączniku 6 i udostępniony jest do pobrania na stronie internetowej GPN. 3. Pracownik prowadzący sprawy udostępniania Parku do celów naukowych, po analizie wniosku i zasięgnięciu, w razie konieczności, opinii właściwych merytorycznie pracowników Parku, przygotowuje projekt zezwolenia i przedkłada dyrektorowi do podpisu. Strona 31 z 423

32 4. Do ćwiczeń terenowych lub obozów naukowych generalnie udostępnia się cały teren Parku, tj. obszary ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej, jednak zaleca się, aby zajęcia organizować na szlakach turystycznych lub w ich pobliżu oraz na obszarach ochrony częściowej lub krajobrazowej. Wstęp na obszary ochrony ścisłej powinien być uzasadniony i ograniczony do wyjątkowych przypadków. 5. Zezwolenie na prowadzenie ćwiczeń terenowych lub obozów naukowych obowiązuje na ściśle określonym terenie i w wyznaczonym czasie. Zezwolenie może dopuszczać pobieranie prób i zbiór okazów, ale po uzyskaniu wcześniejszej zgody właściwych organów administracji; w tym, w razie konieczności, także zgody wydanej przez Ministra Środowiska na odstępstwa od zakazów wynikających z ustawy o ochronie przyrody. 6. Zezwolenie na prowadzenie ćwiczeń terenowych lub obozów naukowych należy przedstawić każdorazowo na żądanie Służb Parku Narodowego. Niestosowanie się do warunków określonych w zezwoleniu skutkuje utratą jego ważności, poniesieniem konsekwencji zgodnie z obowiązującym prawem i może być podstawą odmowy wydania kolejnych zezwoleń. 7. O wydanych zezwoleniach pracownik prowadzący sprawy badań naukowych Parku informuje na bieżąco właściwych merytorycznie pracowników Parku, w tym leśniczego obwodu ochronnego oraz Straż Parku. 8. Kierownik obozu naukowego jest zobowiązany złożyć opracowanie końcowe z tematu obozu, w terminie do końca stycznia następnego roku kalendarzowego. 9. Organizator obozu naukowego odpowiada za bezpieczeństwo uczestników. Należy stosować się do zasad bezpieczeństwa ujętych w zarządzeniu dyrektora Gorczańskiego Parku Narodowego w sprawie szczegółowego udostępniania Parku dla celów turystycznych. Wniosek o wydanie zezwolenia na prowadzenie ćwiczeń terenowych lub obozu naukowego na terenie GPN zamieszczono w załączniku nr 7 (do pobrania ze strony internetowej Parku) 1.4. Wskazanie obszarów, miejsc i sposobów udostępniania GPN dla celów naukowych Poza szczególnymi przypadkami, wymienionymi poniżej, do badań naukowych udostępnia się cały obszar Parku tj. obszary ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej. Strona 32 z 423

33 Zakres przestrzenny i powierzchniowy wymienionych obszarów ochrony określa operat generalny planu ochrony GPN. Dyrekcja GPN zastrzega sobie prawo wprowadzania ograniczenia w udostępnianiu Parku do badań obcym podmiotom badawczym na każdym obszarze, w szczególnych przypadkach, np. zakaz przebywania w pewnych strefach wynikających z przepisów Rozporządzenia Ministra Środowiska z 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt Dz. U nr 237, poz Okresowo mogą być wprowadzone Zarządzeniem Dyrektora GPN ograniczenia czasowe i ilościowe dla osób prowadzących badania w różnych rejonach na obszarze całego Parku ze względu na ostoje bytowania cennych gatunków zwierząt w okresie zimowania, godów, porodu i wychowania młodych. Obligatoryjnie wprowadza się limity liczby osób przebywających tylko w dwóch miejscach Parku: - na kilkunastometrowej skałce piaskowcowej Kudłoński Baca 2 osoby, - w jaskini szczelinowej Zbójnicka Jama 2 osoby. Limity liczby osób wynikają ze względów bezpieczeństwa i ochrony cennych gatunków porostów naskalnych, które występują na ostańcu Kudłoński Baca i mogłyby ulec zniszczeniu przy nadmiernej eksploracji Określenie potrzeb i priorytetów w zakresie działalności naukowej na terenie GPN Miejsce nauki w działalności GPN Prowadzenie działalności naukowej jest obok ochrony przyrody podstawowym zadaniem Parku, zgodnym z jego celami i funkcjami. Rozdział 6, art. 103 p. 2 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 r., poz. 627, brzmienie od 5 czerwca 2013) stanowi, że: Do zadań Służby Parku Narodowego należy: 3) prowadzenie badań naukowych w celu określenia metod i sposobów ochrony przyrody, skuteczności działań ochronnych oraz rozpoznawania różnorodności biologicznej;. Pierwszego pracownika naukowego zatrudniono w GPN w 1988 r. Był nim Jan Loch, absolwent Wydziału Leśnego Akademii Rolniczej w Krakowie, leśnik i botanik. W latach 1991 i 1993 przyjęto dwóch kolejnych pracowników Kazimierza Chwistka i Pawła Strona 33 z 423

34 Czarnotę, także absolwentów Wydziału Leśnego Akademii Rolniczej w Krakowie. Pierwszy z nich jest ekologiem, a drugi lichenologiem. Obsada trzech pracowników umożliwiła powołanie 2 listopada 1993 r. Pracowni Naukowej, którą przemianowano w 2004 r. na Pracownię Naukowo-Edukacyjną. W grudniu 1993 r. do pracowni dołączyła Ewa Strauchmann, przejmując prowadzenie spraw związanych z edukacją. W 1998 r. opuściła ona Pracownię i pod jej kierunkiem został utworzony Zespół ds. Dydaktyki i Udostępniania Parku. W latach trzej pracownicy naukowi uzyskali stopnie naukowe doktora, a pracownię rozbudowano o asystenta dokumentacji naukowej mgr. Pawła Armatysa. Ukończył on biologię na Uniwersytecie Jagiellońskim ze specjalizacją zoologia. Pierwszym kierownikiem Pracowni był dr inż. J. Loch. W 2007 r. Paweł Czarnota uzyskał stopień doktora habilitowanego w Instytucie Botaniki im. W. Szafera PAN w Krakowie i został nowym kierownikiem Pracowni Naukowo-Edukacyjnej, od grudnia 2009 r. Utworzenie Pracowni w GPN zaowocowało podjęciem wielu badań własnych, ożywioną współpracą z obcymi jednostkami badawczymi (patrz powyżej), ale przede wszystkim podejmowane działania ochronne zyskały podbudowę naukową. Zakres badań prowadzonych na jego terenie wynikał z jego specyfiki i uwzględniał najważniejsze problemy ochronne. Należy zaznaczyć, że tylko pracownicy naukowi zatrudnieni w Parku gwarantują stały merytoryczny nadzór nad działaniami ochronnymi i tym samym przyczyniają się skuteczniej do ochrony przyrody podstawowej funkcji Parku. Stale przebywają na miejscu, a ich działalność naukowa jest niezależna od wielu tych czynników, jakim podlegają obce podmioty badawcze, kierujące się np. doraźnymi osiągnięciami naukowymi, zyskami finansowymi, dowolnością wyboru tematu badawczego. Przez wieloletnie stosowanie metod monitoringu pracownicy naukowi śledzą zmiany i odkrywają prawa funkcjonowania ekosystemów objętych ochroną ścisłą. Na obszarach ochrony częściowej ta sama metoda pozwala im szybko zweryfikować efekty podjętych działań. Tak właśnie działa Pracownia Naukowo-Edukacyjna w GPN. Strona 34 z 423

