ISBN

Transkrypt

1

2

3

4 Redakcja naukowa: Prof. zw. dr hab. Eugenia Malewska Redakcja i korekta Violetta Staniec Redakcja techniczna: Czesław Rygielski Projekt okładki: Piotr Grzanka Copyright by Oficyna Wydawnicza BRANTA Bydgoszcz 2007 Copyright by Ryszard Adam Podgórski 2007 ISBN Oficyna Wydawnicza BRANTA Rok założenia Bydgoszcz, ul. Królowej Jadwigi 18 tel./fax (052) , (052) oficyna@branta.com.pl Wydanie I Druk ukończono w listopadzie 2007 r. Ark. druk. 15 Skład i łamanie: BOOK DESIGNER Druk i oprawa: Drukarnia UNI-DRUK Luboń k. Poznania, ul. Przemysłowa 13 tel. (061) , fax. (061)

5 Spis treści Wstęp Rozdział 1 Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych Rozdział 2 Stosunek nauk społecznych do innych dyscyplin naukowych 21 Rozdział 3 Nauka jako wiedza o rzeczywistości Pojęcie nauki Rozumowanie naukowe Podstawowe procesy tworzenia wiedzy Podstawowe cechy wiedzy naukowej Rozdział 4 Rozumienie pojęcia metodologia Metodologia jako nauka o zasadach badań naukowych Zadania metodologii Metoda i jej elementy składowe Znaczenie metody w badaniach naukowych Główne ingredienty metody naukowej Dedukcja i indukcja Analiza i synteza Metoda jako element konstytutywny dyscypliny naukowej 76

6 6 Spis treści Rozdział 5 Problemy naukowe Budowanie problemów naukowych Pochodzenie problemów naukowych Zasady klasyfikacji problemów naukowych Impostacja logiczna Założenia problemów naukowych Problemy teoretyczne a naukowe Istota ważności problemów naukowych Sformułowanie problemu badawczego Rozdział 6 Hipotezy naukowe Źródła hipotez i teorii naukowych Weryfikacja i falsyfikacja hipotez Operacjonalizacja pojęć Rozdział 7 Fakty w naukach społecznych Rodzaje faktów społecznych Fakt psychologiczny Fakt etyczny Fakt kulturowy Fakt historyczny Badanie faktów społecznych Problem teorii w naukach społecznych Pojęcie teorii Rozdział 8 Struktura procesu badawczego w socjologii Przedmiot, cel, zakres i metody badań socjologicznych Metody badań socjologicznych Metoda badań terenowych Metoda reprezentacyjna Metoda eksperymentalna Metoda oparta na danych historycznych Metoda socjometryczna Metody doboru prób do badań

7 Spis treści 7 Rozdział 9 Techniki badawcze Techniki obserwacyjne Wywiad kwestionariuszowy Ankieta Badanie dokumentów Techniki socjometryczne Rozdział 10 Narzędzia badawcze Narzędzia badawcze stosowane w badaniach socjologicznych Dobór próby Populacja Uzasadnienie tez ogólnych Etap projektowania badań Rozdział 11 Opracowanie i systematyzowanie materiałów badawczych Metody systematyzowania tekstów Grupowanie tekstów Pisarstwo naukowe Metoda konstruowania kwestionariusza ankiety Zakończenie Bibliografia

8

9 Wstęp Metodologia nauk społecznych przeżywa dziś drugą młodość. Jeśli rozwijać tę biograficzną metaforę, to wiek młodości trzeba datować na czasy Comte a, a pierwszą młodość na czas wielkich sporów między klasykami. W tych sporach po jednej stronie znalazły się programy socjologii rozumiejącej (Max Weber) i socjologii humanistycznej (Florian Znaniecki), po drugiej zaś naturalizm, w szczególności jego radykalne skrzydło fizykalizm (Rudolf Carnap, Otto Neurath). Znaczenie socjologii w życiu społecznym uzależnione jest nie tylko od rozwoju samej edukacji, ale także od społecznych, ekonomicznych i kulturowych warunków jej istnienia, świadomości naukowej badaczy oraz wiedzy o nauce w społeczeństwie. Wiele wieków temu nauka utożsamiana była z filozofią i właśnie ona determinowała rozwój socjologii jako nauki. Później okazało się, że dane zjawisko rozpatrywać można z całkiem różnych punktów widzenia. Każda z naukowych dyscyplin ma swoisty charakter, związany przede wszystkim z jej przedmiotem badań. Ponadto pomiędzy różnymi dyscyplinami istnieją wzajemne sprzężenia, dzięki którym nauka jako całość posiada własną, wewnętrzną strukturę i może pełnić określone społeczne funkcje oraz podlegać również specyficznym prawidłowościom rozwojowym. W rozwoju ludzkości procesy budowania systemów wiedzy o zewnętrznym świecie decydowały o zaspokajaniu potrzeb i możliwościach przetrwania. Dlatego też wypracowywanie metod poprawnego poznawania rzeczywistości było dla człowieka

10 10 Wstęp niezwykle ważnym zadaniem. Rozwój nauki pozwalał na powstawanie coraz to nowych gałęzi przemysłu, transportu, sposobów porozumiewania się, odżywiania się, ubierania oraz potocznego rozumienia świata, co decydowało w jakieś mierze o dalszym rozwoju nauki. Metody nauk społecznych, takie jak wyżej opisane, zasługują, rzecz jasna, na miano współczesnych. Szczególne znaczenie w tym kontekście, w problematyce nauk społecznych, spełnia socjologia jako nauka o każdym z nas, o nas samych, grupach społecznych, czyli naszych przyjaciołach i antagonistach, między którymi żyjemy w społeczeństwie, do którego należymy. Socjologia jest więc wszechobecna w naszym życiu. Mało tego, może ułatwić nam życie, ponieważ jest w stanie odpowiedzieć nam na wiele pytań, które nas nurtują, a szczególnie za pomocą swej metodologii. Dzięki socjologii możemy nauczyć się przewidywać następstwa wielu odpowiedzialnych decyzji, jakie przyjdzie nam podjąć w życiu i często czekać na ich rezultaty. Socjologia więc nie buduje mostów nad głębiami myśli, lecz po prostu stoi jako klepsydra ostrzegawcza. Jednym słowem socjologia jest dyscypliną, która uczy nas myśleć, uczy dbać nie tyko o siebie, ale o tych, których życie postawi na naszej drodze. Uczy nas kochać nie tylko przy pomocy uczuć, ale przede wszystkim przy udziale rozumu. Miłość wyrażona przez rozum to bycie gotowym do roztropności, to życzliwość w dyspozycji, to tęsknota do tego, by służyć, pomóc, opiekować się. To chęć bycia potrzebnym dla dobra rozwoju życia społecznego. Wszystko, co dotyczy świata ludzi, ich życia społecznego, relacji wobec innych ludzi i samego siebie może być przedmiotem badań socjologicznych. Dlatego mamy wiele kierunków, działów czy subdyscyplin socjologicznych. Są wśród nich: socjologia rodziny, socjologia religii, socjologia prawa, socjologia medycyny, socjologia przemysłu, socjologia nauki, socjologia kultury, socjologia polityki, socjologia wsi i miasta, socjologia organizacji, socjologia moralności, socjologia wychowania, socjologia zarządzania etc. Czy znacie inną naukę interesującą się tak wieloma obszarami życia? 1

11 Wstęp 11 Zaprezentowana książka to kompendium wiedzy z zakresu metodologicznych badań socjologicznych, abyś nie błądząc mógł znaleźć drogę swoich zainteresowań socjologicznych. Posłuży Ci do tego niniejsze opracowanie. Przedstawiona praca nie jest dziełem krytycznym, lecz próbą wypowiedzi otwartych i bezstronnych prezentacji dla potrzeb młodzieży, która poszukuje swoich zainteresowań naukowych. Jeżeli niniejsza publikacja wyegzekwuje na młodym pokoleniu refleksje nad sobą i społeczeństwem, to książka spełni swoje oczekiwania. 1

12

13 Rozdział I Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych Metodologia nauk społecznych stanowi podstawę przewidywań, czyli wykrywania stałych związków przyczynowo-skutkowych oraz współwystępowania zjawisk, które odkryte pozwalają przypuszczać, iż przy określonej przyczynie pojawi się identyczny skutek. Wydarzeń, które występują w życiu społecznym, nie można przewidywać z odpowiednią dokładnością, tak jak zjawisk w naukach przyrodniczych. Zachowania ludzi w życiu społecznym, nie zawsze przy takich samych przyczynach, wywołują identyczne skutki. Ponadto, na zachowanie społeczności ludzkiej w określonej zbiorowości oddziaływuje tak wiele czynników niepodlegających obserwacji i kontroli, że niemożliwe staje się uchwycenie trwałych zależności. Natomiast można przy zastosowaniu odpowiedniego aparatu metodologicznego określić tendencję zmian zachowań ludzkich oraz funkcjonowanie instytucji, systemów i podsystemów społecznych. Przedmio- Czym zatem jest nauka? Nauka może być ujmowana jako system twierdzeń, hipotez, teorii orzekających o różnych dziedzinach. W tym znaczeniu jest ona wytworem metodycznej działalności badawczej; naukę możemy także definiować jako systemy badania rzeczywistości zgodne z danymi zapewniającymi poprawność, ważność i pewność osiąganych wyników; w uproszczeniu: nauka jest metodą badania rzeczywistości, zapewniającą jej zgodne z przyjętą metodologią poznanie.

14 14 Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych tem nauk społecznych jest działalność społeczna człowieka lub, ściślej się wyrażając, przejawy społeczne działalności ludzkiej. Wreszcie możemy spojrzeć na naukę jako na zespół instytucji badawczych powołanych do prowadzenia badań, ogłaszania ich wyników, upoważnionych do przekazywania wiadomości o uzyskanych wynikach i stosowania ich w praktyce. Wiedza naukowa, niezależnie jaką dyscyplinę naukową reprezentuje, jest pośrednim rezultatem działalności poznawczej. Ale w dostatecznie rozwiniętych dyscyplinach naukowych wyróżnić można dwa rodzaje wiedzy: empiryczną i teoretyczną. Na poziomie empirycznym wchodzą twierdzenia, które opierają się pośrednio na doświadczeniach oraz są uogólnieniem cech i właściwości przysługującym konkretnym obiektom. Wiedza na poziomie teoretycznym jest formą systematyzacji wiedzy, jest zbiorem powiązanych twierdzeń, ujmujących przedmiot z punktu widzenia istotnych zależności. Celem nauki jest zrozumienie świata i gromadzenie wiedzy o nim. Służy do tego metodologia. Metodologia jest to nauka o logice, metodach, badaniach, procedurach badawczych, postępowaniu i typach wnioskowania, stosowanych w określonej dyscyplinie naukowej. Metodologia nauk społecznych to ogólna metodyka badań i rzeczywistości społecznej, zawierająca dyrektywy badawcze, wynikające z przyjętego systemu teoretycznego, zasady doboru odpowiednich technik i metod oraz typów wnioskowania, zasady interpretacji zebranych danych, metody sprawdzania poprawności sformułowanych hipotez i jednoznaczności stawianych pytań, a także zasady ustanawiania relacji pomiędzy teorią społeczną a praktyką badawczą. Metodologia zatem nadaje kierunek badaniom i umożliwia zweryfikowanie ich rezultatów. Nauka jest przedsięwzięciem, którego celem jest odkrywanie. Ostatecznie badania naukowe sprowadzają się do prowadzenia obserwacji i interpretowania ich wyników. Jednak przed

15 Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych 15 przystąpieniem do obserwacji i analizy należy przygotować plan. Trzeba ustalić co, dlaczego oraz jak będzie obserwowane i analizowane. Właśnie o to chodzi w planie badań. Mimo że mogą wystąpić różnice w szczegółach, w zależności od tego, co jest obiektem badań, w każdym schemacie badań staniesz wobec dwóch głównych zadań. Po pierwsze musisz określić, tak dokładnie, jak to tylko możliwe, czego chcesz się dowiedzieć. Po drugie musisz określić, w jaki sposób najlepiej to zrobić. Co ciekawe, jeśli sprawnie sobie poradzisz z pierwszą częścią, to prawdopodobnie w tym samym procesie rozstrzygniesz drugą. Jak mawiają matematycy właściwie sformułowane pytanie zawiera w sobie odpowiedź. Większość badań społecznych jest prowadzona po to, aby rzucić światło na jakiś temat bądź też oswoić badacza z jakąś tematyką. Takie podejście zdarza się najczęściej, gdy badacz wchodzi w nową dla siebie dziedzinę zainteresowań lub gdy przedmiot badań sam w sobie jest stosunkowo nowy. Badania eksploracyjne mogłyby ci pomóc w uzyskaniu przynajmniej przybliżonych odpowiedzi na niektóre z tych pytań. Mógłbyś na przykład sprawdzić dane statystyczne w urzędzie skarbowym, zgromadzić literaturę dotyczącą tego ruchu i zapoznać się z nią, uczestniczyć w spotkaniach czy przeprowadzić wywiady z przywódcami. Badania eksploracyjne są odpowiednie także dla trwalszych zjawisk. Załóżmy, iż jesteś niezadowolony z formalnych, uniwersyteckich wymogów dotyczących prac magisterskich i chcesz przyczynić się do ich zmiany. Możesz zatem zgłębić historię tych wymagań na twojej uczelni oraz spotkać się z władzami uczelni, by dowiedzieć się, dlaczego obowiązują takie standardy. Możesz porozmawiać z kilkoma studentami, by wysondować, jakie są ich odczucia w tej sprawie. Mimo że to ostatnie działanie nie przyniesie najprawdopodobniej dokładnego obrazu opinii studentów, może ono pokazać, jakie mogłyby być wyniki szerszych badań. Niekiedy po badaniach eksploracyjnych kontynuuje się badania metodą grup, czy inaczej moderowanych dyskusji w ma-

16 16 Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych łych grupach. Z reguły badania eksploracyjne mają trzy cele: (l) zaspokojenie ciekawości badacza i jego pragnienia lepszego zrozumienia przedmiotu, (2) zbadanie możliwości podjęcia szerszych badań, (3) wypracowanie metod, które zostaną użyte w dalszych badaniach. Służy temu: opis, wyjaśnienie, analiza. Kto się zbliża, tego nie odpychajcie, a kto odchodzi, tego nie zatrzymujcie. Kto wraca, tego przyjmujcie tak, jakby się nigdy nie oddalał. Johann Wolfgang von Goethe W skład nauk społecznych wchodzą dwie zasadnicze wielkie dyscypliny naukowe: socjologia i ekonomia. Pierwsza z tych nauk ma szerszy zakres przedmiotowy, gdyż zajmuje się wszelkimi czynnościami społecznymi i wynikającymi z nich stosunkami społecznymi. Węższy zakres przedmiotowy ma ekonomia, gdyż zajmuje się tylko tymi czynnościami ludzkimi, które są skierowane ku dobrom gospodarczym, a więc inaczej mówiąc, zajmuje się gospodarczą działalnością społeczności ludzkiej. Do nauk społecznych zalicza się na ogół również i nauki prawne. Zjawiska prawne, będąc bardziej świadomym wytworem działalności społecznej człowieka, niż instytucje społeczne i gospodarcze, mają jednak szczególny charakter. Różne problemy prawne są rozpatrywane przez poszczególne nauki: socjologię prawa, filozofię prawa, prawo naturalne, historię prawa itd. Zadaniem zarówno socjologii, ekonomii, jak i prawa jest zbadanie rzeczywistości społecznej, i odpowiednio: a więc odpowiedź na pytanie jak jest jak ma być. Zadaniem nauki jest poznanie samej rzeczywistości, stwierdzenie współzależności zjawisk społecznych i stwierdzenie, jakie przyczyny i bodźce społeczne mogą wywołać określone skutki. Dopiero poznanie związków przyczynowo- -skutkowych, zachodzących pomiędzy zjawiskami społecznymi czy gospodarczymi, może pozwolić polityce społecznej i odpowiednio gospodarczej, na wskazanie właściwych środków do przeprowadzenia potrzebnych reform społecznych i gospodar-

17 Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych 17 czych. W teorii posługujemy się schematami: przyczyna skutek, a więc zasadą przyczynowości i celowości. Każdy cel jest równocześnie skutkiem, a każdy środek przyczyną, przez porównanie obu schematów widać, że aby napisać pracę naukową trzeba poznać rzeczywistość społeczną w związkach przyczynowo-skutkowych, zachodzących pomiędzy zjawiskami społecznymi zarówno w sensie prawnym, jak i gospodarczym. Nauki społeczne należą do grupy nauk humanistycznych, to znaczy nauk traktujących o człowieku. To jest zasadnicze wyróżnienie przedmiotowe nauk społecznych, ale bardziej istotne jeszcze jest wyodrębnienie ich w zakresie metody naukowej. Rozum ludzki ma charakter całościowy, istnieje więc właściwie jedna wiedza ludzka, obejmująca wszystkie gałęzie nauki. Ale rozwój wiedzy współczesnej jest tak wielki, że wymaga ona zróżnicowania systematycznego, podziału na kategorie, choć podziały te zawierają nieraz wiele cech sztuczności. Podział nauk schodzi, poczynając od filozofii, kolejnymi stopniami upraktycznienia, aż do najbardziej praktycznych nauk, jakimi są nauki techniczne, poza którymi rozciąga się już tylko szeroka dziedzina umiejętności, nie dających się zaliczyć do nauk we właściwym tego słowa znaczeniu. W każdej dziedzinie wiedzy występują podstawowe aspekty charakteryzujące osiągnięcia naukowe: Aspekt statyczny gromadzona przez pokolenia wiedza o rzeczywistości, spełniająca warunki prawdziwości, oraz oparta na wiedzy teoretycznej metodologia umiejętności praktycznej, utrwalona na nośnikach informacji: papierowych, celuloidowych, magnetycznych itp. Aspekt dynamiczny działalność wyspecjalizowanych pracowników organizacji naukowych, dysponujących wciąż ulepszanymi narzędziami i aparaturą badawczą, które powiększają zasoby wiedzy i umiejętności. Wymiana informacji (książki, czasopisma, kongresy, zjazdy) i międzynarodo-

18 18 Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych we przedsięwzięcia badawcze przyczyniają się do rozwoju nauki, jej elementy starzeją się i wymagają wymiany niekiedy te same pojęcia i fakty przedstawia się ponownie tylko w zmienionym języku. Aspekt treściowy ujęcie szeroko rozumianej rzeczywistości obejmującej abstrakcje, służące samemu jej poznaniu albo wykorzystaniu w praktyce. W naukach przyrodniczych są formułowane twierdzenia o wydzielonych fragmentach rzeczywistości, logicznie uporządkowane i już zweryfikowane, jak prawa nauk empirycznych bądź hipotezy aktualnie weryfikowane albo falsyfikowane. W naukach dedukcyjnych (matematyka z logiką) występują założone aksjomaty, twierdzenia, z których wyprowadza się inne twierdzenia; opisowe spełniające kryteria prawdziwości, rekomendacje niezbędne lub przydatne w projektowaniu realizacji różnorakich celów. Aspekt metodologiczny niektóre nauki są metodologiami albo systemami metod, które stanowią zasadniczą zawartość. Rozróżnia się wg stopnia ogólności: metodologię ogólną nauk; metodologię nauk dedukcyjnych, zwaną też metanauką, metalogiką lub metamatematyką; metodologię nauk empirycznych oraz metodologię nauk szczegółowych. Ze względu na stosowaną metodologię przeciwstawia się nie tylko nauki dedukcyjne indukcyjnym (formalne realnym, abstrakcyjne praktycznym) 2. Aspekt strukturalny nauka jest umowną całością złożoną z wielu niejednorodnych systemów, które są rozmaicie kształtowane i dowolnie nazywane: kierunkami, obszarami, dziedzinami, dyscyplinami, gałęziami, teoriami. Bardziej jednoznaczne są systemy naukowe powiązane metodologicznie, chociaż nawet nauki korzystające z tych samych metod róż- 2 W. Windelband i H. Rickert wymieniali nauki nomotetyczne i nauki idiograficzne, W. Tatarkiewicz nauki nomologiczne i nauki typologiczne, T. Kotarbiński normatywne i krytyczne.

19 Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych 19 nią się ich doborem; pojawiły się nauki interdyscyplinarne na styku dwóch, a nawet kilku dyscyplin (np. biochemia, biofizyka, pedagogika) oraz złożone z wielu dyscyplin, których fragmenty zestawiono ze względu na określone zadania. Próby zbudowania zadowalającej klasyfikacji naukowej przeszły do historii i dzisiaj konstruuje się uproszczone klasyfikacje do określonych celów, np. na potrzeby biblioteczne (klasyfikacja biblioteczna) czy administracyjne. Aspekt psychologiczny nauka jest wytworem podmiotu, jego szczególnego działania będącego twórczością, która nie zawsze jest uzewnętrzniona, a jeśli jest uzewnętrzniona w mowie, to niekoniecznie utrwalona. Psychologia zamiast obiektywności naukowej woli intersubiektywność, co znaczy, że treści naukowe w perspektywie czasu nie mogą należeć do indywiduum. Interesuje się twórczością nauk, motywacją naukowca, jego psychiką, rozróżniając takie typy naukowców, jak: teoretyk, empiryk, systematyk, organizator, krytyk, pomocnik, katalizator, nauczyciel, popularyzator reprezentujące sposób uczestnictwa twórców nauki w populacji naukowców jest najmniej. Aspekt socjologiczny nauki wytwarzają wysoko kwalifikowane kadry zawodowe w pracy zespołowej. Jest to zjawisko społeczne, które bada socjologia. W zasadzie tworzą naukowcy; do rozwijania nauk opisowych oraz do kompletowania zbiorów przyczyniają się również amatorzy w regionalnych towarzystwach naukowych. Socjologów naukowa percepcja interesuje w społeczeństwie. Aspekt organizacyjny nauki, w zależności od ustroju danego kraju, uprawia się w organizacjach społecznych lub prywatnych. Nauka w tym sensie to ogół pracujących na danym terenie szkół, instytutów badawczych, ośrodków informacji naukowej, przetwarzania danych, bibliotek, muzeów, towarzystw naukowych. Aspekt ideologiczny wyniki badań naukowych mogą być wykorzystywane, propagowane bądź przemilczane, w za-

20 20 Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych leżności od światopoglądu wyznawanego przez grupy mające władzę i wpływy w społeczeństwie, np. fragmenty badań przedstawia się opinii publicznej przed ich naukową weryfikacją; niektórym naukom odmawia się statusu naukowego, uzasadniając to ich nieracjonalnością (przy swobodnym pojmowaniu pojęcia racjonalności); podejście takie jest charakterystyczne zwłaszcza dla systemów totalitarnych. Aspekt polityczny jest powiązany licznymi więzami zależności z władzami państwowymi, z parlamentem, z centralnymi instytucjami administrującymi organizacjami naukowymi. Zgodnie z zasadami przyjętej polityki naukowej przyznaje się fundusze na utrzymanie tych dyscyplin, które nie zarabiają na swoje utrzymanie. Nauka steruje się też przez regulowanie liczby studentów szkół wyższych, w zależności od aktualnych potrzeb kraju. Aspekt ekonomiczny nauki ze względu na to, że okazywały się przeważnie użyteczne, nawet w przypadku nauk podstawowych, są finansowane w nadziei, że okażą się rentowne i zwrócą nakłady na nie poniesione. Nauki stosowane miewają sponsorów i częstokroć ich instytuty, laboratoria i pracownie są powiązane z przemysłem.

21 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.