PIEŚO LEGIONOW POLSKICH WE WŁOSZECH"

Transkrypt

1 Różne oblicza patriotyzmu- teksty kultury do analizy Legiony Dąbrowskiego 0dezwa legionowa z 20 I 1797 r. Cyt. za: Legiony Dąbrowskiego. Europa w dobie wojen napoleooskich. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 26, opracował J. Willaume, Warszawa 1960 Do współobywateli! Wiemy ojczyźnie mojej do ostatniego momentu walczyłem za jej wolnośd pod nieśmiertelnym Kościuszką. Upadła ona pod przemocą i nie zostaje nam jak pocieszające wspomnienie, żeśmy krew przelewali za ziemię przodków naszych, żeśmy widzieli nasze chorągwie zwycięskie pod Dubienką, Racławicami, Warszawą i Wilnem. Polacy, nadzieja powstaje *... +, Francja zwycięża, ona się bije za sprawę narodów, starajmy się osłabid jej nieprzyjaciół. Francja pozwala nam schronienia, czekając lepszych losów dla kraju naszego, idźmy pod jej chorągwie, te są oznaką honoru i zwycięstwa * Legiony Polskie formują się we Włoszech, na tej ziemi niegdyś świątyni wolności. Już oficerowie i żołnierze, towarzysze trudów waszych i męstwa, są ze mną; już się bataliony formują; przybywajcie koledzy, rzucajcie broo, którą was nosid przymuszono; bijmy się za sprawę wspólną wszystkich narodów, za wolnośd, pod walecznym Bonaparte, zwycięzcą Włoch! Triumfy Rzptej Francuskiej są naszą jedyną nadzieją; za jej pomocą i jej aliantów może zobaczymy jeszcze domy nasze, któreś my z rozrzewnieniem porzucili. W kwaterze głównej w Mediolanie, dnia 1 pluviose r. V1 Rzeczypospolitej Francuskiej jednej i nierozdzielnej. Generał lejtnant polski Jan Dąbrowski. Słowa pieśni Legionów poczyna się od wierszy, które otwierają historię współczesną ( ) Słowa te znaczą, że ludzie zachowujący w sobie to, co stanowi istotę narodowości polskiej, zdolni są przedłużyd byt ojczyzny niezależnie od wszelkich warunków politycznych i mogą dążyd do jej przywrócenia. To nam wyjaśnia zjawisko ( ), że polska idea ojczyzny nie jest związana z ideą ziemi. Pierwszy to raz widziano cały naród w pielgrzymstwie Adam Mickiewicz, wykład 26 IV 1842r. na Sorbonie, za: Polskie hymny narodowe, Warszawa 2006, s.50 PIEŚO LEGIONOW POLSKICH WE WŁOSZECH" Józef Wybicki (wersja pierwotna według rękopisu z 1797, za: Polskie hymny, op.cit., s.32) Jeszcze Polska nie umarła, Kiedy my żyjemy. Co nam obca moc wydarła, Szablą odbijemy. Marsz, marsz Dąbrowski Do Polski z ziemi włoski

2 Za Twoim przewodem Złączem się z narodem. Jak Czarnecki do Poznania Wracał się przez morze Dla ojczyzny ratowania Po szwedzkim zaborze. Marsz, marsz... Niemiec, Moskal nie osiędzie, Gdy jąwszy pałasza, Hasłem wszystkich zgoda będzie I ojczyzna nasza. Marsz, marsz... Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę, Będziem Polakami, Dał nam przykład Bonaparte, Jak zwyciężad mamy. Marsz, marsz... Już tam ociec do swej Basi Mówi zapłakany: Słuchaj jeno pono nasi Biją w tarabany. Marsz, marsz... Na to wszystkich jedne głosy: Dosyd tej niewoli. Mamy racławicki kosy. Kościuszkę Bóg pozwoli. Powstanie Listopadowe Kossak Wojciech, Olszynka Grochowska, ok.1931

