Manipulacja w prasie lokalnej

Transkrypt

1 Manipulacja w prasie lokalnej 1. Wstęp Dziennikarze lokalni, podobnie jak ich koledzy z mediów ogólnopolskich, dobrze wiedzą, że te same fakty można odmiennie interpretować w zależności od dokonanych zabiegów redakcyjnych. Analizie poddano wybraną lokalną prasę z obszaru województw: pomorskiego, zachodniopomorskiego i kujawsko-pomorskiego zgodnie z poniższym zestawieniem: Lp. Tytuł Zasięg 1 Dziennik Bałtycki Dziennik Słupski Echo Ziemi Lęborskiej 2 Głos Pomorza 3 Głos Słupski 4 Gazeta Pomorska 5 Nowości 6 Toruń Gazeta Wyborcza 7 Trójmiasto Gazeta Wyborcza 8 Moje Miasto 9 Lębork Nasze Miasto Wspólna Sprawa woj. pomorskie dodatek pn.-pt. obejmujący dawne woj. słupskie dodatek w pt. obejmujący pow. lęborski części woj. pomorskiego i zachodniopomorskiego obejmujące dawne woj. słupskie i dawne woj. koszalińskie cześć woj. pomorskiego obejmująca dawne woj. słupskie woj. kujawsko-pomorskie część woj. kujawsko-pomorskiego obejmująca dawne woj. toruńskie dodatek GW na część woj. kujawsko-pomorskiego obejmującą dawne woj. toruńskie dodatek GW na woj. pomorskie cześć woj. pomorskiego obejmująca dawne woj. słupskie cześć woj. pomorskiego obejmująca Lębork Tabela 1. Wykaz prasy lokalnej objętej analizą 2. Główne obszary lokalnej manipulacji 2.a. Manipulacja tytułem i elementami wiodącymi. Tytuł ma przyciągnąć uwagę i kształtować wyjściowe nastawienie odbiorcy. Podobną rolę pełnią uzupełniające tytuł i zwykle wytłuszczone: pod- i nadtytuły, akapit wprowadzający, śródtytuły oraz podpisy pod zdjęciami. Całą tę klasę obiektów można nazwać tekstowymi elementami wiodącymi. 207

2 Tytuł może skłaniać do dezaprobaty lub potępienia Tuż po pierwszej turze wyborów prezydenckich 2005r. Dziennik Bałtycki poinformował na pierwszej stronie o sugestii członka sztabu wyborczego PiS Jacka Kurskiego, iż dziadek Donalda Tuska wstąpił na ochotnika do Wehrmachtu. Artykuł zatytułowano PiS sięgnął po Wehrmacht (01). Przesłanie o nikczemności tego posunięcia gazeta buduje nie tylko tytułem, ale także przez obrazowe sformułowania w elementach wiodących: uderzony poniżej pasa (nadtytuł), przekroczenie granic przyzwoitości i zaatakowano dobrą pamięć (pod zdjęciem) oraz człowiek plugawy (akapit wprowadzający). Głos Pomorza tytułem Bullterier rzuca błotem w Tuska (rys.1) nadaje wypowiedzi Kurskiego charakter szczucia wściekłym psem zamiast merytorycznej kampanii (03). Dla Nowości zagrywka Kurskiego to typowy polityczny hak obliczony na zastraszenie nieuczciwy chwyt. Stąd tytuł Hak z Wehrmachtem (05). Rys.1. Elementy wiodące kształtują pierwsze wrażenie (03) Oto porównawcze zestawienie zabiegów w tekstowych elementach wiodących kształtujących klimat dezaprobaty dla Kurskiego: Głos Pomorza Dziennik Bałtycki Nowości Bullterier rzuca błotem w Tuska Kaczyński przeprosił za swojego bullteriera bulterier rzuca błotem czarna propaganda czarna kampania insynuacje, oszczerstwa Kurski się wycofuje T Y T U Ł PiS sięgnął po Wehrmacht Cios w pamięć Wielki kac po ataku Za czarną kampanię S U GESTYWNE S F ORMUŁOW AN I A W E L E M E N T AC H uderzony poniżej pasa zaatakowano pamięć najbliższych przekroczenie granic przyzwoitości człowiek plugawy cios w pamięć wielki kac czeka na wyrok sądu czarna kampania Hak z Wehrmachtem Gra z dziadkiem przegrana WIODĄC Y C H hak cios poniżej pasa czarna kampania bulterier Tabela 2. Zestawienie sformułowań tekstowych elementów wiodących, kształtujących negatywny (nikczemny) wizerunek postępowania J.Kurskiego. (03) (04) (01)(02)(06)(08) (05)(07) 208

3 Lokalne media wielokrotnie przyrównują Kurskiego do bulteriera symbolu zaciekłej agresji. Ten styl kampanii określany jest obrazowo ponurym terminem czarnego PR. W tytułach dominuje słownictwo negatywne, wskazujące na złamanie przez sztabowca PiS-u dobrych obyczajów. Lokalne media nie omieszkały też zauważyć, że Kurski się wycofuje, gdy nie potrafi wskazać konkretnych dowodów. Opis tchórzliwego i podstępnego charakteru działań Kurskiego przypieczętowuje zapożyczone z boksu określenie cios poniżej pasa. Technika mediów wykorzystująca tytuły do przyciągania uwagi czytelników, jest równocześnie używana do nadawania kierunku myślenia odbiorcom artykułu według ustalonej tezy redaktora. Obiektywnie relacjonowany news zastępowany jest przez news pozytywny, korzystny lub negatywny, niekorzystny. Tytuł demaskuje, szokuje, obnaża lub ośmiesza W poniedziałek 13 lutego 2006r. PAP poinformowała, że prezydent jest bliski podjęcia decyzji o rozwiązaniu parlamentu (09). Napięcie rosło, a moment zapowiadanego wystąpienia prezydenta przekładano. Cała Polska wyczekiwała w napięciu. W wystąpieniu telewizyjnym o 21:10, powołując się na podpisany aneks do Paktu Stabilizacyjnego PiS-LPR- Samoobrona, prezydent ogłosił, że parlamentu nie rozwiąże. Wiele hałasu o nic - takim tytułem skwitowała następnego ranka na pierwszej stronie ten spektakl Gazeta Pomorska (09). Śródtytułem Niestabilna stabilizacja gazeta wykpiwa niestabilność koalicji. Śródtytuły Brat u brata oraz Strachy na Lachy podkreślają brak powagi i rozgrywanie pewnych rodzinnych interesów przez Kaczyńskich. Nowości tytułem Stabilizacja, że aż strach obnażają miałkość argumentacji prezydenta (10). Kreowanie napięcia i grę na emocjach demaskuje podtytuł: Emocje. To był horror. Po godzinach politycznego trzęsienia ziemi prezydent zostawił Sejm w spokoju. Na kolejnej stronie odnajdujemy znajome tytuły Wiele hałasu o nic i Strachy na Lachy (11). Częstą praktyką Głosu Pomorza są szokujące tytuły mające przyciągać uwagę czytelnika. Dla przykładu, gdy urzędnicy przydzielili matce z gromadką dzieci opróżnione po eksmisji mieszkanie, ale zapomnieli skreślić z ewidencji nazwisko poprzedniego lokatora, redaktor Piwka alarmuje tytułem Dostała mieszkanie z kryminalistą. Urzędnicy z niej zakpili chociaż mieszkanie było opróżnione (13). Gdy innym razem grupa radnych po 209

4 powrocie z roboczego wyjazdu do Grecji zapomniała przedstawić sprawozdania z efektów wyjazdu, Głos Pomorza punktuje celnym tytułem Radni przelecieli się do Grecji i przygważdża ostatecznie akapitem wprowadzającym: Sześć tysięcy złotych plus diety. Tyle kosztował miasto wyjazd czterech radnych do Grecji (14), sugerując, że nie był to roboczy wyjazd, tylko wycieczka! Niefrasobliwość władz lokalnych otwiera mediom szerokie pole do popisu. Przegląd prasy pokazuje, jak użyte słownictwo podkreśla w tytule aferalność, konflikt, sensacyjność i głupotę: Tytuły Proces za chama (15) Oskarżony prezydent Maciej K. (17) Prezydent doniósł na słupszczan (16) Burmistrz zakazany (18) Niezły gracz z niego (19) Nie grał czysto (19) Bezradny jak burmistrz (20) Nic nie może (22) opis sytuacji Proces prezydenta Słupska oskarżonego o zniewagę słowami Ja z tym chamem nie będę rozmawiał. Prezydent zażądał wyłączenia jawności. Prezydent Słupska zażądał ścigania przez prokuratora 24 osób, które złożyły skargę obywatelską w sprawie podejrzenia o korupcję w urzędzie. Proces burmistrza Ustki oskarżonego o fałszowanie dokumentów. Oskarżony zawnioskował o zakaz ujawniania jego wizerunku. Burmistrz Lęborka odpowiadając na interpelacje radnych wskazuje na ograniczenia prawne. Arogancja, hipokryzja i wstyd (21) Radni Lęborka zdecydowali, że nie będą zlecać zewnętrznej kontroli rozliczenia dotacji dla stowarzyszenia, któremu prezesuje wiceprzewodniczący Rady. Tabela 3. Przykładowe tytuły z lokalnej prasy mające obnażać nieuczciwość, nieudolność i arogancję władz samorządowych. Dzięki wyrazistym i kąśliwym tytułom pomorskie media kreują prezydenta Słupska na raptusa i zarozumiałego bufona, który wszystkich obraża, nie szanuje zwykłych obywateli i nadwrażliwie chroni swoją cześć. Gdy został pozwany przez radnego, wystąpił o sądowy zakaz upowszechniania swojego wizerunku, co w przypadku osoby powszechnie rozpoznawalnej mija się z sensem. Na jego własne życzenie media zastąpiły prezydenta Macieja Kobylińskiego sformułowaniem prezydent Maciej K.. Stawia to go w oczach czytelników na równi z przestępcami - sam skazał siebie jeszcze przed wyrokiem sądu (17). Burmistrz Ustki Jacek Graczyk zawnioskował o sądowy zakaz upubliczniania swojego wizerunku w procesie o domniemane fałszerstwo. Dziennik Słupski w nadtytule i akapicie wprowadzającym uszczypliwie zaznacza, że już na wstępie stał się on dla mieszkańców Ustki przestępcą i Jackiem G.. W tytułach pojawia się też skojarzeniowa gra słów: Burmistrz zakazany (18) - brzmi prawie jak Burmistrz skazany, oraz Niezły gracz z niego gdzie gracz to drwina z nazwiska burmistrza Graczyk (19). Zmanipulowany tytuł, pod-, nad-, śródtytuł, podpis pod zdjęciem mają na celu zaakcentowanie niezwykłości przekazu, uwypuklenie wybranych aspektów sprawy, ośmieszenie, zaalarmowanie. Pierwsze wrażenie i efekt świeżości to klucz w zawładnięciu 210

5 dalszym postrzeganiem tematu przez czytelnika, dlatego dominują tu określenia barwne, dosadne, krzykliwe, nieadekwatne znaczeniem, oceniające - wyraźnie coś sugerujące. 2.b. Manipulacja obrazem Lokalna prasa przez dobór fotografii, rysunku czy fotomontaż stara się ukierunkować postrzeganie towarzyszącej im treści. Zdjęciem można ośmieszyć Dziennikarze Głosu Pomorza szybko rozszyfrowali niepohamowaną chęć posła Wierzejskiego (LPR) do skupiania na sobie uwagi mediów przez wygłaszanie dziwacznych poglądów. Wypowiedzi naszego bohatera zilustrowane zostały więc zdjęciami niedwuznacznie sugerującymi prymitywizm posła. Grymas przypominający ziewanie, obgryzanie paznokci (rys.2) - to zachowania, które nie przystoją osobie publicznej (23)(24). Ciemnogród szuka rozgłosu to przesłanie tych zdjęć. Rys. 2. Ośmieszające zdjęcia przez wyznaczenie czytelnikowi kierunku postrzegania polityka jako osoby prymitywnej deprecjonujące poglądy posła W.Wierzejskiego (23)(24) Zdjęcie dodaje tekstowi ekspresji Gorącą atmosferę wyborczą i zaciekłą walkę sztabów Tuska i Kaczyńskiego doskonale oddaje to zdjęcie z toruńskich Nowości(rys.3). Na jeszcze ciepły plakat Lecha Kaczyńskiego klejony jest pospiesznie wizerunek jego konkurenta (25). Rys. 3. Gorączka przedwyborcza (25) 211

6 Zdjęciem można skazać jeszcze przed wyrokiem Tęgie medialne baty zebrali wspomniani w przykładzie 3. włodarze Słupska i Ustki. Wnioskowanie o sądową ochronę wizerunku jako osoby oskarżonej nie wyszło im na dobre. Ochrona ta realizowana jest przez umieszczenie na zdjęciu czarnego prostokąta zakrywającego oczy co sprawdza się w przypadku osób mało znanych. W przypadku osób publicznych prostokąt taki zamiast chronić oznacza raczej piętno kryminalisty (rys.4). Rys. 4. Czarne prostokąty na oczach nie chronią wizerunku osób publicznych, natomiast przyklejają im łatkę osoby skazanej jeszcze przed zakończeniem procesu. (15)(17)(18)(19) 212

7 Grafika i fotomontaż sugestywniej oddają przenośnię. Efektywnym sposobem na przyciągnięcie uwagi czytelnika może być obraz wykreowany ręką plastyka czy grafika komputerowego. Głos Pomorza chcąc dobitnie zilustrować jak nienaturalnie silną pozycję ma w Słupsku sędzia Mikliński, Prezes Sądu Okręgowego, wzbogacił krytyczny tekst o fotomontaż (27). Oto olbrzymia postać prezesa góruje ponad gmachem sądu (rys.5). Jego wymowa jest oczywista - Mikliński jest nawet ponad prawem, on jest ponad wszystkim. Podstawą krytyki był fakt, że prezes bez najmniejszych skrupułów zatrudnia w podległych mu sądach swoich krewnych. Rys. 5. Fotomontaż ten sędzia jest ponad wszystkim. (27) Rys. 6. Fotomontaż tłum doklejony do budynku biurowca ( linie cięć) (28) Również autor tekstu Kłopotliwa darowizna w miesięczniku Lębork Nasze Miasto Wspólna Sprawa ze stycznia 2006r. uznał, że trzeba podrasować go fotomontażem (rys.6). Czy rzeczywiście przed budynkiem biurowca ABB odbywa się manifestacja? Przecież mamy środek zimy, a tu spreparowany tłum w lekkich ubraniach. Po chwili analizy odkrywamy tę manipulację (fotomontaż). Sklejono ze sobą trzy zdjęcia (28). Przesłanie, że nadchodzące wybory to loteria można wyrazić słowami, ale można też sugestywną grafiką (rys.7) jaka ukazała się w Nowościach (26). Na marginesie zauważmy, że tytuł sugeruje, iż to nie Polska i Polacy wygrają, czyli zyskają na wyborach. To Polskę wygra dla siebie któryś z kandydatów a to raczej niezbyt budująca konkluzja. Rys.7. Wybory to loteria (26) 213

8 Podobnie jak krzykliwy tytuł, tak i sugestywny obraz przyciąga uwagę czytelnika. Sugestia, uwypuklenie wyłącznie wybranego aspektu sprawy, ale niekiedy wypaczenie sensu czy zmylenie czytelnika to cele, które tą drogą osiągają gazety z Pomorza. Lokalna prasa docenia sugestywność obrazu, zarówno zdjęć jak i łatwiejszych w nadaniu im sugestywności form, tj. grafiki i fotomontażu. 2.c. Manipulacja sondażami Ukryć ilość głosów za zasłoną procentów Echo Ziemi Lęborskiej donosi, że w internetowej sondzie 42% ankietowanych odpowiedziało, ze słucha audycji radia Vigor nadawanych z lęborskiej redakcji Echa (29). Gazeta opatrzyła tekst triumfalnym tytułem Dziennik na fali (rys.8). Autor nie wspomniał jednak nic o wielkości grupy badanych i reprezentatywności wyniku. Internetowa sonda zbierała głosy jeszcze przez trzy dni po publikacji. Rys. 8. Procentowe wyniki kamuflują (29) Sondaże w imieniu Echa realizuje portal gdzie jeszcze dzisiaj można odnaleźć końcowe wyniki tej ankiety (rys.9). Prawda jest porażająca: na opcję tak oddano zaledwie 8 głosów, co oznacza, że na dzień publikacji łącznie oddano nie więcej niż 19 głosów (30). Powoływanie się na tak drastycznie niereprezentatywną sondę to nadużycie. Rys. 9. Rzeczywista ilość głosów. (30) Przemilczeć wady sondy, aby lepiej wabić i szokować Rys. 10. Czy sms-owa sonda może być reprezentatywna? (31) kandydat głosów Borowski 67 Tusk 63 Kaczyński 46 Korwin-Mikke 45 Lepper 8 Bochniarz 7 Tymiński 3 Kalinowski 2 Tab. 4. Liczbowe wyniki sondy z rys. 11 (32) Rys.11. Dlaczego Borowski jest wyborczym faworytem? (25) 214

9 Głos Słupski tuż przed pierwszą prezydencką turą opublikował preferencje zebrane drogą sms-ową (31). Zaskakująco prowadzi H.Bochniarz z 33,7%(rys.10). Brak informacji na temat liczby oddanych głosów oraz selektywność ankietowanych ograniczona do posiadaczy telefonów komórkowych kładą się cieniem na tym badaniu. Nowości tuż przed ciszą wyborczą. informują co sądzą torunianie (rys.11). Diagnozę postawiono internetowo. Akapit wprowadzający obwieszcza Marek Borowski na czele rankingu wyborczego (25). W tekście przywołuje się jedynie zwycięzców rankingu, pomijając istotne szczegóły. Na prośbę autora redakcja udostępniła liczbowe wyniki sondy (tab.4). Reprezentatywność badania jest daleka od standardów. Łącznie oddano zaledwie 241 głosów (32). W lutym 2006r. Nowości publikują wyniki internetowej sondy z pytaniem Czy koalicja PiS, LPR i Samoobrony dotrwa do końca kadencji? (33). Zdanie to podziela prawie 80% respondentów. Jednak brakuje komentarza na temat reprezentatywności badania. W redakcji dowiedzieliśmy się, że czytelnicy odpowiedzieli: Tak - 101, Nie 445 (32). Razem 546 głosów - tym razem troszeczkę bliżej standardu jakim jest próba ponad tysiąca respondentów. Dziennik Bałtycki opublikował r. wyniki własnego sondażu (34). Aż 72% internautów odpowiedziało, że to źle iż Kaczyński zastąpił Marcinkiewicza na stanowisku premiera (rys.12). Penetrując portal autor ustalił, że na wszystkie opcje razem oddano nie więcej niż 96 głosów i to wyłącznie na Dolnym Śląsku prawie wszystkie we Wrocławiu (35). Dziennik przemilcza fakt, że głosowało mało respondentów oraz, że sonda nie dotyczy poglądów mieszkańców Pomorza chociaż publikuje ją pomorska gazeta z tytułem Nasza sonda. Jej niereprezentatywność pogłębia możliwość wielokrotnego głosowania. Rys. 12. Sonda z małej próby i obcego regionu. (34) Preparowanie wyników, aby przyciągać sondażami za wszelką cenę Interesującą praktykę zdemaskowaliśmy w Głosie Pomorza. Gazeta publikuje wyniki własnych sond internetowych z tzw. pytaniem tygodnia. Przez kilka dni wnikliwie śledziliśmy internetową sondę z pytaniem Czy Polsce grożą ataki terrorystyczne? (36). Stwierdzono, że kasowanie plików cookies umożliwia wielokrotne głosowanie! 215

10 Rys. 13. Te spreparowane dane procentowe są sprzeczne z wynikiem internetowym. (36) Rys. 14. Wyniki internetowe tuż po publikacji gazety (37) Drugiego dnia gazeta obwieściła, że na nie odpowiedziało 36,4%, zaś nie wiem 41,2% (rys.13). Przynajmniej jeden głos różnicy musiałby być między tymi opcjami, które różniły się aż o 4,8 punktu procentowego. Łączna liczba głosów musiałaby więc wynosić minimum 20. Zaglądając do internetu o g. 8:30 w dniu publikacji zobaczyliśmy zaledwie 14 oddanych głosów (rys.14) (37). Oznacza to, że wyniki procentowe w gazecie zostały spreparowane. Ludzie na ogół nie chcą być w swych opiniach osamotnieni. Gdy ludzie nie mają wystarczającej wiedzy o zjawiskach, łatwo i bezkrytycznie przyjmują sądy otoczenia. Cóż dopiero, gdy opinie przytacza lokalna gazeta. W takich sytuacjach sondaże rzekomo odzwierciedlające poglądy innych mogą mocno ukształtować kierunek myślenia czytelników. Mała populacja badanych, ograniczenie się do osób korzystających z internetu, możliwość wielokrotnego głosowania z tego samego komputera, podawanie fikcyjnych danych, przemilczanie istotnych okoliczności, od których zależy interpretacja wyników to najczęstsze powody małej wiarygodności wyników sond przeprowadzanych przez gazety lokalne. 2.d. Komentarze, opinie, analizy Problem obiektywności mediów ujawnia się wyraźnie, gdy dokonują one na wszelkie sposoby oceny faktów lub wyrażania o nich opinii - co mieści się w szerokim pojęciu komentarza. To właśnie komentarze przekazują sugestie na temat tego co dane fakty znaczą dla czytelników. Lokalna prasa najchętniej komentuje przez: komentarz dziennikarza (por. rys.17) ocenę przez rankingi (por. rys.15, 16 i 18). oceny ekspertów, VIP-ów i opinie czytelników (por. rys.19) cytaty z publicznych wypowiedzi znanych osób (por. rys.15) towarzyszącą newsowi formę satyryczną (por.rys.16) 216

11 Satyra, cytat i ranking są doskonałym komentarzem W lipcu 2006r. po satyrycznej publikacji w niemieckiej Die Tageszeitung prezydent Lech Kaczyński odwołał swój wyjazd na dawno zaplanowany szczyt Trójkąta Weimarskiego. Pozornie unikając własnych ocen gazeta skrzętnie wykorzystuje ostre, ośmieszające słowa krytyki wypowiadane pod adresem prezydenta przez znanych polityków (38)(39). Chwaląc wypowiedź polityka opozycji gazeta, jego słowami, ośmiesza stanowisko PiS. (40) Przywołując niefortunną wypowiedź prezydenta gazeta ośmiesza jego linię obrony. (41) Rys. 15. Komentować, a tym samym oceniać, krytykować i ośmieszać można skutecznie także cytatami z wypowiedzi znanych osób udzielanych bez udziału redakcji gazety. Rysunek 16. Satyryczna forma działa na emocje. Często łączona jest z elementem graficznym. Taki komentarz głębiej zapada w pamięć i mocniej ukierunkowuje myślenie. (42)(43)(44) 217

12 Kancelaria Prezydenta tłumaczyła ten krok rzekomą niedyspozycją głowy państwa. Głos Pomorza nieprzychylnie komentował ten incydent - najchętniej cudzymi słowami (rys.15). Ustami polityków gazeta mówi, że to źle, iż błahe powody (katar), kompleksy lub ograniczone poczucie humoru destabilizują stosunki międzynarodowe (38)(39)(40). Sam prezydent również nie rozumie powagi sytuacji z rozbrajającą szczerością przyznając, że musiał zjeść znacznie mniej niż lubi (41). Satyryczne rysunki i rankingi to ulubiona forma komentowania wpadek polityków przez Dziennik Bałtycki i Głos Pomorza (rys.16). Dyżurny komentator podpowie co masz o tym myśleć Rys. 17. Dyżurny komentator zwalnia czytelnika z myślenia i zawsze przetłumaczy znaczenie politycznych wydarzeń. (45)(46) Prezydenckie orędzie o nierozwiązywaniu parlamentu z 13 lutego 2006r. zostało wytłumaczone Polakom przez dyżurnych komentatorów Nowości i Gazety Pomorskiej (45)(46). Nowości (45) Gazeta pomorska (46) Lepper i Giertych nie zapomną upokorzenia staniemy się widzami politycznych dreszczowców są w stanie uczynić wszystko, aby do przedterminowych zmagań elekcyjnych nie doszło spektakl dwóch wytrawnych aktorów polityczna telenowela upokorzeni politycy Samoobrony i LPR-u papier podpisany z pistoletem przy skroni stabilizacyjna spółka z bardzo ograniczoną odpowiedzialnością przedziwne orędzie prezydent ośmieszył swój urząd thriller jak w najlepszym filmie grozy Hitchcocka politycy stanęli na baczność czekając na łaskawe orędzie aktorom-bliźniakom z filmu sprzed 40 lat udało się niemądra przyczyna rozbrajającej zadymy naprężyli muskuły i postraszyli partnerów mądra władza wysila rozum, nie wątłe mięśnie postawiono na nogi pół Polski, by wytargować jednozdaniowy aneks szczyt obłudy komedia groteskowe fajerwerki Tab. 5. Sformułowania wytyczające negatywny sposób interpretowania orędzia prezydenta. (45)(46) 218

13 Nie obyło się bez nawiązania do dziwności bliźniaków i ich urwisowatych ról w filmie czterdzieści lat wcześniej (rys.17). Generalnie chodziło tylko o upokorzenie koalicjantów i wyciśnięcie z nich kolejnych ustępstw, zaś posłom zbyt zależy na posadach, aby dopuścili do rozwiązania parlamentu. Ekspresyjne i oceniające wyrażenia redakcyjnych komentatorów oświecają nas, iż była to zadyma dwóch wytrawnych aktorów-bliźniaków. Chwalą i ganią, abyś wiedział co dobre Głos Pomorza znalazł sposób na powiedzenie czytelnikom czy coś jest dobre czy złe. Przyznaje po prostu plusa lub minusa i nie tłumaczy się specjalnie dlaczego (rys.18). Jeśli coś mu się podoba - chwali, jeżeli się nie podoba - gani. Widząc duży krzyżyk (plusa) czytelnik wie, że to dobra rzecz, jeszcze zanim zacznie o niej czytać. Tak działa komentowanie przez Barometr polityczny. Rys. 18. Pochwała i nagana to tez komentarz (47) Komentarze nieobiektywnych ekspertów i jednostronna dobór komentarzy czytelników oraz oponentów POLITYCY EKSPERCI CZYTELNICY R A Z E M przychylne nieprzychylne Powierzchnie komentarzy przychylnych i nieprzychylnych PiS (opr.wł.) Rys. 19. Tendencyjna selekcja komentarzy. Komentujący eksperci nie są bezstronni. Znani są z sympatii do partii opozycyjnych wobec PiS. (48)(49)(50) 219

14 Dziennik Bałtycki zamieścił 10 lipca 2006r. obszerny materiał na temat okoliczności ustąpienia przez Kazimierza Marcinkiewicza ze stanowiska premiera na rzecz Jarosława Kaczyńskiego (48). Wydarzenie zostało skomentowane przez ekspertów (rys.19). W tej sprawie nie spełniają oni warunku bezstronności. Publicystka Janina Paradowska znana jest ze swych lewicowych sympatii (51). Socjolog prof. Ireneusz Krzemiński nie kryje, że głosował na PO, gdyż pod żadnym pozorem nie chciał głosować na PiS (52). Politolog prof. Kazimierz Kik to ekspert programowy lewicy, działacz Polskiej Unii Socjaldemokratycznej, a później SLD (53). Zrozumiałe są ich nieprzychylne komentarze na temat PiS. Komentarzy udzielają też znani politycy. Widoczne jest, że na nieprzychylną wypowiedź lidera PO Donalda Tuska (49) gazeta przeznaczyła o 50% więcej miejsca niż na raczej przychylną wypowiedź Lecha Wałęsy (50). Z komentarzy internautów przytoczono 7 negatywnych i tylko jeden pozytywny. Charakter oceniający komentarzy doskonale oddają ich tytuły: Pozytywne: Trzeba szukać pozytywów Na to liczyłem Negatywe: Władza w czterech rękach dwóch braci Błędy Marcinkiewicza Maskarada Marcinkiewicz stał się groźny IV Rzeczpospolita runie Po co te zmiany? Zdecydowały osobiste emocje Prezydent na uwięzi Rodzinnym układom mówię nie! Aby zobrazować nierównowagę prezentacji stanowisk stron kolorem błękitnym zaznaczono komentarze pozytywne dla PiS (ok.20%), zaś pomarańczowym negatywne (por. też diagram rys.19). Komentarze lokalnej prasy najskuteczniej ukierunkowują czytelnika, gdyż wyraźnie wytyczają mu kierunek interpretowania faktów. Satyra jest komentarzem bardzo wygodnym, dobieranym tendencyjnie, bazującym na emocjach, stereotypach i uprzedzeniach, z którego nie trzeba się tłumaczyć. Komentujący eksperci często mają interes (polityczny, ideologiczny) w konkretnym naświetleniu faktów. Komentujący czytelnicy dobierani bywają selektywnie, aby ich wypowiedzi potwierdzały tezę autora tekstu. Komentarze i opinie są często celowo mieszane z tekstem newsa w sposób uniemożliwiający czytelnikowi odróżnienie opisu faktów od ich oceny (por. rys.29). To, co może być kłopotliwe w komentarzu wprost, doskonale mieści się w tendencyjnie dobranych cytatach z wypowiedzi znanych osób. 220

15 2.d. Manipulacja przez sąsiedztwo Sąsiedztwo uwydatnia kontrast Z przypadkowego sąsiedztwa i tytułów dwóch tekstów w Dzienniku Bałtyckim, można wysnuć przesłanie: Donald Tusk jest z leśnikami a Kaczyński się modli. Tusk spotyka się z ludźmi ( z leśnikami ), poznaje ich problemy i wyraża konkretne stanowiska w Rys. 20. Sąsiedztwo dwóch odmiennych w klimacie tekstów wzmacnia przychylną wymowę tego pierwszego. (54) (55) uwydatnia ludzką twarz kandydata PO. ważnych dla nich sprawach (54) - nie zgodzi się na prywatyzację Lasów Państwowych, zaś Kaczyński chroni się w częstochowskim klasztorze (55) - modlił się przed Cudownym Obrazem Matki Boskiej (rys.20). Tylko Tusk zasługuje na przywołanie jego nazwiska z imieniem już w tytule. Poświęcony mu tekst jest dłuższy o ok. 10%. Nazwisko Kaczyńskiego pada trzy razy, podczas gdy Tuska - cztery. Nazwę partii Tuska PO wymienia się dwukrotnie, zaś PiS tylko raz. Czytamy, że Tuska ciągnie do ludzi bo jeszcze spotkał się z góralami, zaś Kaczyński tylko odwiedził (brzmi prawie jak zwiedził ) Kraków. Przez takie proporcje, zabiegi językowe i kontrastowe zderzenie z sąsiadującym artykułem pierwszy tekst Sąsiedztwem można zasiewać wątpliwości Motyw pewnej osobowościowej dziwności i spiskowej natury braci Kaczyńskich bardzo często wypływa w lokalnej prasie. Takie hasła rzucane są bez podawania bliższego merytorycznego uzasadnienia. To bazowanie na stereotypach, obiegowej opinii i skłonności Polaków do dużej rezerwy i uprzedzeń wobec każdej inności (w tym przypadku unikatowości bliźniactwa). Bardzo wygodnie przemycać takie wątpliwości poprzez zaskakujące sąsiedztwo, oddziałujące na podświadomość i prowokujące negatywne skojarzenia. W 221

16 przedwyborczym wydaniu Nowości intryguje sąsiedztwo dziwnej zapowiedzi (rys.21) (56). Jakie to pomysły na Polskę mają dwaj przeklęci bracia? Czy chodzi może o bliźniaków Kaczyń skich? Rys.21. Sąsiedztwo zasiewa niepokój. (56) Artykułowi wyborczemu w Głosie Słupskim towarzyszy z kolei tekst Jacek i Placek (57)(58). Pisząc o ostatnim filmowym hicie gazeta odkurza stereotyp nieznośnych bliźniaków Jacka i Placka, który przylgnął do Kaczyńskich od czasu ich roli w filmie O dwóch takich, co ukradli księżyc (rys.22). Dlaczego nie porusza tego tematu w dziale kultura? Ironiczny wydźwięk tytułu może wpłynąć na postawę czytelnika zgłębiającego sąsiedni wyborczy artykuł. Rys. 22. Aluzyjne sąsiedztwo artykułu Jacek i Placek, kreuje atmosferę mniej przychylną dla Kaczyńskiego. (57) (58) Sąsiedztwem można skleić tytuły w nowe przesłanie W Lęborku oddano do użytku dawno oczekiwaną inwestycję drogową, której celem było uspokojenie ruchu kołowego oraz zwiększenie bezpieczeństwa rowerzystów i pieszych na głównej ulicy miasta. Osiągnięto to przez wydzielenie ścieżki rowerowej i bezpiecznych przejść dla pieszych, celowe miejscowe przewężenia jezdni, wysepki oraz zastąpienie dawnego skrzyżowania kompaktowym rondem. Piesi i rowerzyści zyskali, ruch się uspokoił, co oznacza, że generalnie samochody jadą wolniej. Nowa architektura drogi wymusza bowiem bezwzględne pierwszeństwo dla pieszych i rowerzystów. Zaniechanie właściwej polityki informacyjnej przygotowującej odpowiedni społeczny klimat dla akceptacji takiego rozwiązania sprawiło, że prasa wykreowała rzekome masowe niezadowolenie kierowców ze 222

17 ślimaczego tempa ruchu, całkowicie pomijając aspekt bezpieczeństwa. Małe, rondo miesięcznik Lębork Nasze Miasto okrzyknął z przekąsem rondem rowerzystów (rys.23). Artykuł pozornie chwalący Sukces Burmistrza nabiera negatywnego wymiaru przez sąsiedztwo drwiącego tekstu właśnie o rondzie (59)(60). Sukces Burmistrz Namyślaka RONDO ROWERZYSTÓW? - takie przesłanie trafia po sklejeniu tytułów. Subtelna sugestia, zakamuflowany komentarz jest istotą ukierunkowania postrzegania tematu poprzez umieszczanie w jego sąsiedztwie innych materiałów, często pozornie z nim nie związanych. Sąsiedztwo może powiększać kontrast pomiędzy opisywanymi faktami czy postawami, może zasiać niepokój, ośmieszyć lub zdemaskować. Rodzące się intuicyjne łatwe do przewidzenia skojarzenia bazujące na stereotypach i uprzedzeniach nie wymagają logicznego uzasadnienia - redakcja nie musi się z nich specjalnie tłumaczyć. Rys. 23. Sklejenie sąsiadujących tytułów wytwarza nowe negatywne przesłanie (59)(60) 3. Manipulacja przesłaniem Analizując newsa czytelnik zastanawia się zwykle jakie jest jego przesłanie, czyli co w istocie się dzieje, dlaczego i jakie to ma znaczenie. Dokonując odpowiednich zabiegów, w obszarach opisanych w rozdziale drugim, lokalne media w konsekwencji potrafią zmanipulować przesłanie oraz jego ważność dla czytelnika. Wyolbrzymianie sensacyjnego charakteru wydarzenia i kryptoreklama Nowości rzeczowo doniosły, że pracownicy CCP Toruń-Pacyfic zauważywszy pożar pobliskiej kamienicy i pobiegli obudzić mieszkańców (63). Wszyscy się ewakuowali dzięki tej pobudce, a pożar ugasili strażacy. Toruński dodatek do Gazety Wyborczej przypisał pracownikom firmy rolę wysoce sensacyjną. Służą temu tytuł Nieustraszeni i ekspresyjne wyrażenia w relacji: ogień hulał na dachu, języki ognia, Biegnijcie, macie tłuc szyby, 223

18 rozbijać drzwi, Pobiegłem tam by wyważyć drzwi (64). Ale żadne wyważanie drzwi i tłuczenie szyb nie były potrzebne, gdyż mieszkańcy obudzili się od stukania w okna.. Nowości Toruń Gazeta Wyborcza tytuł Nocny pożar przy ulicy Lubickiej (63) NIEUSTRASZENI (64) podtytuł Akcja. Pracownicy firmy Toruń-Pacyfic zauważyli Ułańska akcja pracowników firmy Toruń-Pacyfic ogień i obudzili lokatorów... ocaliła zdrowie... a może i życie... Tab. 6. Toruński dodatek Gazety Wyborczej nadał sensacyjny charakter relacji, która w wydaniu Nowości jest umiarkowana i rzeczowa. Przy okazji GW trzykrotnie wymienia nazwę Toruń-Pacyfic znanego producenta płatków śniadaniowych. Dodaje, że refleks i odwagę pracowników doceniły władze firmy, a zarząd przyznał im nagrody finansowe oraz po butelce dobrego wina. I któż z nas nie skusi się na miskę toruńskich płatków śniadaniowych, aby poczuć moc i bezpieczeństwo emanujące od ułańskiej załogi PCC Toruń-Pacyfic. Ta relacja to dobra reklama, a raczej kryptoreklama. Odwrócić znaczenie - Roztropnego ukazać jako głupca Rzeczpospolita ujawniła, iż podający się za profesora niejaki A. Cieślak przyznaje samorządom przeróżne certyfikaty (65). W imieniu istniejących tylko na papierze instytucji wymyślone tytuły przyznał 137 podmiotom (66). Gazeta wytyka naiwność złaknionych splendoru VIP-ów, którzy słono mu płacili. Podaje też pozytywny przykład roztropnego burmistrza Lęborka, który nie dał się skusić certyfikatem, nie odebrał certyfikatu i nie zapłacił ani złotówki. Kilka dni po później temat podjął Głos Pomorza (67). Już tytuł Lębork chwali się byle czym oraz nadtytuł lipne certyfikaty i wyróżnienia dla samorządowców wytyczają negatywny kontekst (rys.24). Głos kreuje obraz naiwnego i próżnego lęborskiego samorządu. Akapit Rys. 24. Tendencyjne skumulowanie negatywnych sformułowań ocennych w tekstowych elementach wiodących wyznacza wypaczony kontekst i deformuje znaczenie. (67) wprowadzający przesądza: Za 224

19 lipne trzeba było zapłacić osiem tysięcy złotych!. Nastawienie i dalsza percepcja czytelnika zostają przez to negatywnie ukierunkowane, pomimo tego, że Lębork nic nie zapłacił. Tę atmosferę podsyca śródtytuł Certyfikaty za krocie i kolejne sensacyjne sugestywne stwierdzenia typu: kulisy handlu certyfikatami, sposób na zarobienie na samorządach, naciąganie naiwnych samorządowców, życzy sobie osiem tysięcy, fikcyjna akademia i bezwartościowe wyróżnienia. Tylko wytrwały czytelnik dobrnie do wzmianki, że burmistrz Lęborka jednak nie zapłacił. Wprowadzający w błąd akapit wiodący oraz tytuły i sensacyjne stwierdzenia oceniające, wypaczają kontekst. Burmistrz nie dał się nabrać taki tytuł oddałby lepiej to wydarzenie. Lokalni dziennikarze często dosyć prostymi metodami próbują narzucić kierunek postrzegania faktów. W niektórych przypadkach ten zwyczaj wprowadza czytelników w błąd, co jest łamaniem dziennikarskiej etyki. Manipulując przesłaniem i jego ważnością lokalne media lubują się w rozbudzaniu nadmiernych obaw lub nadziei i wyolbrzymianiu sensacyjnego charakteru wydarzenia. Działania te naruszają m.in. pkt 10. Zasad Etyki Dziennikarskiej w Telewizji Polskiej S.A. (61) oraz pkt 21. rodz. II Dziennikarskiego Kodeksu Obyczajowego Konferencji Mediów Polskich (62). Łamanie etyki sprawia, że w przesłanie artykułu wplatana bywa też kryptoreklama. Lokalne media znają siłę pierwszego wrażenia. Więc już na początku tekstu wytyczają fałszywy kierunek postrzegania później przytaczanych faktów. Gdy media dostarczą nam mało konkretnych informacji, skłonni jesteśmy do postaw stereotypowych (automatycznych) dopowiadając sobie resztę wg naszych nawyków i utartych schematów, jak np. ogólnie rozpowszechniony przez media stereotyp, że politycy dbają przede wszystkim o własne interesy. Zła polityka kontaktów z lokalnymi mediami, a szczególnie zaniechanie prostowania błędnych publikacji oraz niedocenianie informowania prewencyjnego uprzedzającego nadciągające większe problemy ( chowanie głowy w piasek ) - to fundamentalne grzechy władz samorządowych. Wówczas siła mediów jest spotęgowana i mogą one zmieść te władze. Znamiennie w 2001r. napisała Gazeta Bocheńska: Nasz burmistrz rządził źle, więc poprzez cykl publikacji udało nam się go wymienić" (101). Przemilczanie istotnych faktów, uproszczenia, deformowanie kontekstu, zachwianie uczciwych proporcji w prezentacji argumentów stron, czy wręcz podawanie nieprawdy, to tylko niektóre działania mogące przyczynić się do postrzegania spraw w fałszywym, 225

20 nieobiektywnym świetle i podważenie wiarygodności władz samorządowych. Do czytelnika może docierać wówczas całkowicie odmienne przesłanie niż obiektywna wymowa faktów. Dodatkowo dzięki odpowiednim zabiegom redakcyjnym sprawy błahe przedstawiane bywają jako niezwykle istotne, zaś kwestie naprawdę ważne mogą być bagatelizowane (umniejszane, ośmieszane, lekceważone). 4. Zasięg tematu a sposób manipulacji 4.a. Manipulacje w odniesieniu do wydarzeń o znaczeniu lokalnym Krytyka za wszelka cenę - Oskarżanie na wyrost, bez względu na skutki Głos Pomorza odkrył, że w katalogu linków na stronie internetowej Lęborka, które zgłosili użytkownicy, znalazł się namiar na stowarzyszenie Kanaba, promujące legalizacje marihuany. Na link było ok. 300 kliknięć. Napisał więc sensacyjnie, że witryna Lęborka zachęca do palenia marihuany (69). Zwykły link, jeden z 500 w katalogu, nazywa reklamą. Wpis gościa na stronie miejskiej o treści KANABA był niepozorny i odnosił się do strony a administrator miejskiego serwisu nie zorientował się, co robi tak naprawdę to stowarzyszenie. Na jego stronie znajdujemy informację, że walczy o poprawę losu polskich rolników proponując nowe rodzaje upraw (prawda, że treść ta jest zwodnicza). Jeszcze przed publikacją prasową, a po telefonie od dziennikarza natychmiast link usunięto. Wydaje się, że użyte określenia: skandal, witryna Lęborka zachęcała do palenia marihuany, reklama marihuany są nieadekwatne do rangi wydarzenia (rys.25). Tekst zilustrowano zdjęciem policjanta, co zwykle sugeruje, że sprawa jest na tyle poważna, iż działania prowadzi policja a to nie było prawdą. To wszystko wypacza kontekst i skalę problemu. Rys. 25. Zdjęcie policjanta i krytyczne stwierdzenia w tytule oraz wytłuszczonych fragmentach tekstu już na wstępie kreują na wyrost atmosferę skandalu i sensacji. (69) 226