35 Priorytety działalności Pracowni Naukowo-Edukacyjnej GPN Dotychczasową działalność Pracowni Naukowej GPN należy ocenić bardzo wysoko. W najbliższych latach należy doprowadzić do powiększenia kadry osób zatrudnionych w Pracowni Naukowo-Edukacyjnej o co najmniej dwa etaty: specjalisty ds. GIS i entomologa, najlepiej ze specjalizacją fauna wodna lub dipterologia. Środowiska wodne są szczególnie bogato reprezentowane w GPN i istnieje potrzeba pilnego ich zbadania, szczególnie pod kątem zamieszkującej je fauny bezkręgowców. Z kolei muchówki są rzędem owadów najliczniej reprezentowanym w górach (np. w stosunku do chrząszczy czy błonkówek), a stopień ich poznania jest wciąż niewystarczający. Należy kontynuować wszystkie prowadzone obecnie badania/monitoring elementów przyrody nieożywionej i ożywionej, zarówno te powierzchniach badawczych, jak i poza nimi. Na trwałych powierzchniach badawczych należy monitorować: na trwałych, zastabilizowanych - strukturę wiekową i przestrzenną drzewostanów (pomiary dendrometryczne), - roślinność (zdjęcia fitosocjologiczne), - ilość martwego drewna, - ilość posuszu kornikowego, - zanieczyszczenia środowiska Parku za pomocą testu bioindykacji. Poza powierzchniami badawczymi powinno się prowadzić badania monitoringowe: - klimatu i skażenia powietrza na terenie GPN, - różnorodności gatunków i siedlisk, w tym gatunków szczególnej troski, zbiorowisk rzadkich i zagrożonych (leśnych i nieleśnych), - czystości wód. Należy skupić się na badaniach populacyjnych rzadkich i zagrożonych wyginięciem roślin i zwierząt, które występują na terenie GPN, szczególnie gatunków specjalnej troski mających tutaj jedne z nielicznych w Polsce stanowisk, z Czerwonej Księgi Roślin, z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt oraz czerwonych list roślin i zwierząt. Konieczny jest stały nadzór nad ochroną czynną prowadzoną w lasach i badanie wpływu zabiegów ochrony czynnej na kształtowanie się roślinności polan. Pilne jest Strona 35 z 423

36 rozpoznanie walorów przyrodniczych polan, które dostarczą argumentów do podjęcia decyzji o wykupie najcenniejszych z nich. Ochrona czynna w lasach powinna skutkować włączeniem ich z czasem do obszarów ochrony ścisłej; przynajmniej powierzchni, które osiągnęły już wysoki stopień naturalności. Nie powinna się powtórzyć sytuacja kilkukrotnej zmiany granic obszarów ochrony ścisłej z powodu gradacji zasnui wysokogórskiej i kornika drukarza, która miała miejsce w przeszłości. W świetle prawa usuwano wówczas porażone drzewa, podobnie jak to ma miejsce w lasach gospodarczych. Obszary ochrony ścisłej z definicji nie powinny być poddane zabiegom gospodarczym, w odpowiedzi na działanie kierunkowych czynników, nawet destrukcyjnych (wiatrowały, pożary, gradacje), a jedynie wielowątkowym badaniom regeneracji ekosystemu. Wskazana jest kontynuacja badań populacyjnych i rozpoznanie wzajemnych relacji kopytnych i drapieżników oraz ich wpływu na zbiorowiska leśne. Celem tych badań powinno być dostarczanie argumentów na rzecz powiększenia Parku i braku lub przynajmniej ograniczenia ingerencji łowieckiej w populacje zwierząt kopytnych. Nie mniej ważne na terenie Parku są badania inwentaryzacyjne, szczególnie słabo poznanych lub nierozpoznanych grup flory i fauny, np. niektórych zwierząt bezkręgowych, które umożliwiają wyłonienie gatunków cennych przyrodniczo i skuteczniejszą ich ochronę. Zaleca się aktualizację istniejących baz danych, a następnie publikowanie części danych w założonym niedawno czasopiśmie Ochrona Beskidów Zachodnich, np. bibliografii gorczańskiej albo wykazu roślin oraz zwierząt, np. na wzór Katalogu fauny Puszczy Białowieskiej (Gutowski, Jaroszewicz 2001). Zaleca się utworzenie baz danych w programie MS Access (propozycje pól: nazwa gatunkowa polska (jeśli jest), nazwa gatunkowa łacińska, lokalizacja GPS, obręb, nr oddziału (pododdziału), data zbioru, zbiorowisko roślinne, biotop, cytowanie literatury, kto zebrał). Dyrekcja Parku powinna popierać badania obecnego zespołu pracowników naukowych, prowadzone także poza terenem GPN (np. w karpackich parkach narodowych, na terenach puszczańskich), w dziedzinach, w których osiągnęli oni pełen profesjonalizm znajomości przedmiotu i metodyki, jak badania dynamiki zmian ekosystemów leśnych, roli Strona 36 z 423

37 bioty porostów w lasach, bioindykacji i in. Badania innych terenów, prowadzone przez nich, mogą zaowocować bardziej uniwersalnymi wnioskami, a ich doświadczenie i wiedza mogą być przydatne dla ochrony polskiej przyrody. Jest to spójne z koncepcją dotyczącą działalności pracowników naukowych w parkach narodowych przedstawioną w latach 90. XX wieku przez prof. Ewę Symonides (byłego koordynatora pracowni naukowych parków narodowych). Zakres prac badawczych i różnego rodzaju monitoringów koniecznych do przeprowadzenia w jednym czasie jest tak duży, że powinno się pozyskiwać granty (finansowanie zewnętrzne) na wykonanie niektórych prac. Prowadzenie nadzoru nad tymi pracami powinno być premiowane przez Dyrekcję Parku. Konieczne wydaje się stworzenie w GPN stacji terenowej dla prowadzących badania albo przynajmniej udostępnienie im pokoi gościnnych Propozycje tematów badawczych dla osób i jednostek obcych podejmujących badania na terenie GPN Najistotniejsze w podejmowaniu decyzji o udostępnieniu Parku do badań naukowych jest kryterium przydatności badań dla ochrony przyrody. Drugim kryterium jest inwentaryzacyjny lub monitoringowy charakter badań. Zaproponowane zagadnienia badawcze są często bardzo trudne i wymagają zaawansowanej wiedzy przyrodniczej, dlatego zaleca się w miarę potrzeb pozyskiwanie funduszy na ich realizację z grantów zewnętrznych. Wykaz tematów badawczych preferowanych przez GPN podano w załączniku nr 8. Strona 37 z 423

38 2. Udostępnianie Parku dla celów edukacyjnych Strona 38 z 423

39 2.1. Charakterystyka dotychczasowego udostępniania Parku dla edukacji Regulacje prawne dotyczące udostępniania parku narodowego dla celów edukacyjnych Zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 poz. 627) jednym z celów ochrony przyrody jest kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody (art. 2, ust. 2, pkt 7), a obowiązek prowadzenia tego typu działalności spoczywa na organach administracji publicznej, instytucjach naukowych i oświatowych, a także na publicznych środkach masowego przekazu (art. 4, ust. 3). Ustawa powyższa określa również podstawowe zadania parków narodowych, do których należy m.in. prowadzenie zadań związanych z edukacją przyrodniczą oraz udostępnianie obszaru parku narodowego na zasadach określonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych i w zarządzeniach dyrektora parku narodowego (art. 8b, ust. 1, pkt 2 i 3) przy czym sposoby udostępniania nie mogą wpływać negatywnie na przyrodę parku (art. 12, ust. 1), a miejsca które mogą być udostępniane oraz maksymalną liczbę osób mogących przebywać jednocześnie w tych miejscach ustala się w planie ochrony (art. 12, ust. 2). Za wstęp do parku narodowego lub na niektóre jego obszary oraz za udostępnianie parku narodowego lub niektórych jego obszarów mogą być pobierane opłaty (art. 12, ust. 3). Minister właściwy do spraw środowiska, po zasięgnięciu opinii dyrektora parku narodowego, może zezwolić na obszarze parku narodowego na odstępstwa od zakazów, o których mowa w art. 15, ust. 1, jeżeli jest to uzasadnione m.in. celami edukacyjnymi. W myśl Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 poz. 627) informowanie i promocja w zakresie ochrony przyrody, w tym prowadzenie muzeum przyrodniczego, ośrodków informacji i edukacji oraz publikowanie materiałów informacyjnych i promocyjnych, a także udostępnianie parku narodowego do celów edukacyjnych należy do zadań Służby Parku Narodowego (art. 103, ust. 2, pkt 2). Początkowo w GPN działania edukacyjne, adresowane głównie do szkół podstawowych położonych w bezpośrednim sąsiedztwie Parku, realizowane były przez pracowników powstałej w 1993 r. Pracowni Naukowej (przemianowanej w roku 2004 na Pracownię Strona 39 z 423

40 Naukowo-Edukacyjną). W 1998 r. utworzono Zespół ds. Dydaktyki i Udostępniania Parku, który w 2003 r. zmienił nazwę na Zespół ds. Edukacji i Udostępniania Parku. Pracownicy Zespołu przygotowali szeroką ofertę edukacyjną oraz zajęli się działalnością wydawniczą, wystawienniczą, informacyjną oraz zadaniami związanymi z udostępnianiem Parku dla zwiedzających. Obecnie w GPN działania edukacyjne i informacyjne prowadzone są przede wszystkim przez pracowników Zespołu ds. Edukacji i Udostępniania Parku oraz Pracowni Naukowo-Edukacyjnej z pomocą pracowników Zespołu Ochrony Przyrody oraz terenowych Służby Parku, a także Dyrektora GPN i jego Zastępcy. Ponadto okresowo biorą w nich udział wolontariusze oraz osoby odbywające na terenie Parku praktyki studenckie oraz staże. W związku z wejściem w życie z dniem 1 stycznia 2012 r. Ustawy o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 224, poz. 1337) Gorczański Park Narodowy jest państwową osobą prawną w rozumieniu art. 9 pkt 14 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U nr 157 poz z późn. zm.) i zgodnie ze znowelizowaną Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 poz. 627) prowadzi samodzielną gospodarkę finansową, pokrywając wydatki na finansowanie zadań określonych w ustawie, w tym na działalność edukacyjną, z posiadanych środków i uzyskiwanych przychodów (art. 8g, ust 1). Ustawa określa również źródła przychodów, którymi są m.in. dotacje z budżetu państwa, dotacje oraz pożyczki z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz z wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej, środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej, dotacje z budżetów jednostek samorządu terytorialnego, wpływy z działalności Parku (art. 8h, ust. 1 i 2) Cele działalności edukacyjnej Działalność edukacyjna GPN realizuje następujące cele: - podnoszenie świadomości ekologicznej społeczeństwa m.in. poprzez informowanie o roli obszarów chronionych, a także poruszanie tematyki związanej z aktualnymi globalnymi, a przede wszystkim lokalnymi problemami z zakresu ekologii oraz ochrony środowiska; Strona 40 z 423

41 - szerzenie wiedzy na temat walorów przyrodniczych, kulturowych i historycznych Gorczańskiego Parku Narodowego oraz Gorców; - kształtowanie postaw proekologicznych wśród miejscowej ludności oraz zwiedzających Park turystów; - wspomaganie działań ochronnych w Parku oraz w utworzonych tutaj: specjalnym obszarze ochrony siedlisk oraz obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, a także ograniczanie istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych na tym terenie; - kształtowanie pozytywnego wizerunku GPN, a co za tym idzie uzyskanie akceptacji dla istnienia parku narodowego w Gorcach (budowanie tzw. otuliny społecznej ), m.in. poprzez objaśnianie prowadzonych na terenie Parku sposobów gospodarowania, jak również uzasadnianie wynikających z obecności Parku ograniczeń oraz podkreślanie płynących z tego sąsiedztwa korzyści, a także możliwości ich czerpania w sposób zrównoważony i niezagrażający przyrodzie; - informowanie o zasadach udostępniania Parku, ofercie edukacyjnej i wydawniczej, bazie gastronomicznej oraz noclegowej itp.; - doskonalenie kadry edukacyjnej w tym pracowników Parku, nauczycieli oraz przewodników Zasady udostępniania Parku do działalności edukacyjnej Zasady udostępniania Parku do działalności edukacyjnej określa Zarządzenie nr 6/2012 Dyrektora GPN z 29 marca 2012 r. w sprawie udostępniania obszaru GPN w celach edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych i sportowych (patrz zał. nr 9). Załącznik nr 1 niniejszego Zarządzenia zawiera wykaz miejsc i obiektów udostępnianych w celach edukacyjnych, jak również sposób ich udostępniania oraz maksymalną liczbę osób mogących przebywać jednocześnie w tych miejscach (patrz zał. nr 10). Przebywanie osób w celach edukacyjnych na terenie Parku poza szlakami turystycznymi i drogami dopuszczonymi do ruchu turystycznego jest możliwe jedynie po uzyskaniu pozwolenia od Dyrektora i w obecności upoważnionego pracownika Parku. Strona 41 z 423

42 Zgodnie z Regulaminem dla odwiedzających GPN z 2012 r. (patrz zał. nr 11) organizacja imprez edukacyjnych poza wymienionymi poniżej miejscami biwakowymi może odbywać się wyłącznie za zgodą Dyrektora Parku wydaną na podstawie przedstawionego programu i regulaminu. Imprezy organizowane w wyznaczonych miejscach biwakowych, czyli na polanach Trusiówka (Obwód Ochronny Turbacz ) i Oberówka (Obwód Ochronny Suhora ) podlegają zgłoszeniu u leśniczego co najmniej 7 dni przed planowanym terminem. Za bezpieczeństwo uczestników imprez odpowiadają ich organizatorzy. Wstęp na niektóre obszary Parku udostępnione w celach edukacyjnych jest płatny, wykaz tych miejsc oraz wysokość opłat, zawiera załącznik nr 3 do Zarządzenia nr 6/2012 Dyrektora GPN z 29 marca 2012 r. (patrz zał. nr 12). Prowadzone przez pracowników Parku zajęcia edukacyjne (prelekcje, szkolenia, warsztaty, wycieczki), a także udostępnianie ekspozycji w Gajówce Mikołaja oraz wynajem sali konferencyjnej i sal edukacyjnych w budynkach Parku jest odpłatne (patrz zał. nr 13) Adresaci działalności edukacyjnej Beneficjentami działalności edukacyjnej GPN są przede wszystkim mieszkańcy gmin i miast położonych w bezpośrednim sąsiedztwie Parku (m.in. dzieci i młodzież szkolna, działacze samorządowi, myśliwi, właściciele lasów prywatnych, właściciele firm z branży turystycznej i rekreacyjnej), a także turyści odwiedzający Park i pobliskie miejscowości oraz kadry prowadzące działalność edukacyjną (nauczyciele, przewodnicy, pracownicy Parku). Oferta edukacyjna GPN jest skierowana głównie do uczniów i nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjów. Jest to działanie uzasadnione, gdyż młodzi ludzie łatwiej i szybciej uczą się nowych zachowań i kształtują określone postawy (Aronson i in. 1997). Edukacja dzieci i młodzieży ma też wpływ na mentalność ich najbliższego otoczenia (rodzina, rówieśnicy) i aktywizację lokalnej społeczności. Obok dzieci i młodzieży szkolnej z organizowanych przez Park warsztatów, prelekcji i wycieczek korzystają również studenci, grupy turystyczne, a także turyści indywidualni. Ważnym odbiorcą są ponadto grupy rodzinne, do których adresowana jest (stale poszerzana) oferta obejmująca obecnie m.in. aktywne zwiedzanie ekspozycji w Gajówce Mikołaja, grę terenową w dolinie Łopusznej, Strona 42 z 423

43 wycieczki z przewodnikiem oraz imprezy plenerowe, w trakcie których można wziąć udział w zabawach edukacyjnych i konkursach o tematyce przyrodniczej. Brak zrozumienia dla potrzeby ochrony zasobów przyrodniczych, wynikający m.in. z nieznajomości przyczyn i skutków przemian wywołanych w przyrodzie postępującą antropopresją, może powodować konflikty społeczne. Pozytywne nastawienie okolicznych mieszkańców do działań Parku wymaga dużego zaangażowania w ich edukację. Wyjątkowo cenne są więc wszelkie inicjatywy podejmowane we współpracy z lokalnymi samorządami, organizacjami i szkołami angażujące mieszkańców tego terenu (np. projekty edukacyjne, akcja czynnej ochrony płazów, akcja sprzątania szlaków, edukacyjne imprezy plenerowe, konkursy). Godna uwagi jest podjęta w 2012 r. współpraca ze Stowarzyszeniem Eko i Agroturystycznym Gazda w Niedźwiedziu związana z wypracowaniem zintegrowanej oferty turystycznej gminy Niedźwiedź. Zawarte w 1994 r. pomiędzy GPN a Kuratorium Oświaty w Nowym Sączu porozumienie w sprawie realizacji programu edukacji środowiskowej umożliwiło skierowanie do 42 szkół podstawowych położonych w otulinie Parku specjalnej bezpłatnej oferty edukacyjnej. Kolejne, zawarte w 2001 r. pomiędzy GPN a Kuratorium Oświaty w Krakowie, porozumienie w sprawie realizacji edukacji przyrodniczej objęło obok 43 szkół podstawowych również 13 gimnazjów (patrz zał. nr 14). Zgodnie z ww. dokumentem współpraca z powyższymi placówkami polegała m.in. na bezpłatnym prowadzeniu przez pracowników Parku terenowych i stacjonarnych zajęć edukacyjnych dla uczniów, organizowaniu konkursów, wspólnym realizowaniu programów edukacyjnych, udziale nauczycieli w warsztatach szkoleniowych, przekazywaniu przez Park do szkół materiałów edukacyjnych i informacyjnych oraz wydawnictw, np. kwartalnika GPN Salamandra. W związku z wejściem w życie z dniem 1 stycznia 2012 r. Ustawy o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 224, poz. 1337) Gorczański Park Narodowy uzyskał status państwowej osoby prawnej co zobowiązało jego pracowników do prowadzenia działalności dochodowej również w zakresie edukacji. W styczniu 2012 r. został więc podpisany aneks do porozumienia z dnia 10 stycznia 2001 r. zmieniający wykaz szkół oraz usuwający dotychczasowy zapis o nieodpłatnym prowadzeniu zajęć edukacyjnych dla placówek z otuliny Parku (patrz zał. nr 14). Strona 43 z 423

44 Istotną rolę odgrywa działalność informacyjno-edukacyjna skierowana do odwiedzających Park turystów (imprezy edukacyjne, wydawnictwa, tablice edukacyjne na szlakach turystycznych oraz ścieżkach edukacyjnych). Lepsze poznanie walorów przyrodniczo-kulturowych GPN przyczynia się do wzrostu wśród odwiedzających wrażliwości na potrzeby środowiska naturalnego i prowadzi do świadomego i odpowiedzialnego korzystania z jego zasobów. Duży nacisk kładziony jest na ciągłe doskonalenie kadry dydaktycznej, ponieważ od jej doświadczenia oraz poziomu wykształcenia zależą efekty działalności edukacyjnej. Szkolenia obejmują nauczycieli, kadrę własną Parku, a także pracowników innych parków narodowych. Organizowane są również specjalne szkolenia dla przewodników beskidzkich i terenowych, których celem jest zapewnienie fachowej i kompetentnej obsługi przewodnickiej po terenie Parku Rodzaje działalności edukacyjnej, dydaktycznej i informacyjnej Początkowo działania edukacyjne Parku obejmowały prelekcje, wykłady, pogadanki i wycieczki, z czasem oferta była (i jest nadal) udoskonalana i poszerzana o nowe treści oraz nowe metody przekazywania wiedzy. Obecnie zadania edukacyjno-informacyjne GPN, realizowane w oparciu o roczne plany działalności Zespołu ds. Edukacji i Udostępniania Parku, obejmują obok prowadzonych przez pracowników Parku i zaproszonych gości warsztatów, prelekcji, wykładów, wycieczek także m.in. imprezy plenerowe, projekty edukacyjne, współpracę z mediami (głównie lokalnymi) oraz działalność wystawienniczą i wydawniczą. Ważną rolę odgrywa strona internetowa Parku. Warto podkreślić, iż wiele przedsięwzięć edukacyjnych jest wprowadzanych w życie dzięki realizacji na terenie GPN projektów związanych z ochroną przyrody. Przykładem może być tutaj m.in. projekt: Ochrona głuszca Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich ( ), w ramach którego wystawiono na terenie ostoi tablice informacyjne na temat głuszca i cietrzewia, zaprezentowano wystawę Trubadurzy wiosennej pieśni oraz wydano folder zawierający podstawowe informacje o powyższych gatunkach. Strona 44 z 423

45 Podejmowane przez Park działania edukacyjne są uzależnione od możliwości pozyskania na ten cel wystarczających funduszy z czego mogą wynikać znaczne różnice w liczbie przeprowadzanych rocznie imprez, a co za tym idzie w całkowitej liczbie ich uczestników. W roku 2012 liczba beneficjentów bezpośrednich działań edukacyjnych wyniosła około 6500 osób. Rekordową liczbę około osób biorących udział w organizowanych przez Park imprezach edukacyjnych odnotowano w roku 2006, co wiązało się z obchodami 25-lecia Gorczańskiego Parku Narodowego (patrz ryc. 3). Pod pojęciem bezpośrednie działania edukacyjne należy rozumieć różnorodne zajęcia edukacyjne, szkolenia, wykłady, prelekcje, wycieczki, imprezy plenerowe, konkursy kierowane do uczniów i nauczycieli, mieszkańców miejscowości położonych w otulinie GPN, a także do odwiedzających Park turystów. Pojęcie to nie obejmuje natomiast wystaw czasowych oraz działalności wydawniczej. Większość działań edukacyjnych prowadzonych przez pracowników GPN w latach (z liczbą uczestników, krótką charakterystyką poszczególnych działań oraz ze wskazaniem ich adresatów) została wyszczególniona w zał. nr 15. Ryc. 3. Liczba osób biorących udział we wszystkich bezpośrednich działaniach edukacyjnych GPN w latach oraz w stacjonarnych i terenowych zajęciach edukacyjnych prowadzonych w oparciu o stałą ofertę edukacyjną w latach Źródło: opracowano na podstawie rocznych sprawozdań z działalności edukacyjnej autorstwa E. Strauchmann. Strona 45 z 423

46 Zajęcia edukacyjne i dydaktyczne Prowadzone przez Park zajęcia prezentują walory przyrodnicze, historyczne i kulturowe Gorczańskiego Parku Narodowego, zapoznają z naturalnymi procesami przyrodniczymi, uczą rozpoznawania różnych gatunków roślin i zwierząt, prowadzenia samodzielnych obserwacji oraz wyciągania poprawnych wniosków. Umożliwiają także bezpośredni kontakt z przyrodą rozwijając spostrzegawczość oraz wrażliwość na problemy ekologiczne oraz piękno Gorców. Realizowane przez Park działania edukacyjne obejmują różnorodne stacjonarne oraz terenowe zajęcia dla grup szkolnych i turystycznych organizowane przez Zespół ds. Dydaktyki i Udostępniania Parku, prowadzone w oparciu o stałą ofertę edukacyjną. Oferta ta zamieszczona jest (wraz z cennikiem) na stronie internetowej Parku, a także przekazywana w formie ulotek i folderów do szkół (patrz zał. nr 16). Zajęcia stacjonarne obejmują, m.in. warsztaty, prelekcje z pokazem slajdów, filmów video, prezentacji komputerowych, a także lekcje dla klas młodszych szkoły podstawowej w oparciu o program edukacyjny Czym skorupka za młodu nasiąknie czyli jak pokochać przyrodę aby ona pokochała nas. Szkolenia te odbywają się w salach edukacyjnych GPN, w szkołach oraz w Domu Wczasów Dziecięcych w Porębie Wielkiej. Zajęcia terenowe prowadzone są z kolei przede wszystkim na ścieżkach edukacyjnych GPN i w otoczeniu terenowej bazy Gajówka Mikołaja w Łopusznej, która posiada również własną ofertę (patrz zał. nr 17). Rocznie w stacjonarnych i terenowych zajęciach edukacyjnych uczestniczy od dwóch do czterech tysięcy uczniów oraz studentów (patrz ryc. 3). Od 2004 r. do 2012 r. łącznie wzięło w nich udział ok osób (patrz zał. nr 15). Park każdego roku organizuje stacjonarne i/lub terenowe szkolenia dla nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjów położonych na terenie otuliny Parku. Najczęściej są one zarejestrowane jako forma doskonalenia zawodowego nauczycieli, którzy po ich ukończeniu otrzymują stosowne zaświadczenia z Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Nowym Sączu. Poruszane na warsztatach zagadnienia dotyczą głównie gorczańskiej przyrody oraz sposobów jej ochrony (patrz zał. nr 15), a wiedza przekazywana jest pod kątem jej późniejszego wykorzystania przez nauczycieli na lekcjach w szkole. Zajęcia terenowe ukazują dodatkowo Strona 46 z 423

47 możliwości wykorzystania ścieżek edukacyjnych. Rokrocznie w szkoleniach tego typu bierze udział kilkadziesiąt osób. W trakcie testowania i wdrażania autorskiego programu Czym skorupka za młodu nasiąknie opracowanego przez pracowników Zespołu ds. Edukacji i Udostępniania Parku prowadzone były również warsztaty dla nauczycieli klas I III dotyczące realizacji programu. W celu zapewnienia kompetentnej obsługi przewodnickiej po terenie Parku organizowane są jednodniowe szkolenia dla przewodników beskidzkich obejmujące część teoretyczną (wykład min. 2 godz.) oraz praktyczną (wycieczka 5-6 godz.). Szczegółowe zasady uzyskiwania uprawnień przewodnika turystycznego po Gorczańskim Parku Narodowym oraz tematykę zajęć określa regulamin (patrz zał. nr 18). W latach liczba przewodników biorących rocznie udział w szkoleniach była zróżnicowana i wynosiła od kilkunastu (2001 r.) do niemal dwustu osób (patrz zał. nr 15). Niezwykle istotne jest również szkolenie własnej kadry Parku oraz pracowników innych parków narodowych. W latach GPN brał udział we współfinansowanym przez Unię Europejską projekcie pt. Budowa wspólnej platformy wymiany informacji oraz systemu szkoleń zawodowych w parkach narodowych. Celem projektu była organizacja szkoleń zawodowych o różnej tematyce, a także wymiana doświadczeń oraz nawiązanie szerszej współpracy pomiędzy parkami narodowymi. W ramach projektu przeprowadzono cykl szkoleń oraz warsztatów dla wybranych grup pracowników parków narodowych, zorganizowano ogólnopolskie sympozja, wydano materiały szkoleniowe, uruchomiono specjalny portal internetowy oraz uzupełniono zbiory biblioteczne w poszczególnych parkach narodowych. Programy edukacyjne Jednym z najskuteczniejszych sposobów tworzenia pozytywnych relacji pomiędzy człowiekiem a otaczającą go przyrodą są zajęcia terenowe. Z punktu widzenia ochrony środowiska ważne jest więc jak najczęstsze wykorzystywanie tej formy nauczania w szkołach. Istotną rolę mogą odegrać w tej sytuacji programy edukacyjne zachęcające nauczycieli do prowadzenia lekcji przyrody w terenie. Pracownicy Zespołu ds. Edukacji i Strona 47 z 423

48 Udostępniania GPN opracowali trzyletni program edukacji środowiskowej przeznaczony dla klas I-III szkoły podstawowej "Czym skorupka za młodu nasiąknie czyli jak pokochać przyrodę żeby ona pokochała nas, którego głównym celem jest kształtowanie aktywnych postaw przyjaznych dla środowiska poprzez udział dzieci w zajęciach terenowych. Program jest dostosowany do warunków ogólnokrajowych, a jego realizacja opiera się o wydany drukiem pakiet edukacyjny. Klasy zaangażowane w projekt w ciągu roku szkolnego biorą udział w 10. lekcjach (jednej miesięcznie), których tematyka związana jest z różnorodnością biologiczną w otoczeniu szkoły oraz z rocznym cyklem życia przyrody. Interaktywne zajęcia dają uczniom możliwość bezpośredniego kontaktu z przyrodą i zdobycia umiejętności samodzielnego obserwowania i analizowania zjawisk przyrodniczych. W latach program Czym skorupka za młodu nasiąknie testowano w szkołach położonych na terenie otuliny Parku (etap I), w czym wzięło udział 105 nauczycieli i około 2000 uczniów. W roku 2006 rozpoczęto II etap realizacji projektu w szkołach położonych w bezpośrednim otoczeniu Parku, a także utworzono ogólnopolską sieć koordynatorów szkoląc w tym celu pracowników parków narodowych, parków krajobrazowych, organizacji pozarządowych, regionalnych centrów edukacji ekologicznej oraz ośrodków doskonalenia nauczycieli (w sumie 80 osób). W latach koordynatorzy kierowali wdrożeniem projektu na terenie całego kraju organizując szkolenia dla nauczycieli oraz prowadząc dystrybucję pakietów edukacyjnych w szkołach. W całej Polsce do realizacji projektu w latach przystąpiło ponad nauczycieli (patrz zał. nr 15). W 2002 r. w zorganizowanym przez Ministerstwo Środowiska, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie oraz redakcję Aury konkursie na najlepszy projekt edukacyjny program "Czym skorupka za młodu nasiąknie uzyskał wyróżnienie. W latach , w celu poszerzenia warsztatu metodycznego nauczycieli biorących udział w programie edukacyjnym Czym skorupka za młodu nasiąknie zrealizowano projekt finansowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie, którego zadaniem był druk, promocja i dystrybucja Poradnika Młodego Tropiciela wraz z zeszytem ćwiczeń. W ramach przedsięwzięcia, w wybranych ośrodkach edukacyjnych kraju, przeprowadzono warsztaty promujące powyższą Strona 48 z 423

49 pomoc dydaktyczną, w których wzięło udział ponad 2000 nauczycieli, a także rozbudowano o dział przeznaczony dla dzieci stronę internetową W roku 2003 II nagrodę w konkursie Aury otrzymał opracowany również przez pracowników Parku program edukacyjny Gorce obszar współistnienia człowieka i przyrody realizowany w roku szkolnym 2000/2001 i 2002/2003 w klasie III o profilu przyrodniczo-krajoznawczym w Gimnazjum w Niedźwiedziu (Strauchmann, Zabrzeńska- Szczygieł 2003). W ramach programu pracownicy naukowi Parku prowadzili tam raz w miesiącu zajęcia dotyczące ekologii oraz ochrony środowiska. Na terenie GPN bywają również prowadzone zewnętrzne programy edukacyjne. W ramach ogólnopolskiego projektu Europejska Akademia Ekologii wspófinansowanego ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska w Warszawie, w 2006 r. Związek Gmin Dorzecza Górnej Raby i Krakowa realizował program edukacyjny pt. Wyprawy w poszukiwaniu Ekolandii. Celem projektu było podniesienie świadomości ekologicznej społeczności lokalnych, poprzez prowadzenie interaktywnej edukacji ekologicznej (warsztaty, zielone wycieczki ). W trakcie realizacji zadania ścieżki edukacyjne GPN odwiedziło kilkaset dzieci z województwa małopolskiego. Walory przyrodnicze Parku opisano w przewodniku przeznaczonym dla uczestników programu. Działalność wystawiennicza Działalność wystawiennicza Parku jest realizowana w oparciu o roczne szczegółowe plany działalności wystawienniczej i kierowana zarówno do lokalnej społeczności, jak i do odwiedzających Gorce turystów. Ekspozycje stałe istnieją w Gajówce Mikołaja w Łopusznej, w Chacie GPN na Hali Długiej oraz w schronie Papieżówka w dolinie Kamienicy (patrz rozdz. 2.2). Brak jest niestety Muzeum Gorczańskiego Parku Narodowego. Organizowane przez Park wystawy czasowe, to przede wszystkim wystawy fotograficzne i plastyczne o tematyce przyrodniczej, historycznej oraz kulturowej, a także wystawy zdjęć dokumentujących wydarzenia edukacyjne na terenie Parku (patrz zał. nr 19). Nierzadko ich prezentacji towarzyszą wernisaże, spotkania z twórcami, wykłady oraz warsztaty. Często eksponowane są prace konkursowe dzieci i młodzieży z otuliny Parku. Od Strona 49 z 423

50 kilku lat stałym elementem programu jest wystawa fotograficzna prac nagrodzonych w Międzynarodowym Konkursie Fotograficznym im. Jana Sunderlanda pt. Krajobraz Górski, którego organizatorem jest Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Targu. Wystawy Gorczańskiego Parku Narodowego prezentowane są nie tylko w Dyrekcji GPN w Porębie Wielkiej ale również w szkołach, domach kultury, bibliotekach, muzeach, galeriach, siedzibach innych parków narodowych. W latach liczba organizowanych rocznie wystaw (w budynkach GPN i poza nimi) wyniosła od 7 w roku 2004 do 14 w roku 2008, kiedy to odnotowano również rekordową liczbę ponad odwiedzających (patrz ryc. 4). Najwięcej gości obejrzało wystawy: Gorce z lotu ptaka (ponad osób, w tym ponad 6000 w siedzibie Pienińskiego Parku Narodowego), a także W gorczańskiej puszczy oraz 25 lat parku narodowego w Gorcach. Ryc. 4. Liczba wystaw zorganizowanych przez GPN oraz liczba osób, które odwiedziły wystawy GPN w latach Źródło: opracowano na podstawie rocznych sprawozdań z działalności edukacyjnej autorstwa E. Strauchmann. Działalność wydawnicza Działalność wydawnicza Parku jest realizowana w oparciu o roczne szczegółowe plany działalności wydawniczej. Oferta Parku, z którą zapoznać się można m.in. za pośrednictwem strony internetowej, jest skierowana do szerokiego grona odbiorców: młodzież i dorośli, grupy zorganizowane i turyści indywidualni, nauczyciele, przewodnicy. Strona 50 z 423

51 Autorami tekstów oraz zdjęć zamieszczonych w wydawnictwach GPN są najczęściej pracownicy Parku. Ważną rolę edukacyjną odgrywają publikacje popularyzujące walory przyrodnicze, kulturowe i historyczne Gorców oraz prezentujące dorobek Parku obejmujący badania naukowe i działania na rzecz ochrony przyrody. Istotną funkcję pełnią także wydawnictwa o charakterze informacyjnym przekazujące praktyczne wiadomości dotyczące sieci szlaków, oferty turystycznej i edukacyjnej Parku, bezpieczeństwa w górach, bazy noclegowej i gastronomicznej. Dobry wizerunek Parku zależy od ich estetycznego, zachęcającego wyglądu, a przede wszystkim od rzetelności, aktualności i przydatności zawartych w nich informacji. Stałą pozycją wydawniczą jest aktualizowana co kilka lat mapa turystyczna Gorczański Park Narodowy, w skali 1:25000 (wydawnictwo Compass ), przedstawiająca przebieg szlaków pieszych, rowerowych, konnych, spacerowych i ścieżek edukacyjnych, lokalizację punktów widokowych, rozmieszczenie infrastruktury turystycznej oraz obiektów i miejsc ciekawych z krajoznawczego i przyrodniczego punktu widzenia. Mapa zawiera również opracowaną przez pracowników Parku część tekstową prezentującą wiedzę na temat przyrody, historii i kultury Gorców, a także informacje dotyczące oferty edukacyjnej Parku oraz Regulamin dla odwiedzających GPN. Dla zwiedzających Park turystów zainteresowanych aktywnym poznawaniem środowiska przyrodniczego oraz historii regionu opracowano przewodniki po ścieżkach edukacyjnych. Każdy przewodnik zawiera mapę oraz dokładny opis trasy i punktów przystankowych. Ich treść jest aktualizowana w miarę możliwości finansowych Parku. Dla ścieżek edukacyjnych: Partyzancką ścieżką na Turbacz oraz Z Łopusznej na Jankówki, przygotowano zeszyty ćwiczeń ułatwiające nauczycielom przeprowadzenie w terenie ciekawej lekcji opartej na bezpośrednich obserwacjach oraz prostych doświadczeniach przyrodniczych. Warto wymienić wydany w 2000 r. album fotograficzny pt. Gorce. Gorczański Park Narodowy oraz wydaną w 2002 r. płytę CD pt. Gorczański Park Narodowy. Cztery pory roku. W 2006 r. z okazji 25-lecia utworzenia Gorczańskiego Parku Narodowego ukazało się wydawnictwo jubileuszowe (ponad 330 stron) omawiające przyrodę ożywioną i nieożywioną Strona 51 z 423

52 GPN oraz różne aspekty działalności człowieka na tym terenie. W sposób ciekawy i zrozumiały różnorodność gorczańskich polan, lasów i wód prezentują trzy bogato ilustrowane pozycje książkowe (około 60 stron): Tajemnice gorczańskiej puszczy, Przyroda gorczańskich polan oraz Gorczańskie wody. Od 2006 r. ukazuje się cykl wydawniczy o charakterze naukowym Ochrona Beskidów Zachodnich (4 zeszyty) poświęcony różnorodnym badaniom prowadzonym na terenie Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Wydawany jest także, poruszający tematykę przyrodniczą, kwartalnik dla dzieci i młodzieży Salamandra. Wykaz większości pozycji wydawniczych udostępnionych przez Gorczański Park Narodowy w latach (z liczbą egzemplarzy oraz wskazaniem źródła finansowania) zawiera zał. nr 20. Do sięgnięcia po proponowane przez Park publikacje zachęca ich wysoka wartość merytoryczna, bogata szata graficzna oraz przystępny język. Nie bez znaczenia jest również niska cena wydawnictw. Część z nich przeznaczona jest do bezpłatnej dystrybucji wśród uczestników szkoleń, warsztatów i innych imprez edukacyjnych, a także przekazywana do szkół, bibliotek, muzeów, urzędów oraz organizacji turystycznych i przewodnickich. Liczba osób korzystających rocznie z wydawnictw Parku jest bardzo zróżnicowana (patrz ryc. 5). Wynika to nie tylko z nakładu poszczególnych publikacji, ale m.in. również z liczby odbywających się w danym okresie zajęć i imprez edukacyjnych. W latach wydawnictwa GPN nabyło (zakupiło bądź otrzymało bezpłatnie) ponad osób. Najwięcej odbiorców odnotowano w roku 2008 (ok osób), najmniej w roku 2012 (ok osób) co zbiegło się z ograniczoną ze względów finansowych działalnością wydawniczą. Druk wielu pozycji był możliwy dzięki finansowemu wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie, środkom pochodzącym z budżetu Unii Europejskiej czy też dotacjom z budżetów jednostek samorządu terytorialnego (patrz zał. nr 20). Strona 52 z 423

53 Strona internetowa Niezwykle istotne znaczenie w kształtowaniu wizerunku Parku ma strona internetowa pełniąca rolę informacyjną oraz edukacyjną. Zawiera ona wiadomości na temat walorów przyrodniczych i kulturowych GPN, historii regionu oraz ochrony przyrody w Gorcach, a także prowadzonych przez Park działań ochronnych i edukacyjnych. Znajdują się na niej zasady udostępniania Parku dla celów edukacyjnych, turystycznych i naukowych, bieżąca oferta wydawnicza i edukacyjna, cennik usług, kalendarium imprez, aktualności oraz galeria. Strona jest stale uaktualniana i poszerzana. W 2012 r. dodano zakładki: Wieści ze świata przyrody oraz Park dworski hr. Wodzickich w Porębie Wielkiej. Strona jest dostępna w języku polskim, niemieckim i angielskim. Jej atutem jest również zachęcająca szata graficzna oraz przejrzystość. Niestety nie działa założone forum internetowe. Wśród pracowników Parku brakuje osoby o wykształceniu informatycznym, która mogłaby profesjonalnie zająć się obsługą strony. Obecna strona internetowa Parku ( powstała w roku W ciągu kilku lat jej istnienia notowano systematyczny wzrost liczby odwiedzin (do w roku 2012) potwierdzający, iż jest to bardzo popularne źródło informacji (patrz ryc. 6). Z badań monitoringowych wynika, iż 39,2% odwiedzających Park turystów wiedzę o nim zdobywa korzystając z zasobów internetowych (Semczuk, Majewski 2011). Strona 53 z 423

54 Współpraca z mediami Park współpracuje głównie z lokalną i regionalną prasą, m.in. z Biuletynem Informacyjnym Urzędu Gminy w Niedźwiedziu Zgoda, Almanachem Ziemi Limanowskiej, Tygodnikiem Podhalańskim, Dziennikiem Polskim, Gazetą Krakowską. Informacje o działaniach i bieżących problemach GPN docierają do opinii publicznej również za pośrednictwem Nowotarskiej Telewizji Kablowej, Radia Kraków oraz lokalnych serwisów informacyjnych, m.in. Podhalańskiego Portalu Informacyjnego ( Gorczańskiego Portalu Informacyjnego ( Limanowskiego Portalu Informacyjnego ( Epizodycznie wiadomości dotyczące Parku są emitowane w ogólnopolskich mediach np. w telewizji TVN. Wydarzeniem jednostkowym było sfinansowanie przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej produkcji serii filmów dotyczących polskich parków narodowych w tym Gorczańskiego Parku Narodowego pt. Świat Salamandry. Inne formy działalności edukacyjnej Wśród innych form działalności edukacyjnej warto wymienić organizowane przez Park konkursy mające na celu nie tylko dotarcie do odbiorcy z informacją o istnieniu Parku oraz z wiedzą na temat jego przyrody ale również zwrócenie uwagi na kulturę i tradycje tutejszych mieszkańców. Na stałe do kalendarza imprez trafił coroczny konkurs skierowany do uczniów szkół podstawowych i gimnazjów z otuliny Parku. Do udziału w konkursie motywują uczniów nagrody, spotkanie laureatów oraz pokonkursowa wystawa prac plastycznych prezentowana w Dyrekcji GPN. Park nie tylko uczy lecz również wychowuje dzieci i młodzież angażując przyszłych gospodarzy regionu m.in. w akcje czynnej ochrony płazów, akcje sprzątania gorczańskich szlaków oraz zapraszając ich do aktywnego udziału w cyklicznych imprezach edukacyjnych np. w Europejskim Dniu Parków Narodowych czy w Święcie Drzewa połączonym z sadzeniem drzew. Dla uczniów organizowane są również otwarte wycieczki i wykłady, warsztaty, spotkania z podróżnikami. Park bywa także współorganizatorem rajdów turystycznych, obozów młodzieżowych oraz festiwali. Strona 54 z 423

55 Turyści oprócz informacji zawartych w wydawnictwach i na stronie internetowej oraz prezentowanych na ekspozycjach i tablicach informacyjnych znajdujących się na terenie Parku swoją wiedzę mogą poszerzać podczas otwartych wykładów, wakacyjnych wycieczek edukacyjnych oraz plenerowych imprez edukacyjnych, w ramach których odbywają się prelekcje, występy zespołów regionalnych i szkolnych, a także kierowane głównie do rodzin z małymi dziećmi zabawy edukacyjne i konkursy, prowadzona jest również sprzedaż wydawnictw GPN. Wiadomości dotyczące udostępniania Parku do celów edukacyjnych i turystycznych trafiają do przyjeżdżających w Gorce gości również za pośrednictwem właścicieli gospodarstw agroturystycznych i pensjonatów uczestniczących w organizowanych przez Park spotkaniach informacyjnych. Walory przyrodnicze i kulturowe Gorców oraz działalność Parku są przez jego pracowników demonstrowane na targach (np. EKO MEDIA Forum w Poznaniu), a także podczas imprez edukacyjnych w różnych rejonach kraju (np. w trakcie Dnia Ziemi odbywającego się rokrocznie na Polach Mokotowskich w Warszawie). Park uczestniczy również w organizacji seminariów naukowych oraz konferencji. W Gajówce Mikołaja w Łopusznej odbywają się wieczory poezji z cyklu Z poezją ku jesieni, na których artyści prezentują swoją twórczość często związaną z lokalną przyrodą Charakterystyka i ocena infrastruktury dla celów edukacji Działalność edukacyjna i informacyjna wymaga odpowiednio przygotowanej i wyposażonej infrastruktury. Podstawową infrastrukturę przeznaczoną dla celów edukacji na terenie GPN stanowią: - zaplecze edukacyjno-konferencyjne w budynku Dyrekcji GPN w Porębie Wielkiej; - terenowa baza edukacyjno-wystawiennicza Gajówka Mikołaja oraz wiata edukacyjna na polanie Żubrowisko; - terenowa sala edukacyjna w Chacie GPN na Hali Długiej, - schron Papieżówka; - biblioteka; - ścieżki edukacyjne; - tablice informacyjne. Strona 55 z 423

56 Ponadto w celach edukacyjnych wykorzystywane są szlaki turystyczne i spacerowe, a także odpowiednio zabezpieczone i przystosowane do pełnienia tej funkcji miejsca rozrodu płazów (np. stawy dworskie w Porębie Wielkiej, stawki w Koninkach przy wejściu do Parku czy na polanie Oberówka) wyposażone m.in. w pomosty ułatwiające obserwacje zwierząt i zapobiegające rozdeptywaniu brzegów zbiornika. Wykaz miejsc i obiektów udostępnianych w celach edukacyjnych, jak również sposób ich udostępniania oraz maksymalną liczbę osób mogących przebywać jednocześnie w tych miejscach zawiera Załącznik nr 1 Zarządzenia nr 6/2012 Dyrektora GPN z 29 marca 2012 r. (patrz zał. nr 10). Położenie na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego miejsc i obiektów udostępnianych w celach edukacyjnych ukazuje mapa nr 1. Zaplecze edukacyjno-konferencyjne w budynku Dyrekcji GPN w Porębie Wielkiej Część edukacyjno-konferencyjna budynku Dyrekcji została urządzona dzięki dofinansowaniu z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Obiekt mieści multimedialną salę konferencyjno-wystawową przeznaczoną dla 80 osób oraz salę edukacyjną mogącą pomieścić 35 osób i wyposażoną, w komputery, mikroskop stereoskopowy, lupy i inne pomoce dydaktyczne. W salach odbywają się warsztaty, prelekcje, wykłady, szkolenia oraz prezentowane są wystawy czasowe. W Dyrekcji GPN prowadzona jest również sprzedaż wydawnictw. Budynek nie jest niestety przystosowany do obsługi turystów indywidualnych, którzy chcieliby zakupić wydawnictwa oraz uzyskać informacje na temat udostępniania Parku. Tym istotniejsze jest planowane przystosowanie budynku dawnej oficyny dworskiej do celów edukacyjnych. Gajówka Mikołaja Od 2010 r. w dolinie Łopusznej funkcjonuje terenowa baza edukacyjnowystawiennicza Gajówka Mikołaja, położona na trasie spacerowej prowadzącej od Muzeum Dwór w Łopusznej na polanę Żubrowisko, gdzie od 2010 r. znajduje się wiata edukacyjna. Dzięki finansowemu wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Fundacji EkoFundusz odtworzono tutaj przedwojenną osadę leśną wzniesioną Strona 56 z 423

57 przez Stefana Lgockiego, współwłaściciela majątku w Łopusznej. Nazwa obiektu pochodzi od imienia pierwszego gajowego Mikołaja Kostkina. Gajówka mieści nowoczesną ekspozycję prezentującą przyrodę gorczańskich lasów. Wystawa zapoznaje również z historią ochrony przyrody w Gorcach, a także z burzliwym okresem II wojny światowej i lat powojennych. Nawiązując do pierwotnej funkcji zabudowań zgromadzono eksponaty związane z zawodem leśniczego oraz narzędzia używane dawniej do pracy w lesie. Wystawa jest udostępniana do zwiedzania odpłatnie w trakcie dyżurów edukacyjnych pełnionych w weekendy od maja do października (cennik opłat patrz zał. nr 13) oraz podczas zamawianych zajęć edukacyjnych. W okresie od 2010 do 2012 r. ekspozycję odwiedziło ok osób. Gajówka Mikołaja wyposażona jest w sprzęt audiowizualny, pomoce dydaktyczne i podręczną biblioteczkę. W budynku odbywają się interaktywne lekcje przyrody (w oparciu o ekspozycję muzealną), spotkania z podróżnikami, warsztaty, prelekcje, wieczory poezji. Prowadzone są też zajęcia terenowe na znajdujących się w pobliżu ścieżkach edukacyjnych: Z Łopusznej na Jankówki oraz Partyzancką ścieżką na Turbacz. W 2013 roku zorganizowano ponadto trzy plenerowe imprezy edukacyjne: Majówka w Gajowce Mikołaja, Spotkanie tropicieli przyrody oraz Wakacyjne przygody na ścieżkach przyrody. Szczegółowa oferta umieszczona jest na stronie internetowej Parku (patrz zał. nr 17). Budynek posiada agregat prądotwórczy, bieżącą wodę oraz biologiczną oczyszczalnię ścieków. Dużą niedogodność stanowi brak dobrej drogi dojazdowej do obiektu. Gajówka Mikołaja ma duży potencjał edukacyjny, który obecnie nie jest w pełni wykorzystywany. Chatka GPN na Hali Długiej Od 2006 r. wzniesiony w latach 50. XX w. budynek dawnej owczarni na Hali Długiej pełni rolę terenowego punktu informacji i edukacji. Mieści się w nim niewielka wystawa poświęcona gorczańskim polanom (przyroda, walory kulturowe). Terenowa sala edukacyjna oraz ekspozycja są udostępniane (nieregularnie, głównie w soboty i w niedziele) w miesiącach letnich przez pracowników Parku, wolontariuszy oraz osoby odbywające w GPN praktyki oraz staże. W trakcie dyżurów prowadzona jest sprzedaż wydawnictw oraz informacja turystyczna. Realizowane są tutaj również zajęcia edukacyjne. W okresie od 2009 Strona 57 z 423

58 do 2012 r. Chatę GPN na Hali Długiej odwiedziło ok 1100 turystów. W 2013 roku, w ramach dnia otwartego GPN, w obiekcie miało miejsce spotkanie pracowników Parku z turystami, zorganizowano także zabawy dla rodzin z dziećmi Na tropach przygody. Budynek jest wyposażony w agregat prądotwórczy, bieżącą wodę oraz biologiczną oczyszczalnię ścieków. Dzięki bardzo dobrej lokalizacji Chata GPN ma ogromne możliwości edukacyjne, niestety nie posiada stałych godzin otwarcia co bardzo często frustruje docierających do niej turystów. Schron Papieżówka Schron Papieżówka jest to niewielki drewniany szałas stojący w dolinie Kamienicy na polanie o tej samej nazwie, niegdyś nazywanej Do Grabca. Budynek wzniesiono w latach 60. XX w. jako schron służący robotnikom leśnym pracującym na pobliskiej składnicy drewna. Przez dwa tygodnie w sierpniu 1976 roku przebywał w nim ówczesny kardynał Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II (stąd obecna nazwa polany i schronu). Obok szałasu znajduje się pomnik upamiętniający to wydarzenie oraz tabliczka informacyjna GPN. W 2006 r. Park wyremontował budynek i urządził niewielką ekspozycję na temat geologii oraz związków Jana Pawła II z Gorcami. Obiekt nie ma stałych godzin otwarcia i jak do tej pory jest wykorzystywany tylko w niewielkim zakresie. Biblioteka W budynku Dyrekcji GPN funkcjonuje biblioteka, w której zgromadzono ponad 4800 woluminów. Zbiory obejmują m.in. prace naukowe i popularnonaukowe poświęcone ochronie przyrody, ekologii, etnografii i historii regionu, przewodniki, odbitki artykułów i wycinki prasowe dotyczące GPN, Kronikę Parku, Plan Ochrony GPN, wydawnictwa innych parków narodowych oraz prenumerowane czasopisma (Chrońmy Przyrodę Ojczystą, Przegląd Leśniczy, Echa Leśne, Łowiec Polski, Przyroda Polska, Aura, Wierchy, Klucze do Oznaczania Owadów Polski, Ochrona Przyrody, Polish Botanical Journal, Sylwan, Przegląd Zoologiczny, Wiadomości Botaniczne, Wiadomości Ekologiczne). W miarę możliwości finansowych Parku zbiory są sukcesywnie powiększane. Ponad 80 książek o tematyce przyrodniczej nabyto w latach w trakcie realizacji projektu Budowa wspólnej Strona 58 z 423

59 platformy wymiany informacji oraz systemu szkoleń zawodowych w parkach narodowych finansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Zasoby biblioteki udostępniane są wyłącznie na miejscu. Biblioteka czynna jest w dni robocze od poniedziałku do piątku. W ciągu roku notuje się około 250 odwiedzin. Obecnie biblioteka posiada 34 zarejestrowanych użytkowników. Jak widać księgozbiór jest wykorzystany tylko w nieznacznym stopniu (zwłaszcza przez osoby spoza Parku). Dużą niedogodność stanowi brak czytelni z możliwością skorzystania z bezprzewodowej sieci internetowej oraz brak udostępnionego przez Internet katalogu elektronicznego. Ścieżki edukacyjne Historia turystyki edukacyjnej sięga w Gorczańskim Parku Narodowym początku lat 90. W 1993 r. w dolinie potoku Turbacz udostępniono pierwszą ścieżkę przyrodniczą, a rok później w dolinie potoku Jaszcze wyznakowano ścieżkę historyczno-przyrodniczą (Tomasiewicz 2002). Sześć kolejnych ścieżek edukacyjnych powstało w roku 2000 dzięki programowi Rozwój bazy dla realizacji programów edukacyjnych w Gorczańskim Parku Narodowym, który został dofinansowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Były to ścieżki: Na Turbaczyk, Wokół doliny Poręby, Dolina Kamienicy, Dolina Gorcowego Potoku, Z Łopusznej na Jankówki i Park dworski hrabiów Wodzickich góra Chabówka. W 2005 r. miało miejsce uroczyste nadanie ścieżce Dolina potoku Jaszcze imienia por. pil. Williama J. Beimbrika. W 2006 r. dofinansowanie z Fundacji EkoFundusz pozwoliło na wyznakowanie dziewiątej ścieżki edukacyjnej Z Turbacza na Jaworzynę Kamienicką oraz na poszerzenie tematyki ścieżki w Porębie Wielkiej o miejsce rozrodu płazów (stawy dworskie). W roku 2009 finansowe wsparcie ze strony NFOŚiGW dało z kolei możliwość udostępnienia ostatniej, jak do tej pory, ścieżki edukacyjnej Partyzancką ścieżką na Turbacz, zmieniony został również przebieg ścieżki Z Łopusznej na Jankówki. Strona 59 z 423

60 Obecnie turystyka edukacyjna w Gorczańskim Parku Narodowym rozwija się w oparciu o 10 ścieżek edukacyjnych o łącznej długości ok. 53 km (111 przystanków), rozmieszczonych w terenie w sposób umożliwiający poznawanie Gorców z każdej niemal strony (patrz ryc. 7). Trasy ścieżek oznaczone są międzynarodowym znakiem, który stanowi biały kwadrat z zielonym ukośnym paskiem. Na początku każdej z nich umieszczona jest tablica informacyjna zawierająca krótki opis oraz mapę. Ścieżki są stosunkowo krótkie (4-8 km) i charakteryzują się zróżnicowaną tematyką oraz stopniem trudności. Część tras jest bardzo łatwa dzięki czemu są one dostępne nie tylko dla starszych ale również dla najmłodszych uczniów. Ich usytuowanie w niewielkiej odległości od granic Parku umożliwia odbycie zajęć w ciągu kilku godzin. Istnieje także możliwość zaplanowania dłuższej wycieczki łączącej przejście ścieżki edukacyjnej z dalszym wędrowaniem znakowanymi szlakami turystycznymi. W pobliżu punktu początkowego większości ścieżek znajduje się parking i/lub przystanek autobusowy. Ścieżki edukacyjne tworzone są dla osób chcących poszerzać swoją wiedzę na temat walorów przyrodniczych, historycznych i kulturowych GPN oraz dla nauczycieli organizujących lekcje w terenie. Udostępniane są zarówno dla turystów indywidualnych, jak i dla grup zorganizowanych (do 30 osób z przewodnikiem). W oparciu o sieć istniejących ścieżek edukacyjnych pracownicy Parku prowadzą liczne zajęcia terenowe należące do stałej oferty edukacyjnej, warsztaty dla nauczycieli, szkolenia dla przewodników, wycieczki otwarte. Samodzielne zdobywanie i utrwalanie wiedzy na trasach ścieżek umożliwiają przygotowane przez pracowników Parku przewodniki po ścieżkach edukacyjnych. Przeprowadzenie interesującej lekcji przyrody na ścieżkach: Partyzancką ścieżką na Turbacz oraz Z Łopusznej na Jankówki, ułatwiają nauczycielom zeszyty dydaktyczne. Strona 60 z 423

61 Ryc. 7. Rozmieszczenie ścieżek edukacyjnych w GPN Źródło: Popko-Tomasiewicz Przebieg ścieżek edukacyjnych wyznakowanych na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego ukazuje mapa nr 1. Zestawienie i charakterystykę ścieżek edukacyjnych przedstawia tabela nr 2. Strona 61 z 423