3 fot. Piotr Ligier/Muzeum Narodowe w Warszawie Warszawianka 1831 Pieśo została napisana w języku francuskim przez narodowego poetę Francji Casimira François Delavigne'a nawiązuje do wydarzeo powstania listopadowego. Autorem najbardziej znanego polskiego przekładu był poeta i historyk Karol Sienkiewicz, brat dziadka Henryka Sienkiewicza. Tekst został opublikowany w 1831 roku, w czasopiśmie warszawskim Polak Sumienny Wersja francuska Wersja polska Il s'est levé, voici le jour sanglant ; Oto dziś dzieo krwi i chwały, Qu'il soit pour nous le jour de délivrance! Oby dniem wskrzeszenia był! Dans son essor, voyez notre aigle blanc W tęczę Franków Orzeł Biały Les yeux fixés sur l'arc-en-ciel de France Patrząc, lot swój w niebo wzbił. Au soleil de juillet, dont l'éclat fut si beau, Słoocem lipca podniecany,

4 Il a repris son vol, il fend les airs, il crie : Woła do nas z górnych stron: "Pour ma noble patrie, "Powstao, Polsko, skrusz kajdany, Liberté, ton soleil ou la nuit du tombeau!" Dziś twój tryumf albo zgon!" Polonais, à la baïonnette! Hej, kto Polak, na bagnety! C'est le cri par nous adopté ; Żyj, swobodo, Polsko, żyj! Qu'en roulant le tambour répète : Takim hasłem cnej podniety, A la baïonnette! Trąbo nasza, wrogom grzmij! Vive la liberté! Trąbo nasza, wrogom grzmij! Guerre! A cheval, cosaques des déserts! Na koo! - woła Kozak mściwy, Sabrons, dit-il, la Pologne rebelle : Karad bunty polskich rot! Point de balkans, ses champs nous sont ouvert ; Bez Bałkanów są ich niwy, C'est le galop qu'il faut passer sur elle. Wszystko jeden zgniecie lot. Halte! n'avancez pas! Ses balkans sont nos corps ; Stój! Za Bałkan pierś ta stanie, La terre où nous marchons ne porte que des braves, Car wasz marzy płonny łup! rejette les esclaves Z wrogów naszych nie zostanie

5 Et de ses ennemis ne garde que les morts Na tej ziemi, chyba trup. Polonais, à la baïonnette! Hej, kto Polak, na bagnety! Pour toi, Pologne, ils combattront, tes fils, Droga Polsko, dzieci Twoje Plus fortunés qu'au temps où la victoire Dziś szczęśliwszych doszły chwil, Mêlait leurs cendres aux sables de Memphis Od tych sławnych, gdy ich boje Où le Kremlin s'écroula sous leur gloire: Wieoczył Kremlin, Tybr i Nil. Des Alpes au Thabor, de l'ebre au Pont-Euxin, Lat dwadzieścia nasze męże Ils sont tombés, vingt ans, sur la rive étrangère. Los po obcych ziemiach siał, Cette fois, ô ma mère! Dziś, o Matko, kto polęże, Ceux qui mourront pour toi, dormiront sur ton sein. Na Twem łonie będzie spał. Polonais, à la baïonnette! Hej, kto Polak, na bagnety! Viens Kosciusko, que ton bras frappe au coeur Wstao Kościuszko! Ugodź serca, Cet ennemi qui parle de clémence; Co litością mamid śmią. En avait-il quand son sabre vainqueur Znałże litośd ów morderca,

6 Noyait Praga dans un massacre immense? Który Pragę zalał krwią? Tout son sang va payer le sang qu'il prodigua, Niechaj krew tę krwią dziś spłaci, cette terre en a soif, qu'elle en soit arrosée; Niech nią zrosi grunt, zły gośd! Faisons, sous sa rosée, Laur męczeoski naszych braci Reverdir le laurier des martyrs de Praga. Bujniej będzie po niej rośd. Allons, guerriers, un généreux effort! Tocz, Polaku, bój zacięty, Nous les vaincrons; nos femmes les défient. Ulec musi dumny car. O mon pays, montre au géant du nord Pokaż jemu pierścieo święty, Le saint anneau qu'elles te sacrifient. Nieulękłych Polek dar. Que par notre victoire il soit ensanglanté; Niech to godło ślubów drogich Marche, et fais triompher au millieu des batailles Wrogom naszym wróży grób, L'anneau des fiançailles, Niech krwią zlane w bojach srogich Qui t'unit pour toujours avec la liberté. Nasz z Wolnością świadczy ślub. Polonais, à la baïonnette! Hej, kto Polak, na bagnety!

7 A nous, Français! Les balles d'iéna O Francuzi! Czyż bez ceny Sur ma poitrine ont inscrit mes services; Rany nasze dla was są? A Marengo, le fer la sillonna; Spod Marengo, Wagram, Jeny, De Champ-Aubert comptez les cicatrices. Drezna, Lipska, Waterloo... Vaincre et mourir ensemble autrefois fut si doux! Świat was zdradzał, my dotrwali, Nous étions sous Paris... Pour de vieux frères d'armes Śmierd czy tryumf - my, gdzie wy! N'aurez-vous que des larmes? Bracia, my wam krew dawali, Frères, s'était du sang que nous versions pour vous! Dziś wy dla nas nic prócz łzy! Polonais, à la baïonnette! Hej, kto Polak, na bagnety! O vous, du moins, dont le sang glorieux Wy przynajmniej, coście legli S'est, dans l'exil, répandu comme l'onde, W obcych krajach za kraj swój, Pour nous bénir, mânes victorieux, Bracia nasi, z grobów zbiegli, Relevez-vous de tous les points du monde! Błogosławcie bratni bój! Qu'il soit vainqueur, ce peuple; ou martyr comme vous, Lub zwyciężym lub gotowi Sous le bras du géant, qu'en mourant il retarde, Z trupów naszych tamę wznieśd,

8 Qu'il tombe à l'avant-garde, By krok spóźnid olbrzymowi, Pour couvrir de son corps la liberté de tous. Co chce światu pęta nieśd. Polonais, à la baïonnette! Hej, kto Polak, na bagnety! Sonnez, clairons! Polonais, à ton rang! Grzmijcie bębny, ryczcie działa, Suis sous le feu ton aigle qui s'élance. Dalej! dzieci w gęsty szyk! La liberté bat la charge en courant, Wiedzie hufce Wolnośd, chwała, Et la victoire est au bout de ta lance. Tryumf błyska w ostrzu pik. Victoire à l'étendard que l'exil ombragea Led nasz Orle w górnym pędzie, Des lauriers d'austerlitz, des palmes d'idumée! Sławie, Polsce, światu służ! Pologne bien-amée, Kto przeżyje wolnym będzie, Qui vivra sera libre, et qui meurt l'est déjà! Kto umiera - wolnym już! Polonais, à la baïonnette! Hej, kto Polak, na bagnety! C'est le cri par nous adopté ; Żyj, swobodo, Polsko, żyj! Qu'en roulant le tambour répète : Takim hasłem cnej podniety,

9 Trąbo nasza, wrogom grzmij! A la baïonnette! Powstanie Krakowskie Dziekooski Józef Bohdan, Edward Dembowski z procesją napadnięty przez Austriaków, fot. Piotr Ligier/Muzeum Narodowe w Warszawie Manifest Rządu Narodowego z 22 II 1846 r. w: Rewolucja polska 1846 Polacy! Godzina powstania wybiła - cała rozszarpana Polska dźwiga się i zrasta - powstali już bracia nasi w Księstwie Poznaoskim, w Polsce Kongresowej, w Litwie i na Rusi biją się z wrogiem. Biją się o najświętsze prawa wydarte im podstępem i przemocą. - Wszak wiecie, co się działo i co się ciągle dzieje, kwiat naszej młodzieży gnije w więzieniach, starcy, co wspierali nas radą, oddani bezcześci, księża obrani z wszelakiej powagi, słowem, każdy, kto czynem a myślą tylko pragnął żyd, umierad dla Polski, jest zniszczony lub gnije w więzieniu, lub co chwila jest na to wystawiony. Odbiły się w sercach naszych i rozdarły je aż do krwi jęki milionów zaknutowanych, wywiędłych w podziemnych lochach, pędzonych w szeregach ciemięzców, męczonych wszystkim, czemu tylko siła człowieka wystarczy - wydarli nam sławę - zabraniają nam naszego języka - nie pozwalają wyznawad wiary ojców naszych - kładą nieprzebyte tamy ulepszeniom składu towarzyskiego - uzbrajają braci przeciw braci - sieją potwarze na najgodniejszych synów Ojczyzny. Bracia! jeszcze krok tylko, a nie będzie już Polski i ani jednego Polaka - wnuki nasze przeklinad będą pamięci naszej, żeśmy z najpiękniejszej krainy ziemi zostawili im tylko gruzy i pustynie - żeśmy lud najbiedniejszy

10 dozwolili okud w kajdany, że muszą wyznawad obcą wiarę, mówid obcym językiem i byd niewolnikami gwałcicieli praw swoich, wołają na nas z grobu prochy ojców naszych, męczenników za sprawę narodową, abyśmy ich pomścili, wołają na nas niemowlęta, abyśmy im utrzymali Ojczyznę od Boga nam powierzoną - wołają na nas wolne narody całej ziemi, ażebyśmy nie dali upaśd najświętszej zasadzie narodowości - woła na nas Bóg sam, który od nas kiedyś rachunku żądad będzie. Jest nas dwanaście milionów, powstaomy razem jak mąż jeden, a potęgi naszej żadna nie przemoże siła, będzie nam wolnośd, jakiej dotąd nie było na ziemi, wywalczymy sobie skład społeczeostwa, w którym każdy podług zasług i zdolności z dóbr ziemskich będzie mógł użytkowad, a przywilej żaden i pod żadnym kształtem mied nie będzie miejsca, w którym każdy Polak znajdzie zabezpieczenie dla siebie, żony i dzieci swoich, w którym upośledzony od przyrodzenia na ciele lub duszy znajdzie bez upokorzenia niechybną pomoc całego społeczeostwa, w którym ziemia, dzisiaj przez włościan warunkowo tylko posiadana, stanie się bezwarunkową ich własnością, ustaną czynsze, paoszczyzny i wszelkie tym podobne należytości bez żadnego wynagrodzone, a poświęcenie się sprawie narodowej z bronią w ręku będzie wynagrodzone ziemią z dóbr narodowych. Polacy! nie znamy odtąd między sobą żadnej różnicy, jesteśmy odtąd bradmi, synami jednej matki Ojczyzny, jednego ojca Boga na niebie! Jego wezwijmy na pomoc, a On pobłogosławi orężowi naszemu i da nam zwycięstwo; ale, aby wysłuchał głosów naszych, nie kalajmy się pijaostwem ani rabunkiem, nie plammy poświęconej broni samowolnością lub morderstwem bezbronnych różnowierców i cudzoziemców, bo nie z ludami, ale z ciemięzcami naszymi bój prowadzimy. A teraz na znak jedności przypinajmy kokardy narodowe i wykonajmy przysięgę:" Poprzysięgam radą, mową i czynem służyd Ojczyźnie mojej, Polsce! Poprzysięgam poświęcid jej wszystkie moje widoki osobiste, majątek i życie! poprzysięgam posłuszeostwo bezwarunkowe Rządowi Narodowemu, w Krakowie w dniu 22 m.t. o godzinie 3 wieczorem w domu Pod Krzysztoforami zawiązanemu, i wszystkim władzom od tegoż postawionym, tak mi Panie Boże dopomóż!" Wiosna Ludów Ludwik Mierosławski, Do broni, ludy! I bratnią sobie podajmy dłoo; Zetrzed tyranów już nadszedł czas, Wieocem wolności ozdobmy skroo! Hasłem do boju: Wolnośd i lud. Do broni, do broni, powstaomy wraz! Zwalczyd tyranów, wszak to nie cud, Do broni, do broni, już nadszedł czas! Precz z tytułami: książę i pan, Zetrzyjmy ślady haniebnych lat;

11 Jeden Bóg, wiara i jeden stan. I jedno miano: bliźni i brat. Niechaj królewski zaginie ród, Do broni, do broni, powstaomy wraz! Niech mądre prawa stanowi lud, Do broni, do broni, już nadszedł czas! Miliony ludów wołają krwi Tych, co nam tyle zrządzili zdrad; Ву zetrzed zemstę, со w sercach tkwi, Więс trzeba ofiar, więс wyrok padł. Hasłem do boju: Wolnośd i lud. Do broni, do broni, powstaomy wraz! Zwalczyd tyranów, wszak to nie cud, Do broni, do broni, już nadszedł czas! Tych, со Sekwany kosztują wód, I tych, со Wisły zalegli brzeg, I ten z nad Newy nieszczęsny lud Niech dziewiętnasty zjednoczy wiek. Wszakżeśmy bracia, jeden nasz Bóg, Do broni, do broni, powstaomy wraz! I jedna wiara i jeden ród, Do broni, do broni, już nadszedł czas! A gdy ciemięzców zetrzemy ślad, Tyranom zgubny zadamy cios, W jedną rodzinę zmieniony świat I szczęsny ludom zgotujemy los. Wówczas spoczniemy i złożym broo. Wolności, pokoju użyjem wraz! We krwi zbroczoną obmyjem dłoo. Wykrzykniem: Precz z tronem na wieczny czas! Powstanie Styczniowe (Poniższe zdjęcie jest własnością publiczną, ponieważ prawa autorskie do niego wygasły. Prawo to stosuje się w Stanach Zjednoczonych, Australii,

12 Unii Europejskiej i w tych paostwach, gdzie prawo autorskie wygasa w 70 lat po śmierci autora.) Nikczemny rząd najezdniczy, rozwścieklony oporem męczonej przezeo ofiary, postanowił zadad jej cios stanowczy: porwad kilkadziesiąt tysięcy najdzielniejszych, najgorliwszych jej obrooców, oblec w nienawistny mundur moskiewski i pognad tysiące mil na wieczną nędzę i zatracenie. Polska nie chce, nie może poddad się bezspornie temu sromotnemu gwałtowi, pod karą haoby przed potomnością powinna stawid energiczny opór. Zastępy młodzieży walecznej, młodzieży poświęconej, ożywione gorącą miłością Ojczyzny, niezachwianą wiarą w sprawiedliwośd i w pomoc Boga, poprzysięgły zrzucid przeklęte jarzmo lub zginąd. Za nią więc, Narodzie Polski, za nią! Po strasznej haobie niewoli, po niepojętych męczarniach ucisku Centralny Narodowy Komitet, obecnie jedyny legalny Rząd Twój Narodowy, wzywa Cię na pole walki już ostatniej, na pole chwały i zwycięstwa, które Ci da i przez imię Boga na niebie dad przysięga, bo wie, że

13 Ty, który wczoraj byłeś pokutnikiem i mścicielem, jutro musisz byd i będziesz bohaterem i olbrzymem! Tak, Ty wolnośd Twoją, niepodległośd Twoją zdobędziesz wielkością takiego męstwa, świętością takich ofiar, jakich lud żaden nie napisał jeszcze na dziejowych kartach swoich. Powstającej Ojczyźnie Twojej dasz bez żalu słabości i wahania, wszystką krew, życie i mienie, jakich od Ciebie zapotrzebuje. W zamian Komitet Centralny Narodowy przyrzeka Ci, że siły dzielności Twojej nie marnuje, poświęcenia nie będą stracone, bo ster, który ujmuje, silną dzierżyd będzie ręką. Złamie wszystkie przeszkody, roztrącid wszelkie zapory, a każdą nieprzychylnośd dla świętej sprawy, nawet brak gorliwości, ściągad i karad będzie przed surowym, chod sprawiedliwym trybunałem Ojczyzny. W pierwszym zaraz dniu jawnego wystąpienia, w pierwszej chwili rozpoczęcia świętej walki, Komitet Centralny Narodowy ogłasza wszystkich synów Polski, bez różnicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu, wolnymi i równymi obywatelami kraju. Ziemia, którą Lud rolniczy posiadał dotąd na prawach czynszu lub paoszczyzny, staje się od tej chwili bezwarunkową jego własnością, dziedzictwem wieczystym. Właściciele poszkodowani wynagrodzeni będą z ogólnych funduszów Paostwa. Wszyscy zaś komornicy i wyrobnicy, wstępujący w szeregi obrooców kraju, lub w razie zaszczytnej śmierci na polu chwały, rodziny ich, otrzymują z dóbr narodowych dział bronionej od wrogów ziemi. Do broni więc, Narodzie Polski, Litwy i Rusi, do bronią, bo godzina wspólnego wyzwolenia już wybiła, stary miecz nasz wydobyty, święty sztandar Orła, Pogoni i Archanioła rozwinięty. ( ) Marsz Czachowskiego-1863 Już was żegnam niskie strzechy, Ojców naszych chatki, Już was żegnam bez powrotu Ojcowie i matki. Marsz, marsz Роlonio, Marsz dzielny narodzie, Odpoczniemy po swej pracy W ojczystej zagrodzie.

14 Już was żegnam bracia, siostry, Krewni, przyjaciele! Póki w ręku miecz jest ostry, Nie zginie nas wiele. Marsz, marsz i t. d. Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę, Będziem Polakami - Dał nam przykład nasz Kościuszko, Jak zwyciężad mamy. Marsz, marsz i t. d. Kiedy zagrzmi trąbka nasza, Pocwałują konie, Powiedzie nas nasz Czachowski Na ojczyste błonie. Marsz, marsz i t. d. Marsz przytomnie, śmiało, dzielnie, Jako przynależy Godnym synom ojców naszych, Polaków rycerzy. Marsz, marsz i t. d. Uderz śmiało, mężnie, dzielnie, A najgłówniej składnie, Nie zadrżyj, chod tuż przy tobie Nawet brat twój padnie. Marsz, marsz i t. d.

15 Polak pada dla narodu, Dla matki Ojczyzny, Chętnie znosi głód i trudy, А najczęściej blizny. Marsz, marsz i t. d. Marsz na Lublin i Warszawę, Wypędzim Moskali. Czas okazad męstwo nasze, Dalej bracia, dalej! Marsz, marsz i t. d. Łączmy ramie do ramienia, Bracia Galicyanie, Gdy uderzym wszyscy razem, Polska zmartwychwstanie! Marsz, marsz i t. d. Będą błyszczed po Rosyi Szaoców naszych groty, I staniemy, gdzie Batory Rozbijał namioty. Marsz, marsz i t. d. А gdy nieprzyjaciół naszych Dumę poskromiemy: Kochajmy się, żyjmy razem, Nigdy nie zginiemy! Marsz, marsz i t. d. Artur Grottger

16 Angerer V., Blechinger J., Zakład Heliograficzny, Wiedeo, Grottger Artur, Bondy Franciszek, Grottger, Artur ( ), Bondy, Franciszek (zm. po 1912), Pobór w nocy, plansza 2 z cyklu: Polonia, (1863) 1888 fot. Piotr Ligier/Muzeum Narodowe w Warszawie Angerer V., Blechinger J., Zakład Heliograficzny, Wiedeo, Grottger Artur, Bondy Franciszek, Grottger, Artur ( ), Bondy, Franciszek (zm. po 1912), Bitwa, 4 z cyklu Polonia, (1863) 1888

17 fot. Teresa Żółtowska-Huszcza/Muzeum Narodowe w Warszawie Artur Grottger, Już tylko nędza z cyklu Wojna, ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu E. Ku pokrzepieniu serc Jan Matejko Konstytucja 3 maja Kościuszko pod Racławicami

18 Matejko, Jan ( ), Bitwa pod Grunwaldem, fot. Piotr Ligier/Muzeum Narodowe w Warszawie Reytan Henryk Sienkiewicz Trylogia O psychologicznym aspekcie oddziaływania Trylogii pisał Kazimierz Wyka w szkicu Sprawa Sienkiewicza: "Sienkiewicz trafił Trylogią na moment dośd szeroko odczuwanego znużenia hasłami pozytywizmu (...) Trylogia w swoim bezkrytycznym uznaniu dla przeszłości i dla najzwyklejszych cech polskiego charakteru narodowego posiada znamiona dzieła wybitnie kompensacyjnego, przez swoją przesadę nastawionego na pewne lecznictwo kompleksów psychosocjalnych. Nastrój, w jakim znajdowało się społeczeostwo polskie w dwadzieścia lat po powstaniu styczniowym, na pewno był przesadny w niewierze we własne siły, przesadny w krytyce przeszłości, przesadny w kreśleniu wad narodowych (...) Na kompleks małej wartości ówczesnego społeczeostwa polskiego odpowiedzią było pobudzenie kompleksu buoczucznej pewności siebie. Tego dokonał Sienkiewicz i takie postępowanie stanowi typową terapię kompensacyjną, typowe lecznictwo zastosowane do psychiki zbiorowej". K. Wyka, Sprawa Sienkiewicza, w: Szkice literackie i artystyczne, t. 1, Kraków 1956, s Henryk Sienkiewicz, fragment uzasadnienie przyznanej nagrody Nobla W uzasadnieniu, przyznanej w 1905 roku Sienkiewiczowi nagrody Nobla, nie Quo vadis" było głównym argumentem. Sprawozdawca czasopisma "Wędrowiec" pisał, iż sędziowie "najdłużej (...) zatrzymywali się (...) nad Potopem" i Krzyżakami", a więc utworami, w których Sienkiewicz był na wskroś pisarzem polskim". We fragmentach protokołu jury czytamy: Narodowi polskiemu te widome dla wszystkich geniusze są jeszcze potrzebniejsze

19 niż gdzie indziej, one bowiem jednoczą cały naród, one stawiają w obliczu świata jako przedstawiciele rodaków swoich, one przedstawiają i bronią pamięci historycznej (...), one wreszcie podtrzymują ducha i zagrzewają do walki (...)" Szwedzka Akademia Umiejętności o Sienkiewiczu, Wędrowiec 1905, nr 52. Staoczycy Z Teki Staoczyka 1 M. Bobrzyoski, W.L. Jaworski, J. Milewski, Z dziejów odrodzenia politycmego Galicji ( ), Warszawa 1905 Cyt. za: Galicja w dobie autonomicmej ( ). Wybór tekstów, opracował S. Kieniewicz, Wrocław 1952, za: M. Sobaosa-Bondaruk, op.cit, s Optymowicz (właściciel apteki) do Trwożnickiego (urzędnika bankowego). Głupiosiówka nad Szujówką - Apteka pod Czerwonym Kosynierem Mości Dobrodzieju! Dzięki ci przesyłam, że nie odstępujesz od dawnego naszego zwyczaju i że utrzymujesz ze mną korespondencję w sprawach ojczystych i publicznych. Dośd długa przerwa między dopiero co odebranym od ciebie listem a przedostatnim nabawiała mnie obawą, czy nie zamierzasz przerwad politycznej a wielce ważnej korespondencji z twoim wiernym, acz nie zawsze zgodnym w zdaniu sługą. Muszę zacząd od kłótni. List twój, Mości Dobrodzieju, nie zdziwił mnie, ale wyznaję ci szczerze, wielce mnie zabawił, wybacz, rozśmieszył mnie nawet. List ten jest pełen od początku do kooca obawy, trwogi, strachu z powodu obecnego stanu rzeczy publicznej i risum teneatis amici 3, głębokiego żalu z powodu obrotu, jaki wzięła sprawa protestacji 4. Ależ mój Mości Dobrodzieju, taki obrót rzeczy to przecież młyn na naszą wodę, nas prawdziwych i jedynych patriotów. Im większe niezadowolenie w kraju, tym lepiej; bo zadowolenie to uśpienie; im mniej się powiodą takie środki i środeczki, jak owa mizerna protestacja, tym lepiej, bo tym głębiej zakorzeni się w sercu i sumieniu ludu, że tylko wielki środek jest zbawczym! Czyś mógł kiedykolwiek przypuścid, Mości Dobrodzieju, że ja i nasi zadowolnimy się pomyślnym skutkiem protestacji?! Przebóg! tej krzywdy przecież nie robiłeś mi nigdy! My popieraliśmy protestację 1 Teka Staoczyka - (Staoczyk, nadworny błazen królów Aleksandra i Zygmunta I, słynący z ciętego dowcipu i rozumu) - tytuł serii pamfletów politycznych, opublikowanych w 1869 L W "Przeglądzie Polskim", piśmie konserwatystów krakowskich. Mają one postad listów pisanych przez fikcyjnych autorów do fikcyjnych adresatów. Przytoczony list zawiera krytykę idei powstao narodowych, "nieprzerwalności powstania". Autorem jest Stanisław Koźmian, jeden z ideologów konserwatystów. 2 Głupiosiówka nad Szujówką - fikcyjne nazwy mające charakteryzowad powstanie - głupotę i łotrostwo; fikcyjna data. 3 Risum teneatis amici (łac.) - wstrzymajcie się od śmiechu, przyjaciele; trzymajcie, bo pęknę ze śmiechu. 4 Protestacja - chodzi o rezolucję uchwaloną przez sejm galicyjski 24 IX 1866 L, domagającą się rozszerzenia autonomii Galicji.

20 w sejmiku 5 i za sejmikiem, dlatego tylko, żeśmy wiedzieli, że ona nie może byd przyjętą, a że skoro przyjętą nie będzie, posłuży tylko do przyspieszenia upragnionej chwili, sprzątnie z widowni politycznej zawadzające nam osobistości i przygotuje umysły do rozpoczęcia wielkiego dzieła. A nawet, podziwiaj naszą przezornośd, na wypadek gdyby protestacja odniosła była pomyślny skutek, mieliśmy gotowe żądania, jeszcze wprawdzie niedostateczne, ale nierównie dalej sięgające, z którymi nawet nasi w sejmiku wystąpili. Protