Działania innowacyjne w przedsiębiorstwach Lubelszczyzny

Transkrypt

1 PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY Działania innowacyjne w przedsiębiorstwach Lubelszczyzny Ekspertyza naukowa dr inż. Artur Paździor Politechnika Lubelska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie a.pazdzior@wspa.pl mgr inż. Karolina Gałązka Politechnika Lubelska kg4@interia.pl Strona 1 z 25

2 Istota i rodzaje innowacji Słowo innowacja pochodzi od innovatio co oznacza odnowienie (łac. innovare, odnawiać, odświeżać). Można ją określić mianem istotnego dla przedsiębiorstwa narzędzia, wykorzystywanego do podjęcia nowej działalności gospodarczej lub świadczenia nowych usług. Mimo spotykanych rozbieżności w kwestii nazewnictwa można z całą pewnością stwierdzić, że innowacje odgrywają pozytywną rolę nie tylko w rozwoju mniejszych podmiotów gospodarczych, ale i całych gospodarek 1. Za głównego twórcę terminu innowacji uważa się J. Schumpetera, który określa innowacje, jako nieciągłe przeprowadzanie nowych kombinacji w pięciu przypadkach 2 : wprowadzenie nowego towaru towaru, z jakim konsumenci się jeszcze nie zapoznali, lub nowego gatunku jakiegoś towaru; wprowadzenie nowej metody produkcji metody jeszcze niewypróbowanej praktycznie w danej gałęzi przemysłu; otwarcie nowego rynku takiego rynku, na który dana gałąź przemysłu nie została jeszcze wprowadzona; zdobycie nowego źródła surowców lub półfabrykatów; przeprowadzenie nowej organizacji jakiegoś przemysłu np. stworzenie sytuacji monopolistycznej, złamanie pozycji monopolistycznej. Innowacja polega zatem na wytworzeniu bądź wprowadzeniu do praktyki gospodarczej nowego produktu lub usługi, która na ogół przynosi określone korzyści. Innowacja to przede wszystkim zmiana. W tym kontekście nasuwa się pytanie, czy każdą zmianę w produkcie czy technologii wytwarzania należy traktować jako innowację? Niewątpliwie patrząc na ten problem od strony innowacji, to każda innowacja jest zmianą, ale nie każda zmiana jest innowacją 3. W celu pewnego uporządkowania zjawiska, a co za tym idzie także samego procesu innowacyjności, w literaturze wprowadza się klasyfikacje innowacji. Jednym z kryteriów klasyfikacji może być np.: zakres oddziaływania, przedmiot, skala, stopień oryginalności. 1 Pawlik A. Instytucje wspierające innowacyjność przedsiębiorstw; w: W kierunku gospodarki opartej na wiedzy: Innowacyjność, konkurencyjność, współpraca w regionie, Kielce 2006, s Schumpeter J. Teoria rozwoju gospodarczego, wyd. PWN, Warszawa 1960, s Białoń L. (red); Zarządzanie działalnością innowacyjną op. cit., s. 17 Strona 2 z 25

3 Według metodologii Oslo Manual 4 wyróżnić można cztery podstawowe typy innowacji, do których zalicza się następujące: 1. Innowacja produktowa rozumiana, jako wprowadzenie na rynek nowego towaru/usługi lub znaczące ulepszenie oferowanych uprzednio towarów/usług, 2. Innowacja procesowa rozumiana, jako wprowadzenie nowych lub znacząco ulepszonych metod produkcji lub dostaw, 3. Innowacja marketingowa rozumiana, jako zastosowanie nowej metody marketingowej obejmującej znaczące zmiany w wyglądzie produktu, jego opakowaniu, promocji, polityce cenowej, 4. Innowacja organizacyjna rozumiana, jako zastosowanie nowej metody organizacji działalności przedsiębiorstwa, nowej organizacji miejsc pracy lub nowej organizacji relacji zewnętrznych. Wymienione typy innowacji, występują we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej. Należy jednak pamiętać, że w każdej z dziedzin odznaczają się specyfiką właściwą dla danej działalności. Warto zwrócić uwagę, że kryteriów klasyfikacji może być znacznie więcej. Ich dobór zależy od celów analizy, jakim mają służyć. Wpływ nowej gospodarki na wprowadzanie innowacji XXI wiek to era nie tylko globalizacji i powszechnej informatyzacji, ale również nowych procesów w sferze zarządzania ukierunkowanych na doskonalenie działań zarówno operacyjnych, jak i finansowych. We współczesnej gospodarce zanika znaczenie zasobów materialnych, dawniej kluczowych dla rozwoju organizacji, na rzecz czynników o charakterze niematerialnym. To właśnie zasoby niematerialne stają się podstawowym kreatorem wartości przedsiębiorstwa funkcjonującego w turbulentnym otoczeniu, odznaczającym się dynamizmem i nieprzewidywalnością. W takich uwarunkowaniach istotne kluczowe dla każdego podmiotu jest to, by wytwarzany przez niego produkt, bądź świadczona usługa była nowa, unikalna. Realizacja tego zadania jest możliwa wyłącznie w tych przedsiębiorstwach, 4 Pomiar działalności naukowej i technicznej. Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. OECD/European Communities 2005, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Departament Strategii i Rozwoju Nauki Strona 3 z 25

4 gdzie właściwie wykorzystuje się zasoby niematerialne, przede wszystkim kapitał ludzki, w wyniku czego może dojść do kreowania i testowania innowacji. We współczesnej firmie innowacyjność jest zatem jednym z kluczowych czynników wartości przedsiębiorstwa. W dotychczasowych rozważaniach na temat wartości rzadko była brana pod uwagę. Uwarunkowania nowej gospodarki opartej na wiedzy sprawiły, że osiąganie nadrzędnego celu przedsiębiorstwa, jakim jest maksymalizacja wartości, nie może odbywać się z wyłączeniem zasobów niematerialnych, kształtujących postawy innowacyjne. Wyzwania nowej gospodarki opartej na wiedzy stały się pretekstem do podjęcia dyskusji na temat barier rozwoju współczesnych gospodarek, szczególnie UE. Efektem tego było sformułowanie zbioru reform społeczno-gospodarczych, zawartych w Strategii Lizbońskiej. Strategia ta koncentruje się w dużej mierze na innowacyjności europejskiej gospodarki, jako kluczowym aspekcie wzrostu konkurencyjności państw UE. W świetle założeń tej strategii Unia aby móc skutecznie konkurować z USA, Japonią, czy państwami grupy BRIC 5 oraz innymi państwami, powinna zbudować infrastrukturę instytucjonalną umożliwiającą wzrost poziomu innowacyjności. 6 Należy jednak podkreślić, że budowa samej infrastruktury wydaje się być warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym do znaczącej poprawy konkurencyjności europejskiej gospodarki. Kluczowe w tym względzie wydaje się przejście z obszaru instytucjonalnego na grunt przedsiębiorstw, których trwanie i rozwój jest w dużej mierze uzależniony od wdrażanych przez nie innowacji produktowych, procesowych, marketingowych i organizacyjnych. Jak zauważa M.J. Stankiewicz, w warunkach globalnej konkurencji warunkami decydującymi o powodzeniu firmy stają się: 7 szybkość tworzenia i rozwijania nowych atrakcyjnych produktów o globalnym zasięgu, wytwarzanie produktów wysokiej jakości i zdolność do niemal natychmiastowego dostosowania wielkości i struktury oferty do rozmiarów i struktury popytu, 5 Do państw grupy BRIC zalicza się Brazylię, Rosję, Indie oraz Chiny. 6 Por. The Lisbon Strategy - Making Change Happen, Commission Staff Working Paper, Commission of the European Communities, Brussels, , SEC (2002), 29/2. 7 Por. J. Bogdaniecki (red.), Firma w otoczeniu globalnym, Dom Organizatora, Toruń 2006, s. 17. Strona 4 z 25

5 stosowanie globalnego marketingu, umożliwiającego sprawne wprowadzenie produktów na wszystkie ważne rynki oraz zapewniającego maksymalizację satysfakcji nabywcy, zdolność do wysokiej akumulacji finansowej, pozwalającej mobilizować środki niezbędne dla tworzenia i skutecznej sprzedaży kolejnych generacji produktów oraz koncentrowanie się na działaniach o najwyższej wartości dodanej. Czynniki te wydają się możliwe do zrealizowania w przedsiębiorstwach odpowiednio ukształtowanych pod względem rozpoznawania i akceptowania zmian. Wiąże się z tym akceptacja ryzyka w podejmowaniu decyzji, których skutkiem są nowe pomysły i nowe metody działania. Konieczny jest również swobodny, niekontrolowany przez menedżerów, przepływ informacji oraz udostępnianie wszelkich zasobów wiedzy. Dobre pomysły muszą zyskiwać aprobatę przez patronów ze ścisłego kierownictwa, a innowatorów konieczne należy nagradzać. 8 W nowych uwarunkowaniach konieczne jest wypracowanie przez przedsiębiorstwo określonego profilu innowacyjnego. Oznacza to konieczność systematycznego odnawiania i unowocześniania istniejących zasobów. Jeżeli jednak w firmie zasoby nie przyczyniają się do realizacji celów innowacyjnych, należy wówczas zerwać więzy z przeszłością 9 i podążać w kierunku integracji procesów pozwalających na nieustanny wzrost poziomu innowacyjności działalności gospodarczej. Innowacje Polski na tle innych państw UE i świata Mimo wzrastającej z roku na rok świadomości, zarówno wśród przedsiębiorców, jak i decydentów politycznych, na temat wpływu kreatywności na rozwój gospodarczy, Polska w dalszym ciągu jest krajem o jednym z najniższych poziomów innowacyjności w Europie. Spośród krajów UE gorzej w tym zestawieniu wypada jedynie Słowacja, Rumunia, Litwa, Bułgaria i Łotwa (por. rys. 1). 8 Por. R. Luecke, Zarządzanie kreatywnością i innowacją, Harvard Business Essentials, Wydawnictwo MTBiznes Sp. z o.o., Konstancin-Jeziorna 2005, s Por. J. Bogdaniecki (red.), Firma w otoczeniu globalnym, Dom Organizatora, Toruń 2006, s. 35. Strona 5 z 25

6 Rys. 1. Innowacyjność w krajach Unii Europejskiej Źródło: Ranking innowacyjności w Unii Europejskiej. Polska pod koniec stawki, por. (stan z r.). Jednym z głównych powodów takiego stanu rzeczy jest niewielka innowacyjność polskiej gospodarki. Brak innowacyjności nie jest jednak immanentną cechą Polaków. Problem tkwi w niewłaściwym podejściu do pozycjonowania innowacji w hierarchii celów gospodarczych oraz związane z tym zaniedbania w finansowaniu nakładów na prace badawczo-rozwojowe. Nie jest przypadkowe to, iż w tym względzie Polska również zajmuje jedno z ostatnich miejsc wśród państw UE. W państwach członkowskich na badania i rozwój wydaje się przeciętnie 2,8 proc. PKB, natomiast w Polsce niecały 1 proc. Według planów Ministerstwa Nauki i Szkolnictw Wyższego w 2020 r. udział tych nakładów w polskim PKB, według optymistycznego scenariusza, ukształtuje się na poziomie 1,7 proc. 10 Oznacza to, że Polska jeszcze przez długi czas nie zmniejszy dystansu nie tylko wobec krajów Wspólnoty, ale przede wszystkim w stosunku do USA, Japonii i Korei Południowej, gdzie nakłady na 10 Por. (stan z r.). Strona 6 z 25

7 badania i rozwój wyraźnie kształtują się powyżej średniej dla państw OECD, wynoszącej w 2009 r. 2,4 proc. PKB. 11 Poza niewystarczającymi środkami przyczyn niskiego poziomu innowacyjności należy również upatrywać w niesatysfakcjonującym stopniu współpracy nauki z biznesem. 12 Sytuacja co prawda ulega zmianie. Dzieje się tak głównie za sprawą licznych projektów unijnych funkcjonujących w obszarze programu operacyjnego Kapitał Ludzki, mających na celu integrację środowiska akademickiego z biznesowym. Warto jednak podkreślić, że ani w Polsce, ani w innych krajach UE powiązania przedsiębiorstw z uczelniami wyższymi nie są tak silne jak w Stanach Zjednoczonych. 13 Mimo wielu pozytywnych inicjatyw w dalszym ciągu rozwój innowacji hamowany jest przez nadmierną biurokrację. Wystarczy nadmienić, że w rankingu łatwości prowadzenia biznesu Polska znajduje się dopiero na 62 pozycji za Panamą, Samoa, Bułgarią i Tongo, tuż przed Ghaną, Czechami, Dominikaną i Azerbejdżanem. 14 Taka sytuacja, że przedsiębiorcy, zamiast myśleć o innowacyjności, borykają się z biurokracją, nadmiernym fiskalizmem, czy opieszałym sądownictwem. Podobne zjawiska, widoczne również w innych krajach UE są jedną z głównych przyczyn stagnacji innowacyjnej Europy. UE nie dość, że nie dogania USA, Japonii, czy Korei Południowej, to w dodatku systematycznie traci przewagę nad państwami grupy BRIC. Potwierdza to ostatnia edycja Innovation Union Scoreboard, z której wynika, że do UE w szybkim tempie zbliżają się przede wszystkim Chiny i Brazylia, gdzie liczba wniosków patentowych zgłaszanych w trybie międzynarodowym wzrasta każdego roku o ok. 22 proc. proc. szybciej niż w krajach europejskich. W szybszym tempie rosną również wydatki 11 Por. (stan z r.). 12 Por. Ranking innowacyjności w Unii Europejskiej. Polska pod koniec stawki, por. (stan z r.). 13 Por. W. Popławski, Istota i uwarunkowania współpracy w budowie potencjału innowacyjnego przedsiębiorstw, w: W. Popławski, A. Sudolska, M. Zastempowski, Współpraca przedsiębiorstw w Polsce w procesie budowania ich potencjału innowacyjnego, Dom Organizatora, Toruń 2008, s Por. Doing Business 2012, The International Bank for Reconstruction and Development, The World Bank, Washington DC 2012, s. 6. Strona 7 z 25

8 prywatnych firm z tych państw na badania i rozwój. Wyższą dynamikę zauważyć można również w przypadku przychodów z eksportu produktów zaawansowanych technologicznie. 15 Przedstawione fakty wskazują, że mimo wzrastających nakładów na prace badawczorozwojowe Polska w dalszym ciągu znajduje się wśród państw o najniższym poziomie innowacji w UE. Sama zaś Wspólnota, poza państwami skandynawskimi, odznacza się zauważalnie niższym stopniem innowacyjności niż liderzy w tej dziedzinie, do których zaliczyć można Stany Zjednoczone, Japonię, Koreę Południową, czy Izrael. Świadczy to o niewielkim przystosowaniu polskich i europejskich przedsiębiorstw do konkurowania w warunkach nowej rzeczywistości gospodarczej, w której na plan pierwszy wysuwają się zasoby niematerialne. W takich warunkach firma, która odpowiednio ich nie wykorzystuje nie tylko, że się nie rozwija, ale w relacji do innych podmiotów traci swoją przewagę konkurencyjną, co nierzadko prowadzi do niezdolności do terminowego i odpowiednio jakościowego reagowania na potrzeby klientów, a w konsekwencji nawet do opuszczenia danego segmentu rynku. Innowacyjność poszczególnych regionów i potencjał innowacyjny przedsiębiorstw w Polsce Z badań przeprowadzonych przez zespół pod kierownictwem A. Nowakowskiej wynika, że w 2000 r. liderem rankingu potencjału innowacyjnego w Polsce było województwo mazowieckie. Ostatnie miejsce przypadło w udziale województwu warmińskomazurskiemu. Lubelszczyzna w tym rankingu znalazła się w grupie województw tzw. klasy drugiej, czyli regionów o średnim poziomie rozwoju potencjału innowacyjnego. Podobne wyniki uzyskano również w 2003 r. i 2006 r. 16 Niemniej, na przestrzeni lat pozycja województwa lubelskiego w rankingu potencjału innowacyjnego spadła z 7 na W konsekwencji Lubelszczyzna przyporządkowana została do grupy województw pogłębiających opóźnienie (por. rys. 2.). 15 Por. W pogoni za Unią, (stan z r.). 16 Por. M. Feltynowski, Ranking potencjału innowacyjnego polskich regionów z wykorzystaniem miar syntetycznych, w: A. Nowakowska (red.), Zdolności innowacyjne polskich regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s Tamże, s. 30. Strona 8 z 25

9 Rys. 2. Pozycje regionów w rankingu potencjału innowacyjnego 18 Źródło: M. Feltynowski, Ranking potencjału innowacyjnego polskich regionów z wykorzystaniem miar syntetycznych, w: A. Nowakowska (red.), Zdolności innowacyjne polskich regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s. 31. Z zestawienia polskich województw wynika, że istnieje duża potrzeba przeanalizowania czynników niskiego poziomu potencjału innowacyjnego Lubelszczyzny tym, bardziej, że jest to region, który znany uznawany jest za obszar o dużym natężeniu jednostek naukowo-badawczych, zaś sam Lublin określany jest mianem miasta studenckiego. Wpływ innowacji na rozwój poszczególnych państw, regionów, jak i konkretnych przedsiębiorstw wydaje się być niekwestionowany. O roli jaką innowacje pełnią w dzisiejszej gospodarce świadczy m.in. opracowanie tzw. regionalnych strategii innowacji (RSI). Województwo lubelskie również opracowało taką strategię. Głównym jednak zarzutem wysuwanym wobec tego dokumentu jest to, iż dominuje w niej podejście sektorowe, a nie zalecane dla analiz innowacyjności, podejście horyzontalne (funkcjonalne) Ranking ten utworzony został z wykorzystaniem metody Perkala. Należy jednak zaznaczyć, że niemal identyczne wyniki uzyskano przy zastosowaniu innych miar, chociażby wskaźnika Hellwiga, przy pomocy którego Lubelszczyzna znalazła się w latach na miejscach od 7 do 9, a ponadto została przyporządkowana do grupy województw traccychc dystans (por. M. Feltynowski, Ranking potencjału innowacyjnego polskich regionów z wykorzystaniem miar syntetycznych, w: A. Nowakowska (red.), Zdolności innowacyjne polskich regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s ). 19 Por. G. Gorzelak, A. Bąkowski, M. Kozak, A. Olechnicka, Polskie regionalne strategie innowacji: ocena i wnioski dla przyszłych działań, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, styczeń 2006 r., s. 6. Strona 9 z 25

10 W oparciu o szczegółową analizę wszystkich 15 RSI ustalono, że w niemal wszystkich województwach Polski istnieje zbyt słabe powiązanie jednostek naukowych z biznesem, poziom komercjalizacji wyników badań jest znikomy, kadra naukowa nie posiada umiejętności menedżerskich, a programy edukacyjne nie są dostosowane do wymagań rynku pracy. Z drugiej strony przedsiębiorcy nie wykazują większych chęci do współpracy z placówkami naukowymi, ponieważ ich zdaniem nie przekłada się to bezpośrednio na korzyści finansowe. Zdaniem ekspertów, szansą na wyjście z tej niekorzystnej sytuacji może być utworzenie Systemu Wspierania Innowacji i Transferu Technologii (SWITT). System ten, budowany w ramach programu rządowego, zamieszczonego w Zaktualizowanej koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, miałby przyjąć postać zregionalizowanej sieci ośrodków udostępniających zainteresowanym przedsiębiorcom oraz ośrodkom naukowobadawczym informacje dotyczące kierunków innowacji oraz dostępnych technologii. 20 Wypada jednak zaznaczyć, że sama instytucjonalizacja nie zniweluje wszystkich problemów duszących polską innowacyjność. Konieczne wydaje się wypracowanie metod i technik mających na celu ukazanie potencjalnych korzyści wynikających ze współpracy nauki z biznesem oraz zniwelowanie barier biurokratycznych, a także zmiana podejścia zwierzchników do pracowników akademickich komercjalizujących wyniki swoich badań naukowych. Dużą role powinny odgrywać również władze regionalne, które muszą posiadać możliwość podejmowania suwerennych decyzji w zakresie tworzenia polityki innowacyjnej. Konieczne jest również odszukanie odpowiednich instrumentów i systemów finansowych umożliwiających realizację polityki innowacyjnej oraz oddziaływanie na instytucje tworzące regionalny system innowacji. 21 Innowacyjność państw, czy regionów jest pochodną potencjału innowacyjnego poszczególnych przedsiębiorstw. Potencjał ten można zdefiniować jako zdolność do efektywnego wprowadzania innowacji, bądź też jako funkcję potencjału innowacyjnego oraz oporu wobec innowacji, jaki stawia załoga przedsiębiorstwa oraz jego otoczenie. 22 Tak 20 Tamże, s Por. A. Nowakowska, Podmioty polityki regionalnej wobec procesów i polityki innowacyjnej w świetle badań ankietowych, w: A. Nowakowska (red.), Zdolności innowacyjne polskich regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s Por. M. Zastempowski, Ocena składników potencjału innowacyjnego przedsiębiorstw w Polsce, w: W. Popławski, A. Sudolska, M. Zastempowski, Współpraca przedsiębiorstw w Polsce w procesie budowania ich potencjału innowacyjnego, Dom Organizatora, Toruń 2008, s Strona 10 z 25

11 sformułowana definicja wskazuje, że na innowacyjność przedsiębiorstw mają wpływ nie tylko zasoby ludzkie, finansowe, rzeczowe oraz wiedza, którą dysponuje firma, lecz także otoczenie sektorowe oraz instytucjonalne. 23 Skoordynowanie tych wszystkich elementów, choć trudne, jest kluczowe z punktu widzenia możliwości rozwojowych zarówno samego przedsiębiorstwa, jak i poszczególnych regionów. Innowacje szansą na rozwój Lubelszczyzny Wiele przedsiębiorstw w województwie lubelskim wprowadza innowacje produktowe oraz innowacje usługowe. Innowacje te wdrażane są w dużym stopniu poprzez inwestycje, które są niewątpliwie szansą dla rozwoju Lubelszczyzny. Słusznie bowiem zauważa A. Lulek, że innowacje pełnią wiele istotnych funkcji o charakterze ekonomicznym i społecznym. Nie bez znaczenia pozostaje również aspekt techniczno produkcyjny i ekologiczny w kształtowaniu rozwoju społeczno gospodarczego danego regionu 24. W 2009 r. i 2010 r. nakłady na innowacje w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych województwa lubelskiego wzrastały w zbliżonym tempie, osiągając w 2010 r. wartość tys. zł w przemyśle i tys. zł w sektorze usługowym (por. tabela 1). Tabela 1. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach województwa lubelskiego w latach (w tys. zł) Lp. Wyszczególnienie Dane w tys. zł Przedsiębiorstwa przemysłowe Przedsiębiorstwa z sektora usług Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Banku Danych Lokalnych GUS, (stan z r.). Porównując strukturę nakładów na działalność innowacyjną w przemyśle i sektorze usług w latach można zauważyć zwiększenie wydatków innowacyjnych w obydwu obszarach (por. tabela 2). 23 Por. Tamże, s Lulek A., Innowacyjność a zróżnicowany rozwój obszarów województwa zachodniopomorskiego na podstawie analizy rozwoju terenów nadmorskich, w: Rozwój lokalny i regionalny, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2011, s. 129 Strona 11 z 25

12 Tabela 2. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach województwa lubelskiego w latach (w %) Lp. Wyszczególnienie Dane w % Przedsiębiorstwa przemysłowe 17,63 14,10 15,06 2. Przedsiębiorstwa z sektora usług 10,56 8,62 9,59 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Banku Danych Lokalnych GUS, ( stan z r.). Polskie firmy częściej wdrażają innowacje procesowe, czyli usprawnienia sposobu wytwarzania wyrobów, niż nowe produkty. Na 6,9 tys. firm innowacyjnych o liczbie pracujących powyżej 9 osób 80% wprowadziło nowe lub istotnie ulepszone procesy, a 73% z nich nowe lub istotnie ulepszone produkty. Pokrywa się to z dominacją nakładów inwestycyjnych w budżecie innowacyjnym. Przewaga przedsiębiorstw wdrażających innowacje procesowe ma miejsce we wszystkich grupach przedsiębiorstw według wielkości 25. W latach widoczna była rozbieżność innowacyjna między przedsiębiorstwami funkcjonującymi w sektorze publicznym i prywatnym. W 2008 r. rozbieżność między odsetkiem innowacyjnych podmiotów z sektora publicznego i prywatnego kształtowała się na poziomie 8,07 pkt. proc. W kolejnych latach odsetek firm innowacyjnych w obydwu sektorach uległ wyraźnemu zmniejszeniu. W efekcie, w 2010 r. 25,75% przedsiębiorstw z sektora publicznego można było uznać za innowacyjne. Wśród firm prywatnych odsetek ten wynosił zaledwie 16,57% (por. tabela 3). Lp. Tabela 3. Przedsiębiorstwa innowacyjne w województwie lubelskim wg sektorów własności w latach Wyszczególnienie Dane w % Przedsiębiorstwa ogółem 21,17 18,16 17,14 2. Przedsiębiorstwa z sektora publicznego 28,83 24,32 25,76 3. Przedsiębiorstwa z sektora prywatnego 20,76 17,74 16,57 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Banku Danych Lokalnych GUS, ( stan z r.). Na przestrzeni lat , w przedsiębiorstwach przemysłowych województwa lubelskiego przeważały innowacje procesowe, rozumiane jako nowe lub istotnie ulepszone procesy (por. tabela 4). Wyjątek stanowić może rok 2009, gdzie odsetek wprowadzonych 25 Zadura-Lichota P, Innowacyjność 2010, op.cit. s. 16 Strona 12 z 25

13 innowacji procesowych i nowych lub istotnie ulepszonych produktów był na zbliżonym poziomie i wynosił około 13%. Lp. Tabela 4. Przedsiębiorstwa innowacyjne przemysłowe w województwie lubelskim wg rodzajów wprowadzonych innowacji w latach Przedsiębiorstwa przemysłowe Dane w % ogółem w tym: 21,17 18,16 17,14 2. nowe lub istotnie ulepszone produkty 14,59 13,57 11,46 3. nowe lub istotnie ulepszone dla rynku produkty 7,46 7,15 6,06 4. nowe lub istotnie ulepszone procesy 18,46 12,65 14,20 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Banku Danych Lokalnych GUS, ( stan z r.). Z zaprezentowanych analiz wynika, że w zakresie wydatków na innowacje w województwie lubelskim dominują innowacje procesowe. Innowacje produktowe z roku na rok cieszyły się mniejszym powodzeniem, co uwidocznione jest również w osiągniętym poziomie przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych (por. tabela 5). W 2008 r. udział ten kształtował się na poziomie nieco ponad 6%, podczas gdy w 2010 r. obniżył się prawie o połowę do wielkości 3,5%. Lp. Tabela 5. Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłowych województwa lubelskiego w latach Dane w % Przedsiębiorstwa przemysłowe ,19 7,36 3,45 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Banku Danych Lokalnych GUS, ( stan z r.). Z analizy porównawczej przychodów ze sprzedaży netto produktów innowacyjnych w sektorze publicznym i prywatnym wynika, że znacznie wyższym udziałem wpływów z działalności innowacyjnej charakteryzują się przedsiębiorstwa prywatne. Biorąc pod uwagę fakt, iż wśród nich wyraźnie mniejszy udział stanowią firmy innowacyjne można stwierdzić, że funkcjonują one na wyższy poziomie efektywności ekonomicznej. Warto jednak odnotować, że na przestrzeni lat udział działalności innowacyjnej w przychodach ze sprzedaży, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, uległ zmniejszeniu (por. tabela 6). Strona 13 z 25

14 Tabela 6. Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłowych województwa lubelskiego wg form własności Lp. Wyszczególnienie Dane w % Przedsiębiorstwa ogółem 6,19 7,36 3,45 2. Przedsiębiorstwa z sektora publicznego 1,23 2,36 0,76 3. Przedsiębiorstwa z sektora prywatnego 9,96 8,73 4,07 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Banku Danych Lokalnych GUS, ( stan z r.). Można zatem stwierdzić, iż działalność innowacyjna odgrywa niemałą rolę w rozwoju Lubelszczyzny. W analizowanym okresie występuje wzrost nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych, przy równoczesnym wzroście wprowadzanych nowych lub istotnie ulepszonych procesów. Oznacza to, że sektor przemysłowy może odegrać wiodącą rolę w rozwoju gospodarki regionu lubelskiego. Wpływ innowacji na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw Lubelszczyzny Unia Europejska dużą wagę przywiązuje do budowania konkurencyjnego systemu ekonomicznego, który będzie zdolny do przyswajania i rozwijania wiedzy. Jednym z elementów tworzenia takiego modelu gospodarki jest zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw i całych regionów. Konkurencyjność można zdefiniować jako zdolność do przystosowania się do zmieniających się warunków w celu utrzymania lub poprawy pozycji w grze rynkowej 26. Na Światowym Forum Ekonomicznym w Lozannie w 1994 roku przyjęto, że konkurencyjność to zdolność kraju lub przedsiębiorstwa do tworzenia większego bogactwa niż konkurenci na rynku światowym 27. Pozycję konkurencyjną postrzega się jako jeden z głównych czynników sukcesu w polityce gospodarczej. 28 Dlatego też, wśród wielu czynników, które mają wpływ na pozycję konkurencyjną jednostki, wymienia się zmniejszenie luki technologicznej mierzonej głównie wzrostem liczby patentów, mających bezpośredni wpływ na poziom innowacyjności Winiarski B., Czynniki konkurencyjności regionów, w: Konkurencyjność regionów red. M. Klamut, AE Wrocław 1999, s The World Competitiveness Report 1994, World Economic Forum, Lausanne 1994, s Wysocka E., Istota i czynniki konkurencyjności w regionie, (stan z r.) 29 Sixth Periodic Report on the Social and Economic Situation and Development of the Regions of the European Union, 1999, s. 5. Strona 14 z 25

15 Innowacyjność jest bowiem jednym z kluczowych narzędzi służących do budowania przewagi konkurencyjnej. Dominującym rodzajem nakładów na innowacje w przedsiębiorstwach przemysłowych województwa lubelskiego są nakłady na środki trwałe, a w szczególności maszyny i urządzenia techniczne (por. tabela 7). Tabela 7. Nakłady na innowacje w przedsiębiorstwach przemysłowych w województwie lubelskim według rodzajów działalności inwestycyjnej w latach Lp. Przedsiębiorstwa Dane w tys. zł Dane w % przemysłowe ogółem w tym: ,00% 100,00% 100,00% 2. działalność badawczo rozwojowa (B+R) ,67% 7,44% 8,99% 3. zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych ,18% 0,71% 25,23% 4. zakup oprogramowania ,55% 1,42% 3,05% 5. nakłady inwestycyjne na środki trwałe ogółem ,22% 86,64% 58,35% 6. nakłady inwestycyjne na środki trwałe - budynki i lokale, obiekty inżynierii ,42% 32,70% 10,68% lądowej i wodnej oraz grunty 7. nakłady inwestycyjne na środki trwałe - maszyny i ,80% 53,94% 47,67% urządzenia techniczne ogółem 8. nakłady inwestycyjne na środki trwałe - maszyny i urządzenia techniczne z ,33% 25,14% 23,29% importu 9. szkolenia personelu związane bezpośrednio z wprowadzaniem innowacji ,12% 0,22% 0,18% produktowych lub procesowych 10. marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych ,46% 2,78% 0,96% produktów 11. pozostałe ,79% 0,79% 3,25% Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Banku Danych Lokalnych GUS, ( stan z r.). W 2010 r. inwestycje w środki trwałe w regionie lubelskim stanowiły przeciętnie ponad 58% nakładów na innowacje, a wśród nich prawie 48% to właśnie nakłady na maszyny i urządzenia techniczne. Przedsiębiorstwa przemysłowe regionu lubelskiego w coraz większym stopniu decydują się na finansowanie działalności badawczej rozwojowej. Strona 15 z 25

16 Przeciętny udział nakładów w finansowaniu tej działalności w latach systematycznie rośnie i w 2010 r. zbliżył się do poziomu 9%. Może to świadczyć o zwiększającej się współpracy jednostek gospodarczych z ośrodkami naukowo-badawczymi. W wyniku rozpowszechnienia się technik komputerowych, w analizowanym okresie zaobserwować można stopniowy wzrost nakładów na zakup oprogramowania i w 2010 roku przekroczył on nieznacznie poziom 3%. Jednak mimo popularyzacji programów komputerowych, w porównaniu do nakładów na środki trwałe, nadal ten rodzaj wydatków innowacyjnych wykazuje stosunkowo niski poziom. Wart odnotowania jest fakt, iż w 2010 r. można było zaobserwować wysokie nakłady na zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych tys. zł, co stanowiło ponad 25% nakładów na innowacje w przedsiębiorstwach przemysłowych (por. tabela 7). Dla porównania można podać, iż w poprzednich latach wielkość ta nie osiągnęła nawet poziomu 1%. Tak dynamicznemu wzrostowi towarzyszył spadek nakładów na marketing związany z wprowadzeniem nowych lub ulepszonych produktów, przy jednocześnie niskim poziomie nakładów na szkolenie personelu związanego bezpośrednio z wprowadzeniem innowacji. Na tej podstawie można dojść do przekonania, że jednostki przemysłowe Lubelszczyzny wolą przeznaczać więcej nakładów na zakup zewnętrznej wiedzy, niż przeprowadzić proces szkolenia personelu we własnym zakresie. Struktura nakładów na innowacje w przedsiębiorstwach usługowych w badanych latach była zbliżona do struktury zaobserwowanej w jednostkach przemysłowych (por. tabela 8). W tym przypadku dominującym rodzajem nakładów na innowacje również były nakłady na środki trwałe. Zjawiskiem odróżniającym obydwa badane sektory był fakt wystąpienia większych nakładów na działalność badawczo rozwojową w przedsiębiorstwach usługowych. W tego typu podmiotach występował również niski poziom nakładów na zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych. Warto jednak podkreślić, że wartość nakładów na szkolenie personelu związanego bezpośrednio z wprowadzeniem innowacji w analizowanych latach sukcesywnie wzrastała. W 2008 r. nakłady te stanowiły zaledwie 0,5%, natomiast w 2010 r. osiągnęły już poziom prawie 1,5% ogółu nakładów przedsiębiorstw tego sektora. Strona 16 z 25

17 Tabela 8. Nakłady na innowacje w przedsiębiorstwach usługowych w województwie lubelskim według rodzajów działalności inwestycyjnej w latach Lp. Przedsiębiorstwa z sektora Dane w tys. zł Dane w % usług ogółem w tym: ,00% 100,00% 100,00% 2. działalność badawczo rozwojowa (B+R) ,43% 17,07% 28,13% 3. zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych ,45% 0,07% 0,92% 4. zakup oprogramowania ,27% 3,38% 4,74% 5. nakłady inwestycyjne na środki trwałe ogółem ,25% 77,59% 56,34% 6. nakłady inwestycyjne na środki trwałe - budynki i lokale, obiekty inżynierii ,95% 5,55% 15,70% lądowej i wodnej oraz grunty 7. nakłady inwestycyjne na środki trwałe - maszyny i ,30% 72,04% 40,64% urządzenia techniczne ogółem 8. nakłady inwestycyjne na środki trwałe - maszyny i urządzenia techniczne z ,66% 0,59% 3,53% importu 9. szkolenia personelu związane bezpośrednio z wprowadzaniem innowacji ,58% 0,51% 1,44% produktowych lub procesowych 10. marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych ,26% 0,23% 2,88% produktów 11. pozostałe ,77% 1,15% 5,56% Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL Banku Danych Lokalnych GUS, ( stan z r.). W celu dokładniejszej analizy działań innowacyjnych i ich wpływu na konkurencyjność przedsiębiorstw na terenie Lubelszczyzny, zostały przeprowadzone badania ankietowe. Badaniami objęto 154 jednostki gospodarcze działające na terenie województwa lubelskiego. W próbie badawczej znajdowało się 100 jednostek prowadzących działalność gospodarczą, 21 spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, 13 spółek cywilnych, 9 spółek jawnych, 5 spółdzielni, 3 przedsiębiorstwa państwowe oraz 2 spółki akcyjne. Z odpowiedzi większości respondentów wynika, iż zarówno w mikro, małych jak i średnich przedsiębiorstwach wydatki mające na celu poprawę pozycji konkurencyjnej przeznaczane były w większości na innowacje procesowe i innowacje marketingowe. Strona 17 z 25

18 Przebadane mikro przedsiębiorstwa stanowiły prawie 65% całej próby badawczej, małe przedsiębiorstwa 23%, średnie 9% i duże prawie 3%. Na pytanie zadane respondentom - Czy przedsiębiorstwo finansowało w poszczególnych latach działania mające na celu poprawę konkurencyjności? - okazało się, że prawie 39% wydatków w mikroprzedsiębiorstwach to właśnie nakłady na marketing nowych produktów. Ponadto przebadane mikrojednostki systematycznie inwestowały w nowoczesne technologie wytwarzania produktów (por. tabela 9). Można zatem stwierdzić, iż większość wydatków dotyczących wzmocnienia pozycji przedsiębiorstwa na tle konkurencji, przeznaczona była na innowacje marketingową oraz innowacje procesową. Tabela 9. Wydatki na innowacje w przebadanych mikro przedsiębiorstwach Mikro przedsiębiorstwa - czyli jednostki zatrudniające 0-9 osób Lp. Wyszczególnienie Razem 1 Nowoczesne technologie (innowacja procesowa) ,49% 2 Marketing nowych produktów ,78% (innowacja marketingowa) 3 Projektowanie, wdrożenie innowacji ,33% 4 Badania i rozwój (B+R) ,20% 5 Sferę zarządzania np. wdrożenie controllingu ,20% Razem ,00% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w MŚP województwa lubelskiego w latach W przypadku małych przedsiębiorstw sytuacja odnośnie wydatków mających na celu poprawę pozycji konkurencyjnej kształtowała się podobnie jak w przypadku mikrojednostek. Jednak tym razem, największą popularność zdobyły inwestycje w nowoczesne technologie czyli innowacje procesowe prawie 33% (por. tabela 10). Na drugiej pozycji znalazły się procesy projektowania i wdrażania innowacji, a także wydatki mające na celu poprawę sfery zarządzania prawie 23%. Jednak w tej grupie przebadanych jednostek najmniejszym zainteresowaniem cieszyły się nakłady na innowacje marketingowe prawie 8%. Strona 18 z 25

19 Tabela 10. Wydatki na innowacje w przebadanych małych przedsiębiorstwach Małe przedsiębiorstwa - czyli jednostki zatrudniające osób Lp. Wyszczególnienie Razem 1. Nowoczesne technologie (innowacja procesowa) ,50% 2. Marketing nowych produktów (innowacja marketingowa) ,50% 3. Projektowanie, wdrożenie innowacji ,50% 4. Badania i rozwój (B+R) ,00% 5. Sferę zarządzania np. wdrożenie controllingu ,50% Razem ,00% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w MŚP województwa lubelskiego w latach Wyniki z przebadanych średnich jednostek stanowią potwierdzenie poprzednich analiz. W tej grupie przedsiębiorstw również przeważają nakłady na innowacje marketingową, a w dalszej kolejności na procesy projektowania i wdrożenia innowacji oraz nowoczesne technologie (por. tabela 11). W dalszym ciągu najmniejsze nakłady przeznaczane były na sferę badawczo-rozwojową nieco ponad 9% wydatków. Tabela 11. Wydatki na innowacje w przebadanych średnich przedsiębiorstwach Średnie przedsiębiorstwa - czyli jednostki zatrudniające osób Lp. Wyszczególnienie Razem 1. Nowoczesne technologie (innowacja procesowa) ,73% 2. Marketing nowych produktów (innowacja marketingowa) ,82% 3. Projektowanie, wdrożenie innowacji ,27% 4. Badania i rozwój (B+R) ,09% 5. Sferę zarządzania np. wdrożenie controllingu ,09% Razem ,00% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w MŚP województwa lubelskiego w latach W grupie przebadanych dużych jednostek gospodarczych okazało się, że wydatki na innowacje marketingową są tak samo ważne przy wzmacnianiu pozycji konkurencyjnej jak sfera zarządzania a w szczególności procesy wdrożenia controllingu w jednostkach nieco ponad 22% (por. tabela 12). Na dalszej pozycji, zachowując ten sam procent odpowiedzi respondentów, ukształtowały się nakłady na procesy projektowania i wdrożenia innowacji, Strona 19 z 25

20 a w szczególności innowacji procesowej. Na uwagę zasługuje fakt, że w dużych jednostkach gospodarczych taka samą rolę jak innowacjom przypisuje się sferze badawczo rozwojowej. Tabela 12. Wydatki na innowacje w przebadanych dużych przedsiębiorstwach Duże przedsiębiorstwa - czyli jednostki zatrudniające powyżej 250 osób Lp. Wyszczególnienie Razem 1 Nowoczesne technologie (innowacja procesowa) ,52% 2 Marketing nowych produktów (innowacja marketingowa) ,22% 3 Projektowanie, wdrożenie innowacji ,52% 4 Badania i rozwój (B+R) ,52% 5 Sferę zarządzania np. wdrożenie controllingu ,22% Razem ,00% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w MŚP województwa lubelskiego w latach Generalnie potwierdziła się prawidłowość, że im firmy są większe, tym częściej prowadzą działalność innowacyjną. Wynika to z faktu, że co do zasady większe firmy dysponują większym potencjałem dla prowadzenia działalności innowacyjnej, mają większy dostęp do lepiej wykształconej kadry pracowniczej, większe możliwości finansowe oraz bardziej profesjonalną kadrę menedżerską. Duże przedsiębiorstwa co do zasady funkcjonują na bardziej wymagających rynkach, na których obecna jest konkurencja ze strony silnych dużych firm zagranicznych. Konkurencja ta stymuluje bowiem zachowania innowacyjne dużych polskich firm. Z kolei małe i średnie firmy charakteryzują się mniejszym zakresem działalności opartym na mniejszej liczbie produktów niż ich więksi konkurenci. Stąd ich przestrzeń dla innowacji jest stosunkowo mniejsza 30. Analizując przyczyny realizacji procesów innowacyjnych można dojść do wniosku, że jednym z podstawowych motywów wprowadzenia innowacji jest chęć poprawy jakości towarów i usług zarówno w dużych, średnich jak i małych przedsiębiorstwach. W mniejszych jednostkach gospodarczych ważnym motywem jest również utrzymanie pozycji konkurencyjnej na rynku (18,60%). Nieco odmiennie prezentują się wyniki badań wśród średnich przedsiębiorstw. W tej grupie firm pozycja na rynku traktowana jest jako mniej 30 Zadura-Lichota P, Innowacyjność 2010 Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji PIB, Warszawa 2010, s. 13. Strona 20 z 25