Etyka badań naukowych nad przestępstwem

Transkrypt

1 Piotr Nowak Etyka badań naukowych nad przestępstwem Przedmiotem artykułu będzie refleksja nad dziedziną w Polsce jeszcze mało popularną, a na Zachodzie przechodzącą już swoje wzloty i upadki etyką badań naukowych nad przestępstwem. Takie sformułowanie tytułu artykułu nie ogranicza autora do wyłącznie jednego paradygmatu naukowego, na przykład kryminologii czy pedagogiki resocjalizacyjnej. Pozwala przyjąć perspektywę interdyscyplinarną, w której ważne będzie spojrzenie zarówno z perspektywy kryminologicznej, pedagogiki resocjalizacyjnej i etycznej. Należy wspomnieć, że w literaturze zagranicznej, która siłą rzeczy z braku literatury polskiej w tym temacie była głównym przedmiotem zainteresowania, problematyka resocjalizacji jest porozsiewana w różnych dyscyplinach nauki. Szczególnie w badaniach naukowych nad przestępczością wiele tematów, mogących być obiektem żywego zainteresowania ze strony resocjalizacji poruszanych jest w obszarze kryminologii. Dlatego też w dużej mierze literatura, na której będziemy opierać rozważania, jest literaturą z zakresu etyki badań naukowych w kryminologii. Niestety ten sposób postawienia tematu ma również swoje słabe strony mianowicie zdaje się zawężać dziedzinę etyki badań naukowych w resocjalizacji i w kryminologii. W istocie nie będzie nam tu chodziło tylko i wyłącznie o badania nad przestępczością, ale także o badania nad demoralizacją, wykolejeniem społecznym, patologią społeczną i w zasadzie nad wszystkim, co może być przedmiotem badań w ramach resocjalizacji lub kryminologii. Wydaje się, że problem etyki badań naukowych nad przestępczością jest bardzo ważny. Do tej pory w naszym kraju nie istnieją w zasadzie żadne regulacje w tym zakresie. Artykuł ten ma za zadanie przybliżyć podstawowe zagadnienia, jakie pojawiają się na gruncie etyki badań naukowych nad przestępczością, w sposób krytyczny przedstawić różne sposoby rozwiązywania tych dylematów oraz niekiedy zaproponować własne rozwiązania, które, być może, będą bodźcem do dalszych rozważań, o ile zagadnienie, którym się tu zajmiemy, stanie się bardziej popularne w Polsce. Najwięcej emocji w obszarze etyki badań naukowych nad przestępstwem budzi wymóg uzyskania od uczestników świadomej i opartej na odpowiednich informacjach zgody na udział w badaniu. Etycy wywodzą go z trzech bardziej ogólnych zasad etycznych zasady szacunku dla autonomii, zasady sprawiedliwości oraz zasady dobroczynności (Faden, Baeauchamp 1986). Od połowy lat siedemdziesią- 125

2 tych wymóg ten stał się podstawową zasadą moralną w obszarze badań naukowych z udziałem człowieka. Przyjrzyjmy się jednak bliżej źródłom, z których wypływa ta norma etyczna. Mimo, iż regulacje w dziedzinie badań naukowych powstawały jeszcze przed wojną, nota bene w nazistowskich Niemczech, to podstawowym aktem, który zaważył na późniejszym rozwoju tej dziedziny, był kodeks norymberski. Podobnie też wymóg świadomej zgody opartej na dostępie do odpowiednich informacji wywodzi się z tego aktu: Dobrowolna zgoda ludzkiego uczestnika badań jest bezwzględnie konieczna. To znaczy, że osoba poddawana badaniom powinna posiadać prawną zdolność udzielenia zgody; powinna znajdować się w takim położeniu, aby móc dokonać wolnego wyboru, bez jakiegokolwiek elementu przemocy, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nacisku lub innych ukrytych form skrępowania lub przymusu; a także powinna posiadać wystarczającą znajomość i zrozumienie elementów przedmiotu badań, tak aby móc dokonać świadomej i rozumnej decyzji ( Kodeks norymberski to dokument, który powstał w 1948 roku w odpowiedzi na okrutne eksperymenty medyczne przeprowadzane na więźniach obozów koncentracyjnych. Jest to dokument, który wywodzi się z tradycji badań medycznych. Jednak gdy na gruncie nauk społecznych rozpoczęła się pod wpływem przeprowadzanych przez Miligrama (1963: ) czy też Zimbardo ( eksperymentów dyskusja na temat etyki badań naukowych z udziałem człowieka, to sięgnięto między innymi do tego aktu. Dlaczego tak się stało? Jak się domyślamy dlatego, że nauki społeczne nie dysponowały żadną spuścizną, gdy chodzi o etykę badań naukowych z udziałem człowieka, a musiały się do czegoś odwołać. Poza Kodeksem Norymberskim, którego niedoskonały, bo zbyt surowy charakter zaczął być dostrzegany na początku lat sześćdziesiątych, powstały też inne źródła norm takie jak Deklaracja Helsińska ( czy też Raport Belmondzki (Tamże). Wszystkie te akty były już dostępne dla badaczy rzeczywistości społecznej, gdy w latach siedemdziesiątych zainteresowano się problematyką etyki badań naukowych z udziałem człowieka, w naukach takich jak psychologia czy socjologia. Wspólną cechą tych źródeł był ich medyczny rodowód. W późniejszych latach, gdy w krajach takich jak Stany Zjednoczone, Kanada czy Australia, aby przeprowadzić jakiekolwiek badania naukowe z udziałem człowieka, trzeba było uzyskać zgodę odpowiednich komisji etycznych. Medyczny rodowód norm obowiązujących w etyce badań naukowych stał się wówczas podstawowym punktem ataku psychologów, socjologów i kryminologów, którzy zaczęli mieć poważne problemy z dostosowaniem swoich projektów badawczych do wymogów komisji etycznych. Psychologowie, socjologowie jak i kryminolodzy zaczęli domagać się udziału w kształtowaniu norm w etyce badań. Naukowcy zaczęli zwracać uwagę na to, że komisje etyczne, które decydują o dopuszczeniu ich projektu badawczego do realizacji, są zdominowane przez lekarzy i bioetyków oraz że etyka badań w na- 126

3 ukach behawioralnych powinna uwzględniać metodologiczną odmienność prowadzonych badań. W obrębie badań naukowych nad przestępczością najwięcej dyskusji i sporów gromadzi się obecnie wokół formy uczynienia zadość wymogowi świadomej i opartej na odpowiednich informacjach zgody na udział w badaniu oraz wokół tego, czy jest to norma bezwzględna. Najbardziej rozpowszechnioną wśród członków komisji etycznych na zachodnich uniwersytetach formą uzyskiwania świadomej zgody od uczestników badań jest forma pisemna. Jest ona jednocześnie chyba najbardziej znienawidzona wśród kryminologów. Nie da się ukryć, że ten negatywny stosunek ma swoje mocne uzasadnienie. Po pierwsze pisemna zgoda respondentów jest uzyskiwana za pomocą specjalnych formularzy, które muszą zawierać informacje na temat celu badania, użytej metody badawczej, wymaganego zaangażowania ze strony uczestnika badań oraz potencjalnego ryzyka wiążącego się z badaniem. O to przykładowy formularz pisemnej zgody: Przeczytałem załączone informacje i na wszelkie pytania, które zadałem uzyskałem zadowalającą odpowiedź. Zgadzam się brać udział w tej czynności, zdając sobie sprawę, że mogę się wycofać, w każdym momencie bez powodu i bez uszczerbku. Rozumiem, że wszystkie dostarczone informacje są traktowane jako ściśle poufne i nie będą wyjawione przez badacza dopóki nie będzie wymagać tego prawo. Zostałem poinformowany, jakie dane są gromadzone, jaki jest tego cel i co stanie się w danymi po zakończeniu badania. Zgadzam się na to, że wyniki badania mogą zostać opublikowane pod warunkiem, że moje dane osobowe czy też inne identyfikujące mnie informacje nie zostaną wykorzystane. (Roberts, Indermaur 2003: 6) Jak widać liczba informacji, jakie należy przekazać uczestnikom jest dość spora. Gdy dodamy jeszcze, że ze względu na specyfikę badań nad przestępczością osoby, które biorą udział w tego rodzaju badaniach bywają nieraz na dość niskim poziomie intelektualnym, a zdarza się, że są analfabetami, to nie dziwią nas negatywne wyniki wielu badań przeprowadzanych nad zrozumieniem formularzy pisemnej zgody (Tamże: 6). Wykazały one, że formularze są dla uczestników badań naukowych zupełnie niezrozumiałe. Większość z nich (łącznie z formularzem przedstawionym powyżej) została sformułowana w taki sposób, że są czytelne dla ludzi legitymujących się co najmniej wykształceniem średnim. Głównym powodem, dla którego pisemna forma zgody na uczestnictwo w badaniu naukowym nie jest przez kryminologów, delikatnie mówiąc darzona sympatią, jest jej destruktywny wpływ na samo badanie. Wielu respondentów, co doskonale zrozumiałe, nie ma ochoty brać udziału w badaniu, które może doprowadzić do zainteresowania się ich osobą przez policję czy też prokuraturę. Tym bardziej zrozumiałe jest, że zarówno badania kryminologiczne jak i badania z zakresu resocjalizacji, ze względu na samą specyfikę tych nauk, bardzo często wymagają od uczest- 127

4 ników badań wyjawienia informacji na temat ich przestępczej aktywności. Formularze pisemnej zgody stanowią więc ślad, który może powodować zainteresowanie się organów ścigania zgromadzonym materiałem badawczym, a w konsekwencji doprowadzić śledczych do osób, które w badaniu przyznały się do popełnienia czynów karalnych. W związku z tym wymaganie od uczestników badań pisemnej zgody wiąże się ze wzrostem liczby osób odmawiających udziału w badaniu, a więc i ze spadkiem reprezentatywności badań. Ponadto, jak zauważają Lynne Roberts i David Indermaur: Spadająca anonimowość zwiększa prawdopodobieństwo asekuracyjnych odpowiedzi, szczególnie w przypadku działań bezprawnych. W drugim z wcześniejszych badań z udziałem więźniów, [badacz] napotkał wiele osób odmawiających udziału w badaniu ze względu na wymóg stosowania pisemnej i poinformowanej zgody. W prawdzie więźniowie chcieli rozmawiać otwarcie o swojej uprzedniej aktywności przestępczej, nie byli jednak na to gotowi, gdy identyfikujące ich informacje okazały się być wymagane. (Tamże: 7) Można więc podejrzewać, że wprowadzenie wymogu pisemnej zgody zwiększy liczbę fałszywych odpowiedzi udzielanych w badaniu. Formularz pisemnej zgody funkcjonuje w rzeczywistości jak nić łącząca uczestnika badań z danymi zgromadzonymi przez badacza. Nic dziwnego, że policja ma ochotę z tego rodzaju ułatwienia skorzystać. Występowanie tego rodzaju powiązań jest podstawową przyczyną zatrzymania materiałów badawczych przez policję czy prokuraturę. Jest to kolejne zagrożenie, jakie niosą ze sobą formularze pisemnej zgody dla badanego. Możliwość przeprowadzenia badania do końca albo zostaje całkowicie przekreślona albo kontynuacja badania zostaje zawieszona w czasie. Jak zwraca uwagę Marvin E. Wolfgang (1981: 350), stosowanie wymogu pisemnej zgody prowadzi do zniwelowania pożądanego efektu przechodzenia w trakcie wywiadu od pytań najmniej drażliwych, dotyczących na przykład edukacji, do pytań najbardziej drażliwych dotyczących popełnianych przez respondentów przestępstw. U podstaw tego rodzaju zarzutu względem pisemnej formy otrzymywania świadomej zgody zdaje się leżeć założenie, że ludzie, gdy mają zgodzić się na coś podpisując dokument, są bardziej podejrzliwi i nieufni niż wtedy, gdy mają się na to samo zgodzić w formie ustnej. Występuje bowiem, zdaniem tego autora, poważne prawdopodobieństwo, że respondent proszony przed rozpoczęciem badania o podpisanie formularza poprosi o dogłębne zapoznanie go z mechanizmami badania. Będzie on chciał prawdopodobnie zobaczyć przed rozpoczęciem wywiadu listę pytań, które zostaną mu zadane. Spełnienie tego rodzaju prośby przekreśla pożądany efekt, czego skutkiem jest wzrost liczby odmów wzięcia udziału w badaniu, wzrost nieszczerych odpowiedzi, a w konsekwencji spadek trafności i reprezentatywności badania. Dodatkowym powodem, dla którego zdaniem niektórych specjalistów w dziedzinie etyki badań nad przestępstwem, powinno się zrezygnować ze stosowania pisemnej zgody na udział w badaniu jest to, że jak wykazały badania, większość 128

5 respondentów utożsamia podpisanie formularza zgody ze zrzeczeniem się prawa do zaskarżenia badacza w związku z nieprawidłowym przebiegiem badania: Co więcej podpisywanie formularza zgody może skutkować tym, że uczestnicy będą przekonani, iż nie mogą zaskarżyć badacza (Mann 1994: ). Jak widać pisemna zgodna na udział w badaniu, która w założeniu miała służyć interesom badanych, chronić ich przed nadużyciami ze strony naukowców, w rzeczywistości stanowi dla nich zagrożenie. Jest ona, powtórzmy raz jeszcze, nicią, która łączy ich osobę z danymi zgromadzonymi przez badacza. Jak wykazaliśmy, nie służy ona również wynikom samego badania, które mogą się okazać nietrafne i niereprezentatywne. Dlaczego więc istnieje tak silne lobby za stosowaniem tej formy otrzymywania zgody na udział w badaniach naukowych? Mimo tak wielu wad metoda ta ma jednak pewne zalety, które zapewne są przyczyną jej rozpowszechnienia. Dla badacza, komisji etycznych jak i dla wiarygodności procesu badawczego korzystne jest to, że otrzymanie pisemnej zgody stanowi dowód na to, iż przeprowadzone badania nie zostały sfingowane, że grupa wybrana do udziału w badaniu faktycznie wzięła w nim udział. Możemy być pewni, iż badacz prowadzący projekt badawczy na temat poglądów politycznych wśród więźniów faktycznie przeprowadził badania na grupie więzów, a nie na grupie studentów. Mając podpisany imieniem i nazwiskiem formularz pisemnej zgody jesteśmy w stanie dotrzeć do poszczególnych respondentów i dowiedzieć się, czy faktycznie wzięli udział w badaniu. Ponadto zarówno badacz jak i komisje etyczne, dzięki tym formularzom zabezpieczają się przed ewentualnym pozwaniem ich przez respondentów do sądu. Biorąc jednak pod uwagę nadrzędny cel, któremu pierwotnie służyć miały formularze dobro uczestników badań nad wyraz zaskakujące okazuje się to, że trudno jest wskazać jakiekolwiek korzyści z zastosowania pisemnej zgody dla uczestników badań. Jak już powiedzieliśmy, formularze są napisane w niezrozumiały sposób, w związku z czym uczestnicy badań podpisują je często nawet ich nie przeczytawszy i traktują je jako kolejną przysługę dla prowadzącego badania ankietera (Roberts, Indermaur 2003: 9). Formularze nieodłącznie wiążą się z podawaniem przez uczestników informacji pozwalających na ich późniejszą identyfikację i postawienie ich przed sądem. Przekreślają więc możliwość zapewnienia uczestnikom badań całkowitej poufności, oferując w zamian poufność ograniczoną, z czego słabo wykształceni uczestnicy badań często nie zdają sobie sprawy. W konsekwencji jeżeli już dany respondent udzieli pisemnej zgody na udział w badaniu, paradoksalnie wdaje się, że zgoda ta jest daleka od standardów, jakie miała pierwotnie spełniać. Nie jest to więc zgoda ani świadoma ani oparta na znajomości odpowiednich informacji. Mimo pewnych zalet, jakie można wskazać, pisemna forma zdaje się być zdecydowanie niewłaściwym sposobem otrzymywania zgody na udział w badaniu nad przestępstwem. Przede wszystkim nie pomaga w realizacji nadrzędnego celu, któremu miała służyć, a wręcz przeciwnie, stanowi przeszkodę na drodze do niego. 129

6 Ponadto podsumowując rachunek korzyści i strat, nie służy też postępowi nauki ani dobru samych badaczy. My Polacy, dla których etyka badań w naukach społecznych jest w zasadzie pieśnią przyszłości, powinniśmy wyciągnąć wnioski z doświadczeń innych krajów i uniknąć powielania tamtejszych błędów. Należy się zastanowić nad alternatywnymi formami uzyskiwania zgody na udział w badaniu tak, aby była ona faktycznie zgodą świadomą i opartą na otrzymaniu odpowiednich informacji. Pomimo medycznego rodowodu rozważań nad etyką badań naukowych na Zachodzie coraz więcej osób zaczęło sobie w końcu zdawać sprawę, że bezrefleksyjna aplikacja norm etycznych stosowanych w badaniach medycznych do badań w naukach behawioralnych przynosi często karkołomne skutki. Stopniowo zaczęły też postawać zbiory norm, specyficzne dla poszczególnych gałęzi nauk behawioralnych. Takimi zbiorami w przypadku kryminologii są bez wątpienia kodeksy etyczne wypracowane przez towarzystwa kryminologiczne. Najważniejszym z nich jest kodeks Brytyjskiego Towarzystwa Kryminologicznego. On również odnosi się w swoich zapisach do wymogu otrzymania świadomej i opartej na odpowiednich informacjach zgody na udział w badaniu. Mówi, że zgoda musi być uzyskana w oparciu o pewne istotne informacje przekazane w zrozumiały dla uczestnika badań sposób: Badacze powinni w takim stopniu, jak to możliwe, oprzeć badanie na dobrowolnej i opartej na informacjach zgodzie na to badanie. Z tego wynika odpowiedzialność po stronie badaczy za wytłumaczenie w możliwie największym stopniu, i za pomocą zrozumiałych dla uczestników terminów, czego dotyczy badanie, kto je podejmuje i finansuje, dlaczego zostało podjęte, i w jakim zakresie rezultaty badania zostaną rozpowszechnione (Tamże: 5). Pozostawmy na razie na boku pojawiającą się przy tej okazji kwestię warunkowości normy nakazującej badaczom otrzymanie świadomej zgody od uczestników badania. Naszą uwagę skoncentrujmy wokół tego, jakie próby były podejmowane przez kryminologów w celu sprostania wymogowi zrozumiałości oraz jak próbowano uniknąć zagrożenia dla uczestników badań nad przestępstwem, które dotychczas wiązało się z formularzami pisemnej zgody. Pierwsze rozwiązanie, które w zasadzie kategorialnie wciąż pozostaje rozwiązaniem wykorzystującym pisemną zgodę, wiąże się jednak z pewną modyfikacją. Stosowane było w Nowej Zelandii. Rozwiązanie to w znaczącym stopniu pozwoliło uniknąć negatywnych skutków dla procesu badawczego, które zwykle wiążą się z pisemną zgodą. Lebrich, który prowadził badania mające odkryć powody, ze względu na które przestępcy decydowali się zakończyć działalność przestępczą, stosował wprawdzie pisemną formę uzyskania zgody na udział w badaniu, jednak nie na początku badania lecz na jego końcu (Tamże: 10). Wprawdzie nie mamy dostępu do dokładnych danych mówiących nam o liczbie osób odmawiających udziału w baniu, wiadomo jednak, że ta liczba nie była tak duża, jak mogłoby to się zdarzyć, gdyby formularz pisemnej zgody przedkładany był do podpisu na początku mającego trwać dwie godziny wywiadu. Można stąd wysunąć wniosek, że duży wpływ na udzielenie zgody w tym przypadku miał rozwój swoistej więzi między badaczem a uczestnikiem badania, która nawiązywała się w trakcie rozmowy. 130

7 Najpoważniejszymi i najbardziej rozpowszechnionymi alternatywnymi formami uzyskiwania zgody na udział w badaniu są te, które nie wymagają od respondentów pozastawiania po sobie podpisu czy też innych identyfikujących ich informacji. Pierwszym przykładem może być tutaj badanie monitorujące użycie narkotyków w Australii (Drug Use Monitoring in Australia): W ramach tego procesu zatrzymanym na początku przedstawia się powiadomienie opisujące badanie, tym którzy mają trudności z czytaniem ankieterzy czytają powiadomienie. W tym czasie ankieterzy podkreślają, że osoby nie muszą brać udziału w wywiadzie, jeśli nie chcą; nie muszą odpowiadać na jakiekolwiek pytania, jeśli nie chcą; że mogą przerwać wywiad w każdym momencie i wyjść, jeśli zechcą. Na koniec są pytani czy zgodzą się wziąć udział w badaniu (Makkai, McGregor 2001). Kolejnym przykładem może być projekt badawczy Drug Use Careers of Offenders (DUCO), w którym uczestnikom badania czytane są wszystkie informacje, które należy udzielić a badani proszeni są o wyrażenie ustnej zgody (Roberts, Indermaur 2003: 11). Z kolei przy okazji ewaluacji pracy Trybunału do spraw narkotyków, została zastosowana technika polegająca na odczytaniu uczestnikom badania treści formularza zgody, przekazaniu im wersji pisemnej tego formularza oraz na zapytaniu ich czy mają jakieś pytania odnoście badania i czy wyrażają zgodę na wzięcie w nim udziału (Tamże: 11). Wszystkie te rozwiązania mają bardzo istotne zalety, które dają im zdecydowaną przewagę nad pisemną formą otrzymywania zgody na udział w badaniu. Po pierwsze dzięki temu, że informacje przekazywane są uczestnikom badań w formie ustnej, zwiększa się stopień zrozumienia, który jest warunkiem koniecznym świadomej zgody opartej na odpowiednich informacjach. Zrozumienie wszystkich informacji istotnych aby podjąć autonomiczną decyzję o udziale w badaniu, może być tutaj większe, ponieważ ankieter zapewnia uczestników badań o możliwości zadawania pytań i wręcz ich do tego zachęca. Po drugie respondenci nie muszą podawać żadnych informacji, które mogłyby doprowadzić do ich późniejszej identyfikacji. Dzięki temu z jednej strony zapewniamy im poczucie bezpieczeństwa a z drugiej strony zagrożenie badania nieważnością i niereprezentatywnością zostaje oddalone. Respondenci mając zapewnioną anonimowość, nie będą już mieli powodów, aby odmawiać udziału w badaniu czy też udzielać zafałszowanych odpowiedzi ze strachu przed postawieniem ich przed obliczem wymiaru sprawiedliwości. Jedyną wadą tego rodzaju rozwiązań jest to, że w przeciwieństwie do form wiążących się z podaniem przez respondentów identyfikujących ich informacji, takich jak na przykład formuła pisemnej zgody, nie pozwalają one na potwierdzenie autentyczności badania. Nikt bowiem nie ma możliwości dotrzeć do przebadanych osób i potwierdzić, czy faktycznie wzięły one udział w badaniu. Takie wykorzystywanie formularzy pisemnej zgody nijak się jednak ma do celu, w jakim pierwotnie zostały one stworzone, a wręcz stanowi pogwałcenie praw osób badanych. Tego rodzaju użycie formularzy świadomej zgody jest niewłaściwym wykorzystaniem informacji uzyskanych od uczestników badań, chyba że zostali oni poinformowani o możliwości 131

8 użycia ich danych osobowych do sprawdzenia autentyczności badania. W zasadzie nigdy jednak tak się nie dzieje. Zaprezentowane do tej pory rozważania na temat wymogu świadomej i poinformowanej zgody dotyczyły tego, jaka powinna być forma uzyskiwania tej zgody. Pozostaje nam jednak do przemyślenia rzecz w rzeczywistości bardziej pierwotna, rozważana przez nas jednak w drugiej kolejności, ze względu na mniejszą popularność tej tematyki w naukowym dyskursie. Rzecz tyczy się, jak już wcześniej wspominaliśmy, tego, czy wymóg świadomej i opartej na odpowiednich informacjach zgody jest wymogiem bezwarunkowym i nieustępującym żadnym innym wartościom czy też wymogiem warunkowym. Teoretycy, zajmujący się etyką badań naukowych, tradycyjnie wywodzili wymóg świadomej zgody z bardziej ogólnych norm etycznych takich jak szacunek dla autonomii osoby ludzkiej, obowiązek dobroczynności czy też wymóg sprawiedliwości. Tego rodzaju wartości zwykły być na gruncie tradycji kantowskiej uznawane za bezwarunkowe, analogicznie rzecz ujmując można by powiedzieć, że normy moralne, z nich się wywodzące, powinny być uznane za bezwarunkowe, a więc nieustępujące żadnym innym wartościom. Jeżeli chcielibyśmy być wierni tej tradycji, to powinnyśmy przychylić się do stwierdzenia, że wymóg świadomej i opartej na odpowiednich informacjach zgody jest wymogiem, który nie może być podważony przez jakieś inne względy i powinien obowiązywać we wszelkich badaniach. W praktyce możemy zaobserwować dwie tendencje, z których dominująca jest ta wywodząca się z kantowskich rozważań nad godnością osoby ludzkiej. Jest to tendencja szczególnie obecna w etyce badań medycznych. Drugim, zyskującym coraz większą popularność lecz młodym zwyczajem, jest zwyczaj, który znalazł swój wyraz w przytoczonym przez nas już fragmencie kodeksu etycznego Brytyjskiego Towarzystwa Kryminologicznego: Badacze powinni w takim stopniu, jak to możliwe, oprzeć badanie na dobrowolnej i opartej na informacjach zgodzie na to badanie. Jak widać proponuje on nam traktowanie świadomej zgody jako wymogu warunkowego. Cytowane przez nas sformułowanie może być interpretowane w dwojaki sposób. Rozumienie, nazwijmy je pragmatycznym, opiera się na tym, że w rzeczywistości świadoma zgoda jest stopniowalna i w niektórych przypadkach może być bardziej świadoma, a w niektórych mniej. Prawdopodobnie podstawową przyczyną tego zróżnicowania są możliwości intelektualne uczestników badań. Słowa w takim stopniu jak to możliwe oznaczałyby więc w tym przypadku, że należy zawsze dążyć do osiągnięcia zgody w jak najwyższym stopniu świadomej u każdego z podmiotów biorących udział w badaniu. Ten sposób patrzenia na wymóg świadomej zgody, choć zakłada jej stopniowalność, w zasadzie jest do przyjęcia przez mniej radykalnych zwolenników tradycji kantowskiej. Choć bowiem stopień, w jakim zgoda może być świadoma, jest różny u różnych podmiotów, to nie mówi się tutaj jeszcze nic o tym, czy w pewnych sytuacjach można odstąpić od warunku świadomej zgody. Tak więc, niektórzy kantyści są w stanie dopuścić prowadzenie badań naukowych w warunkach, gdy jedni uczestnicy badań ze względu na swoją 132

9 specyfikę są w stanie udzielić, z obiektywnego punktu widzenia, zgody bardziej świadomej, a inni zgody mniej świadomej. Ważne, aby ta zgoda była zawsze w najwyższym stopniu świadoma dla wchodzących w grę uczestników badań. Jednak najbardziej radykalni zwolennicy tradycji kantowskiej twierdzą, że prowadzenie badań naukowych jest moralnie dopuszczalne tylko przy, z obiektywnego punktu widzenia, całkowicie świadomej zgodzie. Oczywiście jest to wymóg niemożliwy do zrealizowania w przypadku badan nad przestępstwem, gdzie, jak już mówiliśmy, uczestnicy badań mają często bardzo ograniczone zdolności intelektualne. Rysuje się jednak druga, z punktu widzenia praktyki badań kryminologicznych, bardziej prawdopodobna i chyba w większym stopniu oddająca intencje twórców kodeksów etycznych interpretacja zwrotu w takim stopniu jak to możliwe. Wydaje się, że teoretycy etyki badań kryminologicznych z pewnych względów nie są tak przywiązani do tradycji kantowskiej jak osoby postulujące wymóg świadomej zgody na gruncie badań medycznych. Zdaje się, że kryminolodzy chcą rozumieć ten wymóg jako wymóg warunkowy, ustępujący nieraz normom wypływającym z innych wartości. Jakie wartości, cenne dla kryminologów, mogłyby generować normy stojące w sprzeczności z wymogiem pisemnej zgody? Wydaje się, że są to przede wszystkim wartości wiążące się z dobrem nauki. Z jednej strony są wartości poznawcze, które przeważnie nie mają utylitarnego charakteru, a z drugiej strony wartości czysto utylitarne przypisywane przewidywanym rozwiązaniom, które będzie można zastosować w praktyce w wyniku rozwoju nauk o przestępstwie. Chodzić może tutaj na przykład o wiarę w możliwość ograniczenia przestępczości czy też o możliwość zwiększenia efektywności wychowania resocjalizacyjnego w przyszłości. Aby móc w jakiś sposób formułować teorie naukowe dotyczące wychowania resocjalizacyjnego czy tez kryminologii trzeba poznać, jak wygląda rzeczywistość, w której popełniane jest przestępstwo oraz kim jest człowiek, który popełnia przestępstwo. Nieraz okazuje się, że tego rodzaju zadania nie mogą zostać zrealizowane, czy też ich realizacja jest bardzo utrudniona przy pełnym honorowaniu wymogu świadomej zgody. Problematyczne wydaje się więc, kiedy wymóg świadomej zgody może być zawieszony oraz czy może być zwieszony całkowicie czy też jedynie w pewnym stopniu. Czy mamy więc prawo dopuszczać do badań prowadzonych metodą niejawnej obserwacji, czy też zasadniczo należy zakazać stosowania metod niejawnych, ograniczając się do metod jawnych, które w pewnych tylko aspektach są niejawne dla uczestników badań. Przykładem liberalizmu, jeśli chodzi o wachlarz dopuszczanych metod badawczych, jest z pewnością Kamil Miszewski. Zwraca on uwagę na to, że pewne obszary naszej rzeczywistości z gruntu nie nadają się do tego, aby badać je metodami jawnymi. Przykładem takiego fragmentu rzeczywistości może być rzeczywistość tajnych, kompromitujących i brudnych danych (Miszewski 2007: 35). Autor podaje różnego rodzaju motywacje skłaniające ludzi do ukrywania pewnych informacji przed badaczem. O ile niektóre z nich mogą zostać usunięte, umożliwiając zastosowane metod jawnych, to jednak inne pozostaną granicami nie do przekroczenia. Obawa przed 133

10 odpowiedzialnością karną jest właśnie tego rodzaju przeszkodą, która może być usunięta przy zastosowaniu odpowiednich technik, gwarantujących respondentom anonimowość. Jednak skłonność do prezentowania własnego obrazu w lepszym świetle nie może zostać ominięta w przypadku badań jawnych. Stosując natomiast metody niejawne, na przykład niejawną obserwację uczestniczącą, jesteśmy w stanie dojść do takich informacji, które nigdy nie zostałyby nam podane przez osoby biorące udział w badaniu jawnym. Przykładem może być badanie przeprowadzone przez Irenę Kleszcz (2004), które polegało w rzeczywistości na wniknięciu badaczki w strukturę mafii i poznanie zasad jej funkcjonowania od środka. Tego rodzaju badanie nie byłoby w ogóle możliwe, gdyby badaczka przejmowała się wymogiem świadomej zgody, nie wspominając już o innych etycznych i prawnych dylematach pojawiających się przy okazji tego przykładu. Trudno bowiem wyobrazić sobie, aby członkowie zorganizowanej grupy przestępczej, którzy wielokrotnie w trakcie prowadzonego badania poddawali badaczkę rożnego rodzaju, opierającym się na zastraszaniu i groźbach testom na lojalność, zgodzili się na obserwowanie ich działalności przestępczej przez naukowca. Kamil Miszewski ostatecznie opowiada się za dopuszczeniem stosowania metod niejawnych wtedy, gdy obszar rzeczywistości, jaki mamy zbadać najbardziej efektywnie, może zostać zbadany właśnie za ich pomocą. Jest to dość radykalne stanowisko. Można się zastanawiać, czy rzeczywiście jest tak, że koszty ponoszone wskutek użycia oszustwa, nawet jeśli jest to oszustwo w imię nauki, są niwelowane dzięki odkryciom, które wypływają z zastosowania metod niejawnych. O ile bowiem autor wiele miejsca poświęca w swoim tekście argumentacji za tym, że szkodliwość stosowania metod niejawnych jest niska, o tyle nie pokazuje nam konkretnych korzyści dla społeczeństwa wynikających z wiedzy zdobytej dzięki użyciu tych metod. Autor usprawiedliwia na przykład niejawną obserwację grupy rybaków dalekomorskich na podstawie tego, że uczestnicy badań nie czuli się po zakończeniu obserwacji pokrzywdzeni przeprowadzonym badaniem (Miszewski 2007: 48). Z pewnością przykład ten faktycznie dotyczy badania, które nie mogłoby zostać z równą skutecznością przeprowadzone metodami jawnymi. Działalność i zwyczaje rybaków dalekomorskich z pewnością bywają niejednokrotnie osobliwe, interesujące a nieraz rubaszne. Niemniej jednak, przeciwstawiając tego rodzaju badanie badaniom z zakresu kryminologii czy resocjalizacji widać, że brakuje tu bardzo istotnego czynnika, jakim jest prognozowana korzyść dla społeczeństwa. Ewentualne wnioski, które z niego będą mogły być później wysunięte, z pewnością nie będą stanowić panaceum na trapiące nas problemy społeczne, podczas gdy wnioski wyciągane z zastosowania obserwacji niejawnej w przypadku badań nad przestępczością takim panaceum stać się mogą. Uważamy, że aby dopuszczalna była niejawna obserwacja uczestnicząca oprócz kryterium, o którym wspomina Kamila Miszewski, powinien decydować drugi warunek prognozowane wnioski z badań muszą mieć istotną wagę moralną. O takiej wadze stanowic może na przykład prognozowana możliwość ograniczenia jakiegoś przestępstwa do minimum. 134

11 Trochę inaczej sprawa się ma z badaniami, które wprawdzie nie posługują się standartowymi metodami niejawnymi takimi jak na przykład niejawna obserwacja uczestnicząca, a jednak nie spełniają wymogu świadomej zgody. Przykładem mogą być różnego rodzaju badania mierzące na przykład występowanie nazizmu czy seksizmu (Tame: 41). Zwykle jest tak, że cel takich badań, aby mogły się one powieść, musi być ukryty, a pytania, na które chcemy uzyskać odpowiedzi, odpowiednio zoperacjonalizowane. Osoba, która poznałaby prawdziwy cel badania, stałaby się wyczulona na niektóre pytania i nie udzieliłaby na nie szczerych odpowiedzi. Wydaje się, że w przeciwieństwie do badań prowadzonych za pomocą niejawnych obserwacji tego rodzaju badania są dla nas bardziej przydatne z tego względu, że mogą być przeprowadzane na reprezentatywnych grupach osób. Są one też moralnie mniej kontrowersyjne, gdyż w ukryciu pozostaje tylko część badania jego prawdziwy cel. * * * Choć problem świadomej zgody na udział w badaniach jest podstawowym problemem na gruncie etyki badań kryminologicznych (szczególnie za granicą) to jednak nie jest to jedyna paląca kwestia. Bardzo ważnym zagadnieniem jest poufność w badaniach naukowych nad przestępstwem oraz łącząca się z nią bezpośrednio sprawa dylematów etycznych wynikających z otrzymywania przez badacza wrażliwych informacji. Problem poufności wiąże się poniekąd z dylematami etycznymi omawianymi przez nas w poprzedniej części pracy. W zasadzie wartość, jaką przypisujemy poufności stała się jedną z przyczyn odrzucenia pisemnej zgody jako formy otrzymywania świadomej i opartej na wiedzy zgody uczestników na udział w badaniu. Czym jest poufność w badaniach kryminologicznych i dlaczego przypisujemy jej wysoką wartość spróbujmy się zastanowić. Obowiązek zachowania poufności przez badaczy należy rozumieć jako zakaz udzielania osobom trzecim informacji dotyczących indywidualnego respondenta, jeżeli te informacje podane są w taki sposób, że pozwalają na jego identyfikację. Tego rodzaju ogólne sformułowanie zdaje się być najbardziej trafnym ujęciem problemu, jednak przez swoją ogólność otwiera również różne możliwości interpretacyjne, których faktyczne efekty obserwujemy w praktyce badawczej. Zanim jednak przejdziemy do rozważenia tych rozbieżności, zastanówmy się, jakie racje przemawiają za przyjęciem poufności jako istotnego standardu etycznego w etyce badań kryminologicznych. W naszym przekonaniu są dwa źródła ogólnych norm etycznych, obowiązek dobroczynności oraz obowiązek dążenia do pełnego poznania, z których można wyprowadzić szczegółową normę obowiązek zachowania poufności. Są to normy bardziej ogólne obowiązek dobroczynności oraz obowiązek dążenia do osiągnięcia jak najbardziej doskonałego poznania. Obowiązek dobroczynności można rozpatrywać w dwóch aspektach. Po pierwsze chodzi o nieszkodzenie osobom biorącym udział w badaniu, po drugie (co w zasadzie wiąże się bezpośrednio z druga 135

12 normą stojącą u podstaw obowiązku zachowania poufności) chodzi o działanie dla dobra społeczeństwa jako całości. Działanie dla dobra ogółu społeczeństwa polega na praktycznym wykorzystaniu wniosków płynących z badań naukowych nad przestępczością możemy wprowadzać nowe, bardziej skuteczne rozwiązania w polityce kryminalnej czy w resocjalizacji. Jak widać, obowiązek dążenia do osiągnięcia jak najbardziej doskonałego poznania, mógłby w zasadzie zostać sprowadzony do szczegółowej formy realizacji obowiązku dobroczynności gdybyśmy doskonałe poznanie uznali za wartościowe jedynie ze względu na jego użyteczność dla społeczeństwa. Jednak w tradycji europejskiej obecne jest również przywiązywanie wielkiej wagi do bezinteresownego poznania, bez względu na jego praktyczne konsekwencje. Z tego punktu widzenia poufność będzie środkiem do osiągnięcia bezinteresownej wiedzy o istocie przestępstwa. Dlaczego poufność rozumiana jest jako warunek realizacji jak najbardziej doskonałego poznania naukowego wydaje się być jasne na gruncie prowadzonych już w poprzedniej części pracy rozważań. Otóż okazuje się, że uczestnicy badań, którzy nie mają zapewnionych wysokich standardów poufności odmawiają wzięcia udziału w badaniach kryminologicznych albo udzielają zafałszowanych odpowiedzi, przez co trafność i rzetelność badania są obniżone, zebrane w jego toku dane są niższej jakości, a sformułowane wnioski są w wyższym stopniu narażone na błąd. Poufność jest też uzasadniona obowiązkiem dobroczynności względem uczestników badań przy intuicyjnie trafnym założeniu, że uwięzienie byłoby dla nich szkodą, do którego niewątpliwie mogłoby dojść, gdyby informacje pozwalające na identyfikację poszczególnych uczestników, znalazły się w posiadaniu policji czy prokuratury. Tak uzasadniony obowiązek zachowania przez badaczy poufności generuje szczegółowe pytania dotyczące tego, jak jej bronić, nie posuwając się jednocześnie do absurdalnych rozwiązań praktycznie uniemożliwiających prowadzenie działalności naukowej. Nasuwa się tu kwestia tego, czy badacz może udostępniać osobom trzecim informacje pochodzące od poszczególnych respondentów, nie podając ich danych osobowych. Marvin E. Wolfgang twierdzi, że badanie, które we właściwy sposób czyni zadość wymogowi poufności to badanie, które wiąże się z tym, że żadna osoba nie zostanie zidentyfikowana lub wszystkie dane zostaną uogólnione (Wolfgang 1981: 349). Biorąc pod uwagę ostatni warunek, wykluczona jest możliwość udostępniania w jakikolwiek sposób informacji na temat poszczególnych przypadków w publikacjach naukowych. Tymczasem wydaje się, że aby uczynić zadość wymogowi nieujawniania informacji pozwalających na identyfikacje poszczególnych osób, można zastosować mniej radykalne kryteria, które pozwalałyby na przytaczanie historii poszczególnych uczestników badań jednak w taki sposób, aby ich anonimowość nie została naruszona. Wyobraźmy sobie na przykład, że prowadzone jest badanie na temat przemocy w rodzinach uczniów jednego z krakowskich liceów. Wydaje się, że autorzy badań nie naruszą wymogów wynikających z poufności, jeżeli przytoczą w jednej z publikacji historię ucznia X, o ile tylko nie wyjawią takich informacji jak miejsce zamieszkania czy inne dane osobowe. 136

13 W rzeczywistości okazuje się jednak, że istnieje szereg innego rodzaju danych, które mogą skutkować identyfikacją poszczególnych osób. Aby zobrazować o jakiego rodzaju inne dane może tutaj chodzić, posłużmy się przykładem. Wyobraźmy sobie, że uczniem X, którego historię na łamach czasopisma naukowego opisują badacze, jest Antonina Turnau, córka znanego piosenkarza Grzegorza Turnaua. Gdyby w tej wymyślonej publikacji dotyczącej historii indywidualnego uczestnika badań pojawiła się informacja, że opisywana osoba jest córką znanego polskiego piosenkarza, to prawdopodobnie wiele osób, które zdawały sobie sprawę, w jakim liceum przeprowadzone było badanie, nie miałoby najmniejszych problemów z odkryciem, czyja historia została opisana w badaniu. Tym samym obowiązek zachowania poufności zostałby złamany. Być może kwestia nieostrości tego, czym są informacje pozwalające na identyfikację poszczególnych uczestników badań, była przesłanką, która skłoniła Marvina E. Wolfganga do tego, aby zabronić publikacji historii poszczególnych osób biorących udział w badaniu. Trudno bowiem w rzeczywistości ustalić, jaki rodzaj danych, podany do publicznej informacji, może skutkować identyfikacją poszczególnej osoby biorącej udział w badaniu. Zależy to, zdaje się, przede wszystkim od wiedzy, jaką posiadają odbiorcy naszej publikacji, a tego nie jesteśmy w stanie ustalić. Dlatego też wydaje się, że badacz ma prawo opisywać historie indywidualnych przypadków jedynie za zgodą uczestnika badań. Kwestia tego, do jakiego stopnia badacz ma obowiązek zachować poufność zgromadzonych danych, jest dyskusyjna. Czy policja, prokuratura czy też sąd mają prawo zażądać od badaczy udostępnienia im zgromadzonego materiału badawczego czy też wyjawienia informacji służących identyfikacji poszczególnych uczestników badań? Kodeks etyczny Brytyjskiego Towarzystwa Kryminologicznego nie rozstrzyga tej kwestii jednoznacznie: Badacze powinni szanować obietnicę zachowania poufności i nie wyjawiać identyfikujących danych osobom trzecim bez zgody uczestników. Badacze powinni pamiętać, że są zobowiązani działać w ramach obowiązującego prawa w kwestiach takich jak prawa autorskie, poufność i ochrona danych (Roberts, Indermaur 2003: 5). Wprawdzie jest tutaj mowa o tym, że badacze powinni przestrzegać obowiązków wynikających z poufności. Niemniej jednak mowa jest też o tym, że mają oni przestrzegać prawa. Stąd pytanie, co powinni oni zrobić w sytuacji konfliktowej, to znaczy w sytuacji, gdy prawo ustami sądu czy też prokuratury domaga się udostępnienia zgromadzonych materiałów badawczych, a wymogi poufności im tego zabraniają. Marvin E. Wolfgang stoi na stanowisku, że badacz nie ma ani obowiązku prawnego ani moralnego udostępniać organom ścigania poufnych danych zgromadzonych podczas badania, a w sytuacji, gdy mimo tego jakaś instytucja nakaże mu te dane udostępnić, to powinien użyć wszelkich możliwych środków, z wyłączeniem przemocy, aby do tego nie dopuścić. Tak odnosi się on do możliwości konfiskaty poufnych danych w prowadzonym przez jego centrum badaniu: Powinniśmy dołożyć wszelkich starań, poza użyciem przemocy, dla ochrony danych zabranych z terenu Centrum. Wejdziemy, jeśli to konieczne, na drogę sądową, aby chronić poufność na- 137

14 grań (Wolfgang 1981: 352). Autor podaje wiele względów, dla których badacz nie powinien ani podporządkować się nakazom nakładanym przez państwowe instytucje ani nie powinien sam informować organów ścigania o popełnionych przez uczestników badań przestępstwach. Po pierwsze zauważa, że badacz w przeciwieństwie do funkcjonariusza policji nie ma prawnego obowiązku, ani informować o wszystkich przestępstwach, o których się dowie, ani tym bardziej nie ma obowiązku ich ścigać. Innymi słowy tego rodzaju obowiązki spoczywają tylko i wyłącznie na osobach pełniących szczególnego rodzaju funkcje. Tymczasem naukowiec nie jest tego rodzaju osobą. Po drugie moralną odpowiedzialność za niepoinformowanie o przestępstwie ponosiłby ktoś, kto czerpałby z tytułu zatajenia informacji o przestępstwie jakąś prywatną korzyść, a tymczasem badacz żadnej prywatnej korzyści z niej nie czerpie. Jedyną korzyścią jest dla niego rozwój nauki oraz lepsza i bardziej efektywna polityka kryminalna, które to korzyści trudno jednak nazwać prywatnymi przynajmniej tak twierdzi Marvin E. Wolfgang. Można się z tym jednak nie zgodzić. Bez wątpienia korzyścią prywatną dla badacza jest rozwój jego kariery naukowej oraz uzyskanie rozgłosu w świecie nauki, zdaje się jednak, że amerykańskiemu kryminologowi chodziło o bardziej namacalne korzyści niż przed chwilą wymienione. Choć rozważane przez Marvina E. Wolfganga zagadnienia prawne pochodzą z innego porządku prawnego niż funkcjonuje w Polsce to jednak okaże się, że w tym przypadku rozwiązania krajowe, co do konsekwencji, są podobne do tych przyjętych na gruncie common law 1. Warto przypomnieć w tym miejscu artykuł 240 KK: 1. Kto, mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166 lub 252, nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Prawny obowiązek powiadomienia o przestępstwie tyczy się tylko nielicznych najcięższych przestępstw takich jak: ludobójstwo (118KK), spisek (127KK), zamach stanu (128KK), szpiegostwo (130KK), zamach na prezydenta RP (134 KK), zamach terrorystyczny (140KK) zabójstwo (148KK), sprowadzenie katastrofy (163KK), przejęcie kontroli na statku (166KK), branie lub przetrzymywanie zakładnika (252 KK). Tak więc polski badacz tylko w przypadku wyżej wymienionych przestępstw miałby prawny obowiązek poinformowania o nich organów ścigania. Wprawdzie Marvin E. Wolfgang o takich nie wspomina analizując sytuację badaczy amerykańskich, jednak Plays i Lowman (Fogel 2007) mówią o zawieszeniu moralnych zobowiązań badacza wynikających z wymogu poufności. Uważają oni, że badacz powinien, choć nie musi, poinformować organy ścigania o tak zwanych ohydnych odkryciach, do których zaliczają się niektóre przestępstwa takie jak wykorzystanie seksualne dziecka czy niesłuszne oskarżenie kogoś o popełnienie przestępstwa. Kolejnym argumentem, który przemawia za nie ujawnianiem nabytych informacji o popełnionych przez respondentów przestępstwach jest to, że badacz wchodzi 1 System prawny obowiązujący w krajach anglosaskich. 138

15 w posiadanie tych informacji tylko i wyłącznie dlatego, że decyduje się na przeprowadzenie badania naukowego (Wolfgang 1981: 352). Gdyby nie zdecydował się na podjęcie tego badania, to nie wszedłby w posiadanie informacji o popełnionych przestępstwach. Można więc argumentować, że na badaczu spoczywają tylko obowiązki wypływające z samego badania, a wśród nich wymóg nieujawniania informacji poufnych. W ostateczności jeżeli jakiś badacz dochodzi do przeciwstawnych wniosków, a więc nie jest w stanie dotrzymać obowiązku nie ujawniania poufnych informacji, to powinien zrezygnować z prowadzenia tego rodzaju badań: Można powiedzieć, że jeżeli jakikolwiek badacz wątpi w moralny obowiązek zachowania poufności, to powinien unikać takiego rodzaju badań. Zaspokoi wtedy swoje poczucie etyki, które leży poza ramami tych nauk (Tamże: 352). Powyższe dylematy etyczne dotyczące tego, jak powinien postąpić badacz uzyskawszy wiedzę o popełnieniu przestępstwa przez uczestników badań, oraz jak powinien się zachować w sytuacji, gdy instytucje związane z wymiarem sprawiedliwości żądają wydania poufnych danych, w praktyce mogą się okazać dla badaczy w mniejszym stopniu trapiące, jeśli zastosują odpowiednie rozwiązania techniczne. O jednym z takich rozwiązań już dużo mówiliśmy. Chodzi o posługiwanie się alternatywnymi formami otrzymywania zgody na udział w badaniu. Jeżeli badacz nie wejdzie w posiadanie danych osobowych czy też innych informacji umożliwiających przypisanie poszczególnych materiałów badawczych do poszczególnych respondentów, to zainteresowanie organów ścigania tego rodzaju badaniami nie będzie na pewno już tak intensywne: Nie powinni [ankieterzy] nagrywać imion i nazwisk ofiar czy innych identyfikujących faktów na temat poszczególnych przestępstw chyba, że jest to bezwzględnie konieczne dla badania. Bez takich szczegółów dane są mniej użyteczne dla funkcjonariuszy organów ścigania (Tamże: 353). W krajach, gdzie obowiązuje pisemna forma otrzymywania zgody na udział w badaniach naukowych nad przestępstwem, można zastosować takie techniki, które uniemożliwią osobom trzecim identyfikację poszczególnych osób biorących udział w badaniu: Badacze mogliby używać płyt komputerowych, które wyświetlają tylko numer identyfikacyjny reprezentujący imiona i nazwiska dla pliku, który ma zostać poddany ogólnej analizie statystycznej. Kombinacje numer imię i nazwisko mogłyby być na osobnej płycie komputerowej, która może zostać zdeponowana na koncie w zagranicznym banku, gdzie konta są tajne (Tamże: 353). Kolejnym zagadnieniem, którym się zajmiemy, będzie problem przymusu jako motywacji do wzięcia udziału w badaniu naukowym. Każdy naukowiec, projektując swoje badanie, powinien wziąć pod uwagę to, czy uczestnicy badań faktycznie będą mogli się na nie zgodzić w sposób dobrowolny, nieprzymuszony. Nie chodzi tutaj tylko i wyłącznie o proste formy przymusu bezpośredniego: Dobrym przykładem przymusu jest działanie profesora proszącego swoich studentów o wzięcie udziału w badaniu (Fogel 2007). W przykładzie podanym przez Curtisa Fogel a nikt nie używa przemocy ani nawet słownego przymusu badanie jest teoretycznie 139

16 dobrowolne. Jednak studenci znajdują się w relacji zależności od osoby przeprowadzającej badanie i mogą podejrzewać, że uczestniczenie lub nie uczestniczenie, będzie miało wpływ na stopień jaki otrzymają z kursu profesora (Tamże). Należy unikać przymusu względem osób biorących udział w badaniu po pierwsze ze względu na to, że jest to traktowanie uczestników badań naukowych w sposób niegodny szczególnie gdy w grę wchodzi przymus bezpośredni a po drugie ze względu na to, że jego obecność może prowadzić do zafałszowania wyników badań. Respondenci, znajdujący się w sytuacji zależności od osoby przeprowadzającej badania, mogą z rożnych względów udzielać nieprawdziwych odpowiedzi. Pierwszym z takich powodów może być chęć przypodobania się osobie prowadzącej badania, kiedy uczestnicy badania udzielają takich odpowiedzi, aby potwierdzić hipotezę postawioną przez naukowca. Innym powodem udzielania fałszywych odpowiedzi może być obawa przed obnażeniem swoich słabości i chęć przedstawienia własnej osoby w korzystniejszym świetle. Wprawdzie tego rodzaju czynniki występują też w przypadku badań przeprowadzanych w warunkach wolnych od przymusu, jednak wynikają z naturalnej skłonności ludzi do przedstawiania siebie w lepszym świetle ale w sytuacji, gdy stoimy wobec badacza w relacji zależności, ich wpływ ulega zwielokrotnieniu. Pojęcie przymusu w badaniu, którym tutaj się posługujemy ma szeroki zakres. Należy zauważyć, że przy tak szerokim rozumieniu przymusu okazać się może, że nie będziemy w stanie zaprojektować badania, które od przymusu byłoby całkowicie wolne. Trzeba jednak też jasno powiedzieć, że tak rozumiany przymus może być stopniowalny silniejszy lub słabszy, mniej lub bardziej destruktywny dla rzetelności wyników badania. Przymus stosowany przez profesora, który uzależnia zaliczenie przedmiotu od wzięcia udziału w badaniu na temat spożycia czekolady, różni się zasadniczo od przymusu pojawiającego się w sytuacji, gdy atrakcyjna koleżanka z roku prowadzi wśród swoich kolegów badanie na temat stosowania przemocy wobec kobiet. W pierwszym przypadku, gdzie profesor bezpośrednio wykorzystuje relację zależności i do tego grozi niezaliczeniem przedmiotu, przymus jest silniejszy niż w drugim przypadku, gdzie zgoda jest teoretycznie dobrowolna. Jednak w drugim przypadku atrakcyjność koleżanki i spodziewane przez uczestników badań profity płynące z zawarcia z nią znajomości niejako zmuszają studentów do wzięcia udziału w badaniu. Jeżeli weźmiemy pod uwagę destruktywność tego rodzaju przymusu na wyniki badań, to sytuacja wydaje się odwrotna. Rzetelność badania spożycia czekolady wśród studentów nie jest zagrożona, natomiast prawdopodobne jest, że w drugim przypadku żaden z respondentów nie przyzna się do stosowania przemocy wobec kobiet 2. W interesie uczestników drugiego badania leży przedstawienie siebie w jak najlepszym świetle, a nieszkalowanie własnego wizerunku. Widać więc, że każdy przypadek badania jest indywidualny i badacz oraz osoby zatwierdzające jego projekt badawczy, sprawdzając go pod kątem moż- 2 Oczywiście jeżeli mamy do czynienia z normalną relacją damsko-męską. 140

17 liwości pojawiania się w badaniu przymusu, powinni mieć na uwadze różnorodne i indywidualne dla każdego badania uwarunkowania przymusu. Mimo różnych okoliczności, które mogą wpłynąć na pojawienie i charakter przymusu, postaramy się wskazać, w jaki sposób zapobiegać temu niepożądanemu zjawisku. Po pierwsze, co jest oczywiste, nie należy stosować przymusu bezpośredniego to znaczy, nie należy nakłaniać do wzięcia udziału w badaniu stosując jakiekolwiek groźby. Ponadto, jak można było już zauważyć analizując przytoczone przykłady, nie należy prowadzić badań na osobach pozostających względem nas w stosunku zależności czy też oczekujących, że ich udział w badaniu, a co gorsza udzielanie pewnego rodzaju odpowiedzi, przyniesie im jakieś korzyści. Tam, gdzie grupa, na której prowadzone jest badanie, nie została dobrana przez samego badacza, nie należy informować uczestników badania, kto zgłosił daną grupę do badania. Uczestnicy mogą bowiem odnieść wrażenie, że badanie jest zlecone przez tą osobę i sposób ich udziału w badaniu może ulec zmianie w związku z oczekiwaniem jakichś korzyści czy strat, w zależności od rodzaju udzielanych odpowiedzi: Jeżeli badając zdemoralizowaną młodzież powiemy im, że ich pracownik socjalny zapewnił nam kontakt do nich, możemy w większym stopniu skłonić ich do uczestnictwa,( ) ze względu na nagrodę której mogliby się spodziewać (Fogel 2007). Nie podawanie informacji na temat tego, kto zgłosił daną grupę do badania nie może być jednak mylone z podawaniem informacji fałszywych tego rodzaju postępowanie stanowiłoby przecież pogwałcenie wymogu świadomej zgody. Kolejna grupa problemów etycznych wypływa z konsekwencji poznania przez badacza w toku badania pewnych informacji. Do tych problemów zalicza się omówiony już przez nas konflikt między ciążącym na badaczu obowiązkiem zapewnienia poufności uczestnikom badań a zobowiązaniem do informowania odpowiednich organów o przestępstwie. W grę wchodzą tu jednak również innego rodzaju problemy. Jednym z nich jest sytuacja tego rodzaju, że badacz w toku badania dowiaduje się, iż uczestnik badania potrzebuje pomocy. Przykładowo w badaniu dotyczącym użycia narkotyków odkrywamy, że dany respondent jest uzależniony od heroiny. Pojawia się wtedy napięcie między obowiązkiem pomagania a obowiązkiem wypływającym z pozytywistycznego ideału nauki zgodnie, z którym badacz powinien w jak najmniejszym stopniu ingerować w badaną rzeczywistość. Curtis Fogel zauważa, że pojawiający się tu konflikt wartości da się rozwiązać. Naukowiec może udzielić pomocy uczestnikowi po zakończeniu wywiadu czy też innego rodzaju badania, które jest przeprowadzane. Oczywiście, żeby to zrobić, naukowiec musi być wcześniej przygotowany do udzielenia takiej pomocy. W tym celu już w fazie projektowania badania powinien się zastanowić na jakie problemy może w toku pracy badawczej natrafić i pod tym kontem przygotować się do niesienia pomocy. Czyli jeżeli prowadzone są badania nad użyciem narkotyków, to naukowiec powinien zdobyć wiedzę o tym, gdzie w danym rejonie znajdują się instytucje udzielające pomocy narkomanom, jak do nich się dostać oraz z jakim konsekwencjami może 141

18 wiązać się skorzystanie z pomocy w poszczególnych instytucjach. Oczywiście najlepiej jest też zaangażować w projekt odpowiednich specjalistów w tym wypadku na przykład specjalistów w zakresie terapii uzależnień. Konflikt interesów to jeszcze inny problem etyczny łączący się z procesem zdobywania wiedzy przez naukowca w toku badania: Dla kryminologów prawdziwy dylemat etyczny pojawia się wtedy gdy dane, które zbierają stoją w zasadniczej sprzeczności z wartościami i celami sponsorującej ich instytucji ( )Skonfrontowani z takim konfliktem interesów badacze stoją przed decyzją czy cenzurować pewne informacje chroniąc jednocześnie misje instytucji czy przeciwnie działać przeciwko misji instytucji, a jednocześnie na rzecz interesu akademickiej integralności (Tamże). Wielu twierdzi, że naukowcy mają etyczny obowiązek przedstawiać światu swoje odkrycia, nawet jeżeli są one sprzeczne z celami zlecających badania agencji. Praktyka pokazuje jednak, że coraz częściej dzieje się przeciwnie. Znany jest na przykład przypadek badania przeprowadzanego przez profesora Charlesa W. Thomasa z uniwersytetu w Florydzie: Profesor Thomas, główny zwolennik prywatyzacji więzień, zredagował pracę wyolbrzymiającą pozytywny wpływ i ograniczenie recydywy młodocianych przestępców opuszczających prywatne więzienia w porównaniu do tych z sytemu państwowego. Geis, Mobley i Shichor trochę poszukali i odkryli, że Thomas miał wypłacane ze strony Florydzkiej komisji do spraw prywatyzacji więzień [Florida Correctional Privatization Commission] pięćdziesiąt dolarów za godzinę prowadzonych badań (Tamże). Wobec coraz częściej pojawiających się tego rodzaju przypadków należy raczej zastanowić się nad wprowadzeniem rozwiązań, które nie dopuściłyby do powstawania takich konfliktów interesów. Spośród istniejących propozycji wskazać możemy kodeks etyczny Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego, który zwraca uwagę na to, że badacz społeczny powinien szczególną wagę przykładać do czystości i niezależności prowadzonego badania. Możemy wymienić również wskazówki proponowane przez Curtisa Fogela, który formułuje takie wskazania dla badaczy: ( )Badacze powinni a) unikać bezpośredniego badania organizacji, od której otrzymują fundusze b) bezpośrednio wyjawiać źródła swojego finansowania we wszystkich publikacjach, podobnie jak wszystkie odchylenia, które mogły zostać sformułowane jako rezultat końcowy c) utrzymywać wysokie standardy ważnego badania, nawet jeżeli oznacza to ograniczenie środków na badania (Tamże). Badacz powinien również pamiętać, aby przy okazji prezentacji własnych wyników, wystrzegać się wybiegania poza wnioski, które bezpośrednio można wysunąć z przeprowadzonych badań (Wolfgang 1981: 354). Rzeczą, której naukowcy powinni szczególnie unikać, jest prezentowanie własnych poglądów niepotwierdzonych w przeprowadzonym badaniu w trakcie prezentacji wyników tego badania w taki sposób, że nie da się ich prywatnych przekonań oddzielić od wniosków sformułowanych na podstawie badania. W ostatnich latach obserwuje się nasilenie problemów etycznych wynikających z konfliktu interesów. Bierze się to stąd, że różnego rodzaju instytucje coraz częś- 142

19 ciej poszukują legitymizacji swoich działań w nauce, tyczy się to też nauk zajmujących się przestępstwem (Tamże: 361). Sama tendencja powinna być raczej powodem do radości niż smutku w zasadzie powinniśmy się cieszyć, że instytucje liczą się z najnowszymi odkryciami w dziedzinie nauki. Niestety w rzeczywistości jest raczej tak, że instytucje najpierw projektują różnego rodzaju decyzje a dopiero później przeznaczają środki na badania, których zadaniem jest tylko i wyłącznie potwierdzenie właściwości prowadzonej polityki. Powinno być odwrotnie. Najpierw powinny być przeznaczane fundusze na badania w obszarze na przykład polityki kryminalnej czy resocjalizacji a później, na podstawie wyników badań, należy projektować rozwiązania dla polityki kryminalnej czy resocjalizacji. Widać stąd jednak, że problem, z którym mamy tutaj do czynienia jest w rzeczywistości problemem całego systemu, w skład którego po jednej stronie wchodzą właściciele funduszy a po drugiej stronie przedstawiciele świata nauki. Same reguły formowane w kodeksach etyki zawodowej mogą nie wystarczyć. Chyba jedynym sposobem zmiany tego patologicznego sytemu jest większe zainteresowanie jego funkcjonowaniem ze strony społeczeństwa, w którego interesie leży przecież rzetelność badań społecznych. Właśnie ona będzie przedmiotem naszych dalszych analiz. Problem trafności i rzetelności badań naukowych nie jest zwykle uznawany za problem etyczny. Punkt widzenia zmienia się jednak, gdy od wyników tego rodzaju badań zależeć mogą losy tysięcy ludzi. W zależności bowiem od wyników tych badań zmienia się stopniowo polityka kryminalna w świecie. To od tych wyników nich w dużej mierze zależy, czy stosowana będzie kara śmierci, czy stosowane będą kary izolacyjne, efektywność resocjalizacji oraz wiele innych ingerujących w sposób totalny w ludzkie życie spraw. Z tego względu obowiązek stosowania jak najbardziej adekwatnych technik do badania poszczególnych rodzajów danych w tym obszarze nabiera wymiaru moralnego błąd w tej dziedzinie może skutkować wyrządzaniem nieodwracalnej krzywdy tysiącom ludzi: Podczas gdy inne instytucje takie jak szpitale psychiatryczne również ograniczają wolność jednostki, wymiar sprawiedliwości jest najważniejszym miejscem legitymizowanego użycia przymusu w społeczeństwie amerykańskim. Konsekwencje niewłaściwego zastosowania przymusu mogą być dotkliwe i nieodwracalne. Dodatkową racją, przemawiającą za nadaniem wysokiej rangi wypracowaniu zgody co do etycznych rozważań na temat wymiaru sprawiedliwości, jest fakt, iż ludzie będący pod jego oddziaływaniem są zazwyczaj biedni lub też należą do mniejszości, a w związku z tym nie mają prawie dostępu do konwencjonalnych środków, które mogłyby im służyć do wyrównywania krzywd. (Wolfgang 1981: 361) Jak widać, etyka badań naukowych nad przestępstwem nie była wolna od błędów w trakcie swojej historii na Zachodzie. Mimo to z biegiem czasu w wielu kwestiach udało się wypracować zadawalające rezultaty. Wciąż jest jednak wiele problemów nierozwiązanych bądź czekających na lepsze rozwiązanie. Badacze i etycy zajmujący się przestępczością w Polsce, zastanawiając się nad stwarzaniem rozwiązań 143

20 w zakresie etyki badań naukowych, powinni wystrzegać się przyjmowania skrajnych rozwiązań. Z jednej strony powinniśmy unikać bezrefleksyjnego przyjmowania i aplikowania na grunt Polski zachodnich rozwiązań, które niejednokrotnie, jak pokazała historia, nie rozwiązywały problemów a generowały nowe. Z drugiej strony niedopuszczalne jest, aby było tak jak w chwili obecnej, gdy nikt problemu nie zauważa. Jaka jest tego przyczyna? Niektórzy, być może trafnie konstatują, że klienci resocjalizacji czy też kryminologii osoby często wykluczone społecznie nie upomną się o swoje prawa jako podmioty badań. Obecną sytuację na gruncie etyki badań naukowych na świecie możemy bardzo pożytecznie wykorzystać, jeżeli z zagranicznych rozwiązań będziemy wybierać te, które nadają się do zastosowania na naszym gruncie. Do tego rodzaju rozwiązań zaliczają się, co do meritum te dotyczące przymusu. Gdy chodzi o wymóg świadomej zgody, to ten aspekt etyki badań kryminologicznych jest z pewnością bardzo złożony. Na podstawie zagranicznych doświadczeń wydaje się jasne, że stosowanie pisemnej formy zgody nie jest najlepszym rozwiązaniem. Nie ulega jednak wątpliwości że jakaś forma otrzymywania świadomej zgody powinna stać się standardem w polskich badaniach nad przestępstwem. Kwestia poufności jest sprawą wielkiej wagi i zdaje się, że wypracowane na Zachodzie granice jej obowiązywania są granicami rozsądnymi. Pozostaje mieć nadzieje, że zagadnienie etyki badań naukowych nad przestępczością doczeka się w naszym kraju popularyzacji, do czego być może w minimalnym choćby stopniu przyczyni się ta praca. Bibliografia: 1. Faden R.R., Baeauchamp T.L., A history and theory of informed consent, Oxford University Press, New York Fogel C., Ethical Issues in Field-Based Criminological Research in Canada [w:] International Journal of Criminal Justice Sciences, 2007, nr 2 (2). 3. Kodeks Norymberski, 4. Makkai, McGregor, Drug Use Monitoring in Australia: 2001 report on drug use among police detainees, [w:] AIV Research and Public Policy Series, 2001, nr Mann T., Informed consent for psychological research: Do subjects comprehend consent forms and understand their legal rights? [w:] Psychological Science, 1994, nr 5 (3), s Miszewski K., Kiedy badacz jest tajnym agentem [w:] Przegląd socjologii jakościowej, 2007, nr 3 (2), s Roberts L., Indermaur D., Signed consent forms in criminological research: protection for researchers and ethics committees but a threat to research participants?, Canberra