Leisure space in urban areas.

Transkrypt

1 1 Derek M., 2014, Miejska przestrzeń czasu wolnego, w: M. Madurowicz (red.), Kształtowanie współczesnej przestrzeni miejskiej, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, Marta Derek 1 Miejska przestrzeń czasu wolnego 2 Abstrakt: Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na niezwykle ciekawy czynnik kształtujący współczesną przestrzeń miejską, jakim jest przestrzeń czasu wolnego. W tekście przedstawione zostały wstępne założenia dotyczące problemów związanych z tym skomplikowanym zagadnieniem. Autorka podejmuje próbę zdefiniowana i określenia cech charakterystycznych przestrzeni czasu wolnego w mieście. Słowa kluczowe: czas wolny, miasto, przestrzeń miejska, przestrzeń czasu wolnego Leisure space in urban areas. Abstract: This paper aims at analysing leisure space a very important factor influencing urban space nowadays. Preliminary studies concerning this issue and problems connected to its identifying have been presented. The paper in an attempt to define leisure space in urban areas as well as its key features and characteristics. Keywords: leisure, leisure space, city, urban space Wprowadzenie W miastach europejskich obiekty związane ze spędzaniem wolnego czasu istniały w zasadzie od zawsze. J. Huizinga (1985), pisząc o ludyczności kultury już w czasach cesarstwa rzymskiego 3, zauważa, jak ważne miejsce w każdym mieście zajmował amfiteatr, dodając, że w pierwszych wiekach cesarstwa tysiące obywateli w najodleglejszych częściach imperium współzawodniczyło ze sobą w fundowaniu i obdarowywaniu współobywateli halami, łaźniami i teatrami (Huizinga 1985, s. 252). A zatem, choć podstawowymi funkcjami miasta starożytnego były funkcje obronne, sakralne, administracyjne, targowe i produkcyjne (Kaczmarek 2001), to jednak już wtedy powstawały w nich także przestrzenie i obiekty przeznaczone do spędzania czasu wolnego. Nie mogły być one jednak wykorzystywane przez wszystkich mieszkańców miast. W okresie tym, i jeszcze długo później, posiadanie czasu wolnego było bowiem wyróżnikiem bardzo nielicznej grupy ludzi: przez wieki i tysiąclecia 1 Dr Marta Derek, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Zakład Geografii Turyzmu i Rekreacji. m.derek@uw.edu.pl 2 Artykuł przygotowany w ramach prac nad projektem pt. Miejski recycling. Wykorzystanie obszarów poprzemysłowych na funkcje czasu wolnego w polskich miastach. Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/B/HS4/ J. Huizinga nie wspomina w swojej książce o miastach greckich, ale należy podkreślić, że w miastach tych projektowano liczne obiekty przeznaczone do spędzania w nich czasu wolnego, jak np. łaźnie, ogrody, parki, teatry, itp. itd. (McLean, Hurd 2012)

2 2 wolny czas pozostanie wyznacznikiem elitarnej pozycji społecznej i zarazem bardziej jeszcze aniżeli fizyczna przemoc jej niezawodnym gwarantem (Danecki 1974, s. 13). W późniejszych epokach obecność i znaczenie miejsc związanych z aktywnościami czasu wolnego w miastach były różne. Omówienie ich ewolucji na przestrzeni wieków nie jest celem tego opracowania chcemy jedynie zauważyć, że przestrzeń czasu wolnego istniała w mieście europejskim praktycznie od zawsze, choć nigdy nie była jego istotą. Dopiero od połowy XIX wieku, kiedy to powstały pierwsze ustawy robotnicze, czas wolny stał się domeną większej części społeczeństwa. Od tej pory datuje się historia wolnego czasu w jego współczesnej formie (Danecki 1974). Posiadanie czasu wolnego stopniowo coraz bardziej się upowszechniało stopniowo przestawał on być kategorią elitarną, charakterystyczną tylko dla wybranych warstw społeczeństwa, ale zaczął być dostępny dla coraz większych jego części. W pierwszej połowie XX w. czas wolny jawił się już jako wartość (valeur), a nie tylko atrakcyjna możliwość (Dumazedier 1962). W drugiej połowie XX wieku ilość i powszechność czasu wolnego stały się wręcz jednym ze wskaźników poziomu rozwoju ekonomicznego i postępu społecznego (Danecki 1974). W XXI wieku usługi związane z jego konsumpcją okazały się być ważnym elementem rozwoju i konkurencyjności miast. W epoce poprzemysłowej, kiedy gospodarkę napędza nie produkcja, ale informacja, poszukuje się nowej siły miastotwórczej decydującej o metropolitalnym rozwoju. Siłą tą staje się kultura i rozrywka (Jałowiecki 2005, s. 11). Zmiany te znajdują swe odzwierciedlenie także w miastach. M. Gravari-Barbas (2006) stawia wręcz tezę, że prototypem transformacji miasta końca wieku XX jest Disneyland. Zdaniem D. Leya (2009), usługi związane z czasem wolnym są jednym z najważniejszych wyznaczników centrum miasta postindustrialnego. Czym zatem jest miejska przestrzeń czasu wolnego? Podejmując się jej zdefiniowania należy wpierw określić, czym jest w ogóle czas wolny. Zagadnienie to jest domeną socjologów, i dlatego nie będziemy przeprowadzać tu dyskusji terminologicznej na ten temat 4, a jedynie przyjmiemy definicję najczęściej podawaną i cytowaną. Zaproponował ją ponad pół wieku temu francuski socjolog J. Dumazedier. Jego zdaniem czas wolny obejmuje wszystkie zajęcia, którym jednostka może się oddawać z własnej 4 Dyskusja ta toczyła się w światowej socjologii przede wszystkim w latach 60. i 70. XX wieku. O ile J. Danecki (1974, 11) zaczął pierwszy rozdział swej książki poświęconej czasowi wolnemu i czasowi pracy, wydanej przed czterdziestoma laty, od sformułowania czas wolny stał się pojęciem modnym, o tyle współcześnie trudno byłoby mu to powtórzyć. Jak stwierdza S Wierny (2001, s. 152), socjologia czasu wolnego jako taka pozostaje dziś właściwie dziedziną martwą.

3 3 woli dla odpoczynku, rozrywki lub osobistego rozwoju (bezinteresowne kształcenie, dobrowolny udział w życiu społecznym) po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych, społecznych, obywatelskich i duchowych (Dumazedier 1962, s. 29; Dumazedier, Ripert 1966). Przyjął on także, że czas wolny pełni trzy funkcje: odpoczynku (uwalniając od zmęczenia), rozrywki (uwalniając od znudzenia) i rozwoju (uwalniając od rutyny w myśleniu i codziennych aktywności). Częściowo te funkcje realizowane są w domu leżąc na kanapie (odpoczynek), oglądając telewizję (rozrywka), czytając książkę (rozwój). Częściowo jednak (coraz częściej?) realizowane są one poza domem w miejskiej przestrzeni publicznej lub quasi publicznej. Wychodząc od tak sformułowanej definicji czasu wolnego, miejską przestrzeń czasu wolnego określić można z punktu widzenia dwóch perspektyw. Z perspektywy planistycznej można uznać, że będą to fragmenty miasta celowo przeznaczone (zaadaptowane), czasowo lub stale, na potrzeby związane ze spędzaniem czasu wolnego. W tym wypadku przyjmujemy założenie, że elementami przestrzeni czasu wolnego będą te obszary i miejsca, które zostały przygotowane i zagospodarowane specjalnie po to, aby użytkownicy miejskiej przestrzeni mogli spędzać tam swój wolny czas. Będą to park, deptak, centrum rozrywkowo-handlowe, plac miejski, muzeum, hala sportowa. Z drugiej jednak strony można spojrzeć na przestrzeń czasu wolnego w mieście przez pryzmat osób, które z niej korzystają. Z takiego społecznego punktu widzenia należy ją zdefiniować jako fragmenty miasta, w których koncentrują się różne formy aktywności związane z czasem wolnym użytkowników. Mogą to być oczywiście tereny do tego celu przeznaczone (np. wspomniany wcześniej park, deptak i muzeum), ale mogą to być także obszary powstałe i wykorzystywane w sposób spontaniczny. W każdym mieście i zapewne na każdy osiedlu istnieją miejsca w przestrzeni publicznej, gdzie młodzi ludzie spotykają się w weekendy czy wieczorami w celach rozrywkowych (tzw. murek przy ul. Tuwima w Łodzi jest tego najlepszym przykładem). Oba te ujęcia, mimo innego punktu wyjścia, nie są rozbieżne i pozostają we wzajemnej relacji. Istnieje bowiem wyraźny związek między społecznymi potrzebami a wyposażeniem i zagospodarowaniem miasta. Zdaniem E. Wnuka-Lipińskiego (1975) zachowania podejmowane w czasie wolnym mogą być realizowane w takim zakresie, w jakim umożliwia to istniejąca infrastruktura, a zatem wraz z rozwojem infrastruktury społecznej tworzą się nowe potrzeby lub ujawniają się potrzeby ukryte. Co więcej, jest to relacja obustronna: rozwój infrastruktury przebiega zarazem w dużej części pod naciskiem owych potrzeb (Wnuk-Lipiński 1975).

4 4 Jakimi cechami charakteryzuje się miejska przestrzeń czasu wolnego? Jedną z najważniejszych cech przestrzeni czasu wolnego w mieście jest to, że jest ona bardzo trudna do jednoznacznej delimitacji, nie jest bowiem kategorią absolutną. Dzięki globalizacji, rozwojowi technologii i sektora usług pracować można w kawiarniach, a spotkania biznesowe odbywać przy grze w golfa. Czas wolny w ogromnym stopniu przenika się z czasem pracy 5, czego widocznym przejawem w przestrzeni miejskiej jest chociażby otwieranie fitness klubów i kawiarni w biurowcach (por. Gravari-Barbas 2001). Jednoznaczne postawienie granicy między domeną pracy a domeną czasu wolnego jest nieosiągalne też z tego powodu, że te same obszary, które są dla jednych miejscem spędzania wolnego czasu (kino, muzeum, teatr), dla innych są i zawsze były miejscem pracy (przy obsłudze widzów i zwiedzających oraz występach na scenie). Przestrzeń czasu wolnego jest, jak już sygnalizowano wcześniej, odbiciem potrzeb i zachowań społecznych. Zmienia się wraz ze zmianami stylu życia i możliwości ludzi. Charakterystyczna dla współczesnego społeczeństwa powszechność czasu wolnego, elastyczność czasu pracy, stosunkowo nierzadka możliwość pracy w domu, tryb życia, rodzaj wykonywanej pracy (częsta praca za biurkiem i przed komputerem), itp. itd. to wszystko wpływa na aktywności podejmowane w czasie wolnym, a zarazem znajduje swoje odzwierciedlenie w przestrzeni miejskiej. Przejawem tych tendencji jest na przykład powstawanie wielofunkcyjnych centrów rozrywkowo-handlowych, gdzie można nie tylko zrobić zakupy, ale także zjeść obiad i wypić kawę, pójść na siłownię i do kina, lub spędzić czas z dzieckiem na zadaszonym placu zabaw. Podobnie taktować należy powszechną zamianę wielu ulic w deptaki i ograniczanie ruchu samochodowego w przestrzeniach publicznych 6. W ten sposób przestrzeń czasu wolnego wkracza w coraz to nowe obszary, które wcześniej do niej nie należały. Dobitnym tego przykładem jest pojawianie się aktywności związanych z czasem wolnym na dawnych terenach przemysłowych (zob. Derek 2012). Miejska przestrzeń czasu wolnego jest zróżnicowana wewnątrz miasta. Przejawia się to w wielu aspektach: może ona być egalitarna lub elitarna, prywatna lub publiczna, komercyjna lub niekomercyjna. Przestrzeń czasu wolnego w mieście tworzyć będzie zarówno opera, 5 E. Wnuk-Lipiński już w połowie lat 70. XX w. pisał: Duża część socjologów ( ) wychodzi z założenia, że w warunkach społeczeństwa postindustrialnego obserwować się będzie proces stopniowej integracji czasu pracy i czasu wolnego, aż do zupełnego zatarcia się różnic pomiędzy tymi dwoma segmentami dobowego budżetu czasu (Wnuk-Lipiński 1975, s. 46). 6 Popularność powstawania ulic i ciągów pieszych w europejskich miastach przypada na lata 60 i 70. XX w. Początkowo celem ich tworzenia był handel stworzenie zachęty do kupowania. Idea używania przestrzeni dla pieszych w celach rekreacji i kontaktów społecznych rozwijała się stopniowo w późniejszych latach (Gehl, Gemzoe 2001, cyt. za: Pluta 2012)

5 5 jak i bulwar nadrzeczny. Dzięki temu zróżnicowaniu korzystać z niej mogą różne kategorie użytkowników, zaspokajając przy tym bardzo szerokie spectrum potrzeb. Jednocześnie, porównując ze sobą różne miasta, trudno oprzeć się wrażeniu, że elementy przestrzeni czasu wolnego są w nich często bardzo do siebie zbliżone (zwłaszcza w miastach o podobnej wielkości). Wynika to nie tylko z podobnych potrzeb mieszkańców miast, ale także z tego, że nowe pomysły na urozmaicenie tej przestrzeni natychmiast znajdują naśladowców (por. Sagan 2011). Ciekawym polem badawczym może być sprawdzenie, czy ta uniformizacja dotyczy wyłącznie podobnych form zagospodarowania, czy też organizacji przestrzeni czasu wolnego w miastach. Wreszcie, przestrzeń czasu wolnego jest hierarchiczna. Oznacza to, że rozmieszczenie obiektów, miejsc i usług związanych z czasem wolnym nie jest równomierne, a ich lokalizacja zależy m.in. od ich rodzaju oraz częstotliwości korzystania z nich. Widać to dobrze na przykładzie Warszawy, gdzie Filharmonia Narodowa znajduje się w centrum miasta, muzea i teatry zlokalizowane są przede wszystkim w Śródmieściu, a tymczasem obiekty sportowe, jak pływalnie i korty tenisowe, znaleźć można głównie w dzielnicach mieszkaniowych (Rys. 1). Podstawową przyczyną takiego rozmieszczenia tych obiektów jest tzw. typ czasu wolnego, jaki przeznaczamy na korzystanie z tych urządzeń. Zazwyczaj wyróżnia się trzy typy czasu wolnego: krótki czas wolny (pojawiający się w budżecie czasu dnia roboczego), średni czas wolny (występujący w ramach weekendów) i długi czas wolny (wykorzystywany w trakcie urlopów wypoczynkowych; Wnuk-Lipiński 1975). W krótkim czasie wolnym zależy nam na tym, aby urządzenia i obiekty świadczące usługi czasu wolnego znajdowały się w pobliżu miejsca zamieszkania, tymczasem w weekend, mając więcej czasu wolnego, z większym prawdopodobieństwem udamy się do muzeum czy teatru zlokalizowanych w odleglejszym centrum miasta. Te prawidłowości zauważyli także planiści, którzy wśród zasad strukturalnoprzestrzennych dotyczących programowania i kształtowania sieci urządzeń kultury sformułowali tzw. zasadę wielostopniowej sieci urządzeń kultury, dzieląc urządzenia kultury na zespoły pierwszego (korzystania codziennego), drugiego (korzystania codziennego i okresowego) i trzeciego stopnia (korzystania codziennego, okresowego i okresowego o specjalnym charakterze; więcej na ten temat zob.: Iljin-Szymańska 1980). Podobne wytyczne sugeruje się stosować także przy ustalaniu sieci obiektów sportowych (przede wszystkim chodzi o uzależnienie lokalizacji obiektów sportowych od charakteru użytkowania urządzeń i odległości obiektów sportowych od miejsca zamieszkania użytkowników; Wirszyłło 1984).

6 6 Rys. 1. Rozmieszczenie wybranych usług związanych z czasem wolnym w Warszawie (opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Miasta) Podsumowanie Miasto jest wytworem społecznym; dynamicznym i zmieniającym się organizmem. Odzwierciedla ono w swej strukturze zmiany sposobu życia ludzi i ich zachowań. Charakterystyczna dla współczesności powszechność czasu wolnego, sposoby jego spędzania, większa elastyczność w zakresie czasu i miejsca wykonywania pracy zawodowej w przypadku części grup zawodowych oraz zmiana relacji między pracą a czasem wolnym nie pozostają bez wpływu na organizację i kształtowanie współczesnej przestrzeni miejskiej. Relacje między czasem wolnym a przestrzenią (w tym wypadku interesującą nas przestrzenią miejską), tak w kontekście historycznym, jak i z punktu widzenia współczesnego miasta, wydają się być niezbadanym, niezwykle ciekawym polem badawczym.

7 7 Literatura Danecki J., 1974, Jedność podzielonego czasu. Czas wolny i czas pracy w społeczeństwach uprzemysłowionych, Książka i Wiedza, Warszawa Derek M., 2012, Przestrzeń czasu wolnego w obiektach poprzemysłowych na warszawskiej Pradze. Pomysł na sukces? [w:] Kowalczyk-Anioł J., Makowska-Iskierka M. (red.), Turystyka. Moda na sukces, Warsztaty z Geografii Turyzmu, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s Dumazedier J., 1962, Vers une civilisation du loisir?, Éditions du seuil, Paryż Dumazedier J., Ripert A., 1966, Loisir et culture, Wyd. Éditions du Seuil, Paryż Gravari-Barbas M., 2001, Les nouveaux loisirs créent-ils un nouvel urbanisme?, ( ). Gravari-Barbas M., 2006, La ville à l ère de la globalisation des loisirs, Espaces, nr 234, s Huizinga J., 1985, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, Czytelnik, Warszawa Iljin-Szymańska C., 1980, Urządzenia kultury w miastach, Instytut Kształtowania Środowiska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Jałowiecki B., 2005, Przestrzeń ludyczna, Studia regionalne i lokalne, nr 3 (21) Kaczmarek S., 2001, Rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Nowy wymiar w rozwoju miast, Rozprawy habilitacyjne Uniwersytetu Łódzkiego, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Lay D., 2009, Post-idustrial city, [w:] Gregory D., Johnston R., Pratt G, Watts M. J., Whatmore S. (red.), The Dictionary of Human Geography, Wiley-Blackwell, Chichester, s. 565 McLean D. D., Hurd A. R., 2012, Kraus recreation and leisure in modern society, Jones&Bartlett Learning, Sudbury Pluta K., 2012, Przestrzenie publiczne miast europejskich. Projektowanie urbanistyczne, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa Sagan I., 2011, Miasto dla mieszkańców, miasto dla gości. Turystyka miejska w polityce rozwoju miast na przykładzie Trójmiasta, [w:] Kaczmarek S. (red.), Miasto. Księga jubileuszowa w 70. rocznicę urodzin Profesora Stanisława Liszewskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s Wierny S., 2001, Masa wolnego czasu, Mishellanea, nr 2-3, s Wirszyłło R., 1984, Sport, [w:] Nowakowski M. (red.), Kształtowanie sieci usług, Instytut Kształtowania Środowiska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s Wnuk-Lipiński E., 1975, Czas wolny. Współczesność i perspektywy, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa