Protections systems against pollution migration in subsoil

Transkrypt

1 BOHDAN ZADROGA Katedra Geotechniki, Politechnika Gdańska Geotechnical Department, Gdańsk University of Technology Systemy zabezpieczeń podłoża gruntowego przed zanieczyszczeniem Protections systems against pollution migration in subsoil Wstęp Potencjalne źródła zanieczyszczeń o znanej lokalizacji (np. składowiska odpadów, zbiorniki rafinerii i stacji paliw, zakłady przemysłowe) stwarzają ryzyko ciągłego lub pulsacyjnego przedostawania się różnego rodzaju zanieczyszczeń do podłoża gruntowego. W związku z tym, już na etapie projektowania i budowy wymienionych obiektów, należy przewidzieć wokół nich odpowiednie systemy ochronne i zabezpieczające oraz minimalizujące zagrożenie podłoża gruntowego przed skażeniem. Podstawowe rodzaje zabezpieczeń podłoża gruntowego Do technicznych rozwiązań zabezpieczających, stosowanych wokół źródeł zanieczyszczeń o znanej lokalizacji, zalicza się (Kowalów 2000, Zadroga i Olańczuk-Neyman 2001): różnego rodzaju uszczelnienia (podstawy, skarp i powierzchni składowisk odpadów, uszczelnienia pośrednie i boczne oraz systemy uszczelnień obramowujących składowiska odpadów), zabiegi hydrauliczne i pneumatyczne polegające na odcięciu dopływu wód do źródła zanieczyszczeń w strefie napływowej, z jednoczesnym odprowadzeniem wód zanieczyszczonych w strefie odpływowej, systemy ukierunkowujące migrację zanieczyszczeń poprzez układ lejków i bram (funnel and gate) w rejon ścian reakcyjnych przyspieszających dekontaminację zanieczyszczeń, dezaktywację polegającą na utwardzeniu, stabilizacji lub zeszkleniu podłoża gruntowego. W rozwiązaniach praktycznych najczęściej stosuje się jednocześnie kilka z wymienionych rozwiązań. Systemy zabezpieczeń podłoża gruntowego przed zanieczyszczeniem 37

2 Migracja zanieczyszczeń w gruncie oraz przez uszczelnienia poziome i pionowe Migracja zanieczyszczeń w nawodnionym podłożu gruntowym jest wynikiem jednoczesnego występowania z różną intensywnością następujących procesów: dyfuzji, adwekcji, dyspersji, sorpcji i degradacji. Wykorzystując różniczkowe równanie transportu zanieczyszczeń oraz specyfikę wymienionych procesów, Manassero i Schackeldford wyodrębnili trzy podstawowe schematy migracji zanieczyszczeń o stężeniach c 0 > c 1 przez poziomą lub pionową (np. iłową) warstwę uszczelniającą, najczęściej występujące w praktyce inżynierskiej (rys. 1). Ponieważ uszczelnienia pionowe w postaci klasycznych ścian szczelinowych mogą tracić trwałość i stabilność wraz z upływem czasu, powodując tym samym pogorszenie szczelności początkowej, w obecnych technologicznych rozwiązaniach praktycznych (Jacenków 1993) można zastosować dodatkowo: dodatek bentonitu wapniowego o mniejszej (k = m/s) przepuszczalności niż stosowany często bentonit sodowy (k = m/s), geomembranę umieszczoną wewnątrz ściany szczelinowej, rdzeń drenażowy wewnątrz ściany szczelinowej. Skuteczność ilościową wymienionych zabiegów przedstawiono na rys. 2. Przedstawione rozwiązania charakteryzują się dużą skutecznością ponieważ zanieczyszczenia migrujące przez klasyczną ścianę szczelinową zatrzymywane są głównie przez geomem- +x +x +x L L L C 0 RYSUNEK 2. Skuteczność uszczelnień bocznych ze ścian szczelinowych: klasycznych (a), z geomembraną (b), z rdzeniem drenażowym (c). FIGURE 2. Efficiency of sides sealing of bentonite slurry: clasical (a), with geomembrane (b), with drainage core (c). -branę umieszczoną we wnętrzu ściany lub zbierane wewnątrz rdzenia drenażouszczelnienie C 1 C 0 uszczelnienie C 1 uszczelnienie h J = J d J = J d +Ja RYSUNEK 1. Migracja zanieczyszczeń w podłożu gruntowym przez uszczelnienia poziome (a) i pionowe (b). FIGURE 1. Pollution migration in subsoil with horizontal (a) and vertical (b) sealing layers. (a) poziome uszczelnienie iłowe poziome uszczelnienie iłowe C 0 C 1 poziome uszczelnienie iłowe 1m składowisko a) b) stężenie zanieczyszczeń C 0 >C 1 DYFUZJA J d DYFUZJA J d + ADWEKCJA J a h J = J d Ja DYFUZJA J d ADWEKCJA J a (b) składowisko +x L uszczelnienie C 0 C 1 J = J d pionowa ściana szczelinowa +x L uszczelnienie C 0 C 1 J = J d +Ja pionowa ściana szczelinowa +x L uszczelnienie C 0 C 1 J = J d Ja pionowa ściana szczelinowa 1m 2 1m 2 1m 2 ścianka drenaż geomembrana szczelinowa wewnętrzny q=864g/m 2 d q<<1g/m 2 d k= m/s 1m k= m/s (c) 1m k= m/s q=0 h h składowisko q<<1g/m 2 d 38

3 wego i odprowadzane na zewnątrz w celu neutralizacji. Konstrukcja uszczelnień składowisk odpadów W ostatnim dziesięcioleciu nastąpiła na świecie istotna ewolucja (Das 1994) rozwiązań konstrukcyjnych dna i skarp składowisk odpadów (rys. 3). Zgodnie z Koncepcją Wielokrotnych Barier Zabezpieczających, stosowane początkowo pojedyncze systemy uszczelnień mineralnych lub sztucznych (rys. 3 a, b), zastępuje się obecnie coraz częściej (szczególnie w przypadku składowisk odpadów niebezpiecznych) systemami podwójnymi (rys. 3 c,d), z pierwotnym i wtórnym uszczelnieniem oraz z dwoma systemami zbierania i odprowadzania odcieków. Możliwości wykorzystania materiałów naturalnych oraz geosyntetyków do konstrukcji poszczególnych warstw (uszczelniającej, drenażowej, filtracyjnej, ochronno-separacyjnej), w systemach stosowanych obecnie uszczelnień dna lub powierzchni oraz uszczelnień pośrednich w składowiskach odpadów przedstawiono na rys. 4 i 5. Szczegółowe rozwiązania konstrukcyjne (rodzaje, kolejność i miąższość warstw) uszczelnień podstawy i powierzchni, zalecanych w przepisach różnych krajów europejskich i w USA znaleźć można między innymi w pracy (Raport 1997), a wymagania dotyczące materiałów stosowanych w warstwach uszczelniających i drenażowych w pracy (Zadroga i Olańczuk-Neyman 2001). a) c) perforowane rury drenażowe podłoże rodzime warstwa filtracyjna uszczelnienie mineralne z iłu warstwa drenażowa ze żwiru geonet (zbieranie odcieków) podłoże rodzime pierwsza warstwa uszczelniająca z geomembrany druga warstwa uszczelniająca z geomembrany perforowane rury drenażowe b) d) warstwa drenażowa ze żwiru perforowane rury drenażowe podłoże rodzime warstwa filtracyjna geonet (zbieranie odcieków) warstwa drenażowa ze żwiru uszczelnienie sztuczne z geomembrany perforowane rury drenażowe podłoże rodzime geowłóknina pierwsza warstwa uszczelnienia mieszanego (ił + geomembrana) druga warstwa uszczelnienia mieszanego (ił + geomembrana) RYSUNEK 3. Pojedyncze (a, b) i podwójne (c, d) systemy uszczelnień mineralnych i sztucznych. FIGURE 3. Single (a, b) and double (c, d) systems of mineral and artificial sealing. Systemy zabezpieczeń podłoża gruntowego przed zanieczyszczeniem 39

4 RYSUNEK 4. Zastosowanie materiałów naturalnych i geosyntetyków w różnych rodzajach uszczelnień składowisk odpadów. FIGURE 4. Application of natural and geosynthetics materials for liners construction. RYSUNEK 5. Rozwiązania konstrukcyjne uszczelnień składowisk. FIGURE 5. Landfill liners construction 40

5 Uszczelnienia składowisk odpadów istniejących a) komora b) komora c) iniekcyjna piezometr piezometry kontrolna komora iniekcyjna piezometr Składowiska stare, wyeksploatowane i zamknięte, zlokalizowane bardzo często w niekorzystnych warunkach geotechnicznych, a ponadto często bez odpowiednich uszczelnień mogą po latach uaktywnić się jako źródła niebezpiecznych i intensywnych zanieczyszczeń podłoża gruntowego. W takich sytuacjach, coraz częściej pojawiających się w różnych krajach świata, może okazać się konieczne całkowite odcięcie hałdy składowanych odpadów od otaczającego podłoża gruntowego, nazywane okapslowaniem hałdy odpadów. Istotę takiego rozwiązania (Brandl 1994) przedstawiono na rys. 6. odprowadzenie odcieków odgazowanie a) b) odpady ił z.w.g. z.w.g. szczelne dno grunt przepuszczalny z.w.g. ściana szczelinowa RYSUNEK 6. Schemat uszczelnienia obramowującego istniejące składowisko odpadów. FIGURE 6. Encapsulation system for existing landfills. W zależności od lokalnych warunków gruntowych w skład uszczelnienia obramowującego wchodzi uszczelnienie boczne wokół i uszczelnienie dna pod hałdą odpadów. Aktualne możliwości technologiczne wykonawstwa uszczelnienia obramowującego w podłożu przepuszczalnym o znacznej miąższości, w którym nie występuje naturalna ciągła warstwa nieprzepuszczalna (Brandl 1994) przedstawiono na rys. 7. z.w.g. dno odpady ściany szczelinowe zainiektowane dno ściany szczelinowe RYSUNEK 7. Przekrój poprzeczny uszczelnień obramowujących z pojedynczym (a, b) i podwójnym (c) dnem. FIGURE 7. Cellural cut-off walls system with single (a, b) and double (c) bottom Przedstawiona technologia polega na wykonaniu wokół masywu odpadów dwóch równoległych ścian szczelnych wraz ze ścianami poprzecznymi tworzącymi w planie dwa rodzaje komór: robocze, z których po opuszczeniu do ich wnętrza maszyn budowlanych, wykonuje się iniekcyjnie pojedyncze lub podwójne dno pod masywem odpadów, kontrolne, służące do kontroli i monitoringu poziomu wód gruntowych i składu odcieków. Rozwiązanie to jest obecnie technicznie możliwe, lecz niestety bardzo kosztowne, co znacznie ogranicza zastosowania praktyczne. Trzy podstawowe technologie wykonywania uszczelnień pionowych do znacznej głębokości (Brandl 1994) przedstawiono w Tabeli 1. Z zestawienia wynika, że technicznie potrafimy obecnie wykonywać różne uszczelnienia pionowe do głębokości kilkudziesięciu metrów (wyjątkowo ponad 100 m) i mamy do dyspozycji kilkanaście różnych sposobów wykonawstwa w zależności od potrzeb i lokalnych warunków geotechnicznych i hydrologicznych. z.w.g. z.w.g. dno 2% odpady podwójne dno Systemy zabezpieczeń podłoża gruntowego przed zanieczyszczeniem 41

6 Systemy monitoringu i analiza ryzyka zanieczyszczenia podłoża gruntowego Skuteczność omówionych wcześniej systemów zabezpieczeń podłoża gruntowego przed zanieczyszczeniem, jest oceniana poprzez monitoring za pomocą specjalnych urządzeń instalowanych: bezpośrednio w uszczelnieniach wykonywanych wokół składowisk odpadów, w podłożu gruntowym wokół potencjalnych źródeł zanieczyszczeń. TABELA 1. Rodzaje i charakterystyka technologii wykonawstwa uszczelnień pionowych. TABLE 1. Overview of methods for cut-off wall construction. Technologia Rodzaj uszczelnienia Schematyczny przekrój w planie Wymiary [m] szerokość (d) głębokość (t max) Ściany z gruntu rodzimego uszczelnianego metodą: Uszczelnienie podłoża naturalnego za pomocą ścian wykonywanych "in situ" (permeability reduction of in-situ soil) Uszczelnienie za pomocą dodatkowych elementów wprowadzanych w podłoże bez wykonywania wykopów wąskoprzestrzennych (soil displacement methods) Uszczelnienie za pomocą dodatkowych elementów wprowadzanych w podłoże do uprzednio wykonywanych wykopów wąskoprzestrzennych (excavation methods) a) zagęszczania b) iniekcji c) zamrażania d) iniekcji wysokociśnieniowej e) mieszania z dodatkami uszczelniającymi f) mieszania i iniekcji a) ścianka szczelna z geomembrany b) klasyczna stalowa ścianka szczelna c) cienka ścianka z wwibrowywanych profili H d) żelbetowa ścianka szczelna wbijana a) ścianka ze stycznie wierconych pali b) ściana szczelinowa jednofazowa c) ściana szczelinowa dwufazowa d) ściana szczelinowa z dodatkowym uszczelnieniem 0,4 1,0 1,0 2,5 0,7 0,4 2,5 > 0,15 0,3 lamele 0,8 1,5 0,7 0,005 (0,002) ~0,02 0,05 0,2 0,4 0,4 1,5 0,4 1,6 0,4 1,0 0,6 1,0 (0,4 1,6)

7 W pierwszym przypadku elektroniczne systemy monitoringu i wczesnego ostrzegania o zanieczyszczeniach (Stępniak 1996) instaluje się w specjalnych studzienkach wodowskazowych zlokalizowanych w warstwach drenażowych uszczelnienia lub nad oraz pod geomembranami w postaci krzyżujących się elektrod do pomiaru oporności elektrycznej geomembran. W drugim przypadku, punkty pomiarowe w postaci studni obserwacyjnych do pomiaru zanieczyszczeń wód gruntowych, lokalizuje się bezpośrednio w źródle zanieczyszczeń (np. w składowisku) oraz w poszczególnych strefach wokół źródła zanieczyszczeń (Praca zbiorowa 2000), co przedstawiono schematycznie na rys C 4 C 1 T3 2 a 200 d T2 C 2 3 C B 2 strefy monitorowania wód gruntowych B 3 C C strefy monitorowania wód gruntowych T3 2 a 200 d 1 T2 RYSUNEK 8. Strefy monitoringu podłoża gruntowego wokół składowiska odpadów. FIGURE 8. Subsoil monitoring zones around landfill. Punkty pomiarowe A, zlokalizowane przed składowiskiem odpadów służą B 1 czas przepływu wód gruntowych składowisko odpadów D 1 D 2 czas przepływu wód gruntowych bez z uszczelnienia uszczelnieniem D 1 D 2 B 1B2 B 3 C 3 C 2 C 1 A 2 A 1 T1 T1 A kierunek przepływu wód gruntowych kierunek przepływu wód gruntowych do określenia tzw. charakterystyki tła stanowiącej poziom odniesienia dla pomiarów w pozostałych strefach. Punkty pomiarowe D, zlokalizowane w składowisku odpadów służą do określenia składu i stężenia odcieków w masywie odpadów. Punkty pomiarowe B i C, zlokalizowane w strefach 1 i 2 za składowiskiem odpadów, służą do określenia odległości T 2 oraz T 3, dla których czas migracji zanieczyszczeń w podłożu gruntowym jest równy odpowiednio 200 dni i 2 lata. Rozszerzoną strefę monitoringu (strefa 3) tworzy się w szczególnych przypadkach. W ostatnich latach, do określenia rodzaju i stężenia zanieczyszczeń podłoża gruntowego wokół składowisk odpadów, coraz częściej wykorzystuje się w kraju następujący specjalistyczny sprzęt geotechniczny: sondy statyczne CPTU z pomiarem przewodności elektrycznej lub ze źródłem promieni ultrafioletowych, dylatometr Marchettiego DMT i piezosondy obrotowe PZO-1. Opisy budowy tych urządzeń oraz metodykę i interpretację pomiarów znaleźć można między innymi w pracy (Garbulewski 2002). Dysponując wynikami monitoringu, można analizować stopień ryzyka degradacji podłoża gruntowego spowodowanej przez źródło zanieczyszczeń. Istotnym czynnikiem w takich analizach jest czas. Przy stosowanych obecnie wielokrotnych systemach zabezpieczeń, w ocenie ryzyka wykorzystuje się (Brandl 1998) najczęściej model discovery-re- Systemy zabezpieczeń podłoża gruntowego przed zanieczyszczeniem 43

8 covery scharakteryzowany w pracy (Zadroga 2003) i przedstawiony na rys. 9. POZIOM RYZYKA Wczesne wykrycie Początek zdarzenia nie sprzyjającego zdarzenia Warunki ustabilizowane Niedopuszczalny poziom ryzyka Podjęcie decyzji Późne wykrycie zdarzenia Podjęcie decyzji RYSUNEK 9. Idea modelu discovery-recovery. FIGURE 9. Discovery-recovery model. W modelu tym istotne znaczenie ma moment wykrycia (na podstawie ciągłego i długotrwałego monitoringu) niesprzyjającego faktu (np. przecieku w uszczelnieniu), a następnie moment podjęcia szybkiej decyzji zapobiegającej zbliżającej się awarii, w celu ograniczenia rozmiaru szkód i poziomu ryzyka. Przykłady zabezpieczeń podłoża gruntowego przed zanieczyszczeniem Interesujące przykłady zabezpieczenia podłoża gruntowego w rejonie starych, nie zabezpieczonych składowisk odpadów komunalnych Łubna i Radiowo koło Warszawy, przedstawiono w pracy (Koda 2000). Jako system zabezpieczeń zastosowano łącznie: pionowe przesłony filtracyjne oraz opaskowy drenaż odcieków. Wykorzystując liczne i dostępne obecnie programy obliczeniowe uwzględniające trójwymiarowe modele filtracji i transportu zanieczyszczeń w podłożu gruntowym, przed podjęciem c b a Podjęcie działań Zniszczenie lub zanieczyszczenie środowiska Podjęcie działań Zakropkowane powierzchnie oznaczają czas zwiększonego ryzyka Warunki ustabilizowane CZAS decyzji o wyborze najskuteczniejszego systemu zabezpieczeń w danych warunkach, przeprowadza się symulacje i analizy skuteczności wariantowych zastosowań różnych rodzajów zabezpieczeń. Do symulacji takich wykorzystuje się dane pomiarowe z badań terenowych. Przykłady takich symulacji dla składowiska odpadów komunalnych Pomorzany w Szczecinie oraz składowiska odpadów przemysłowych Lauf w Niemczech (Kowalów 2000) zestawiono w Tabelach 2 i 3. Najskuteczniejszymi systemami zabezpieczeń podłoża gruntowego wokół składowiska odpadów komunalnych Pomorzany okazały się: uszczelnienie powierzchni, przesłona pionowa i głęboki drenaż (wariant 9), przesłona pionowa i uszczelnienie powierzchni (wariant 6), przesłona pionowa łącznie z drenażem (wariant 8), przesłona pionowa (wariant 3). Dają one maksymalną redukcję migracji zanieczyszczeń do podłoża gruntowego, lecz jednocześnie są najdroższe i skomplikowane technicznie. Najskuteczniejszymi systemami zabezpieczeń podłoża gruntowego wokół składowiska odpadów przemysłowych w Lauf okazały się: zabiegi hydrauliczne w postaci studni depresyjnych (wariant 1) wraz z uszczelnieniem powierzchni (wariant 5), przesłona pionowa (wariant 3), przesłona pionowa łącznie z głębokim drenażem (wariant 8), przesłona pionowa łącznie oraz uszczelnienie powierzchni (wariant 6), 44

9 TABELA 2. Wpływ systemu zabezpieczeń na zmiany filtracji. Składowisko odpadów komunalnych Pomorzany. TABLE 2. Protections barriers influence on filtration changes. Municipal landfill Pomorzany. Numer wariantu Rodzaj konstrukcji Wielkości uwzględnione w obliczeniach Wydatki wody filtrującej przez składowisko do strefy odpływowej [l/min] Różnice stanów wody w odniesieniu do sytuacji bez konstrukcji zabezpieczających spiętrzenie/obniżenie (+/-) w strefie napływowej [m] obniżenie w strefie odpływowej [m] Zmniejszenie wydatków w odniesieniu do sytuacji wyjściowej [%] 0 1a 1b 1c 2 Bez konstrukcji zabezpieczających Stosowanie studni depresyjnych 3 studnie w strefie odpływowej łączny wydatek m 3 /rok ( 1 l/s) 6 studni w strefie napływowej łączny wydatek m 3 /rok ( 1,2 l/s) (pompowanie ze studni) 6 studni w strefie napływowej 6 studni w strefie odpływowej łączny wydatek m 3 /rok ( 2 l/s) Uszczelnienie powierzchniowe 112,7 0,00 0,00 111,5-0,05-0,08 0,11 68,6-0,45-0,06 39,1 27,0-0,49-0,15 76,0 51,4-0,18-0,07 45,6 3 Przesłona pionowa k pp = 10-9 m/s 2,0 +1,25-0,30 98,2 4 Głęboki drenaż k dg = 10-2 m/s 108,1-0,12-0,06 4, Pompowanie ze studni depresyjnych i uszczelnienie powierzchniowe Przesłona pionowa i uszczelnienie powierzchniowe Głęboki drenaż i uszczelnienie powierzchniowe Przesłona pionowa i głęboki drenaż Przesłona pionowa, głęboki drenaż i uszczelnienie powierzchniowe 6 studni w strefie odpływowej 6 studni w strefie napływowej łączny wydatek m 3 /rok ( 1 l/s) k pp = 10-9 m/s k dg = 10-2 m/s k pp = 10-9 m/s k dg = 10-2 m/s k pp = 10-9 m/s k dg = 10-2 m/s 23,4-0,48-0,14 79,2 0,1 +1,25-0,35 99,9 46,5-0,15-0,08 41,1 0,4-0,18 0,00 99,6 0,02 +0,30-0,10 99,98 Systemy zabezpieczeń podłoża gruntowego przed zanieczyszczeniem 45

10 TABELA 3. Wpływ systemu zabezpieczeń na zmiany filtracji. Składowisko odpadów przemysłowych Lauf. TABLE 3. Protection barriers influence on filtration changes. Industrial landfill Lauf. Numer wariantu Rodzaj konstrukcji Wielkości uwzględnione w obliczeniach Wydatki wody filtrującej przez składowisko do strefy odpływowej [l/min] Różnice stanów wody w odniesieniu do sytuacji bez konstrukcji zabezpieczających spiętrzenie/obniżenie (+/-) w strefie napływowej [m] obniżenie w strefie odpływowej [m] Zmniejszenie wydatków w odniesieniu do sytuacji wyjściowej [%] 0 Bez konstrukcji zabezpieczających 174,5 0,00 0,00 1 Stosowanie studni 4 studnie, łączny wydatek depresyjnych m 3 /rok (34,5 l/s) (pompowanie ze studni) -332,8-0,60-0, Uszczelnienie powierzchniowe 172,0 0,00-0,02 2,4 3 Przesłona pionowa k pp = 10-9 m/s 1,4 0,25-0,25 99,2 4 Głęboki drenaż k dg = 10-2 m/s 157,7 0-0,10 9, Pompowanie ze studni depresyjnych i uszczelnienie powierzchniowe Przesłona pionowa i uszczelnienie powierzchniowe Głęboki drenaż i uszczelnienie powierzchniowe 4 studnie, łączny wydatek studni m 3 /rok (34,5 l/s), k pp = 10-8 m/s k dg = 10-2 m/s -750,3-0,60-0, ,5 0,22-0,25 99,8 156,9 +0,11-0,11 10,1 8 Przesłona pionowa i głęboki drenaż k pp = 10-8 m/s k dg = 10-2 m/s 1,4-0,00 0,00 99,2 9 Przesłona pionowa, głęboki drenaż i uszczelnienie powierzchniowe k pp = 10-8 m/s k dg = 10-2 m/s 0,30 0,00 0,00 99,8 46

11 pełne zamknięcie korpusu składowiska łącznie z głębokim drenażem (wariant 9). Dają one prawie całkowitą redukcję migracji zanieczyszczeń do podłoża gruntowego, lecz są kosztowne. Przedstawione przykłady świadczą o aktualnych możliwościach technicznych oraz o metodyce analizowania i wyboru rozwiązań najkorzystniejszych pod względem technicznym i ekonomicznym. Podsumowanie Przedstawione wybrane zagadnienia związane głównie z geotechnicznymi aspektami zabezpieczania podłoża gruntowego przed skażeniem i degradacją, która zdarza się obecnie coraz częściej i obejmuje znaczne obszary traktowane w skrajnych przypadkach jako obszary klęski ekologicznej, mają na celu uzmysłowienie nie tylko ogromu i rodzaju zagrożeń, ale także aktualnych możliwości i rozwiązań technicznych oraz ich skuteczności głownie specjalistom z zakresu geotechniki, a także innym specjalistom zajmującym się szeroko rozumianą inżynierią i ochroną środowiska naturalnego. Autor ma nadzieję, że wskazane i zaawizowane zagadnienia, staną się inspiracją do ożywionej i znacznie szerszej dyskusji licznego grona specjalistów, którzy spotkali się dzisiaj na trzy dni przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej na Międzynarodowym Seminarium Geoinżynieria środowiska transfer doświadczeń i dyrektyw UE do nowo przyjętych państw. Literatura BRANDL H., 1994: Vertical barriers for hazardous waste containment. Proc. of International Symposium Developments in Geotechnical Engineering, Thailand, Bangkok. BRANDL H., 1998: Risk analysis quality assurance and regulation in landfill engineering and environmental protection. Proc. of the Third International Congress on Environmental Geotechnics. Portugal, Lisboa. DAS B. E., 1994: Principle of geotechnical engineering. PJS Publishing Company, Boston Massachusetts. GARBULEWSKI K., 2002: Wykorzystanie sondowań geotechnicznych do oceny stanu środowiska na terenach zdegradowanych. Materiały Konferencji N-T Zagospodarowanie Gruntów Zdegradowanych, Mrągowo. JACENKÓW S., 1993: Możliwości uszczelniania wysypisk odpadów. Inżynieria Morska i Geotechnika, nr 2, KODA E., 2000: System zabezpieczenia przed zanieczyszczeniem wód w rejonie starych wysypisk odpadów. Materiały Jubileuszowej Sesji Naukowej Geotechnika w Budownictwie i Inżynierii Środowiska, Gdańsk. KOWALÓW M., 2000: Wpływ zabezpieczeń inżynierskich na zmianę hydraulicznych warunków filtracji ze składowisk odpadów. Prace Naukowe Politechniki Szczecińskiej. PRACA ZBIOROWA, 2000: Metody badania i rozpoznania wpływu na środowisko gruntowo-wodne składowisk odpadów stałych. Ministerstwo Środowiska, Oficyna Wydawnicza EL-Press, Lublin. RAPORT, 1997: Environmental Geotechnics. Raport of the ISSMFE Technical Committee TC-5. Ruhr Universität, Bochum, Germany. STĘPNIAK S., 1996: Elektroizolacyjne monitorowanie szczelności obudowy naziemnych składowisk odpadów specjalnych. Gospodarka Wodna, nr 11, ZADROGA B., OLAŃCZUK-NEYMAN K., 2001: Ochrona i rekultywacja podłoża gruntowego. Aspekty geotechniczno-budowlane. Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej. ZADROGA B., 2003: Geoinżynieria środowiska. Problemy i wyzwania. Inżynieria Morska i Geotechnika, nr 4, Systemy zabezpieczeń podłoża gruntowego przed zanieczyszczeniem 47

12 Summary Pollution migration in subsoil, systems of liners, subsoil monitoring zones and examples of practical solution are presented. Author s address: Katedra Geotechniki Politechnika Gdańska Gdańsk, ul. Narutowicza 11 Poland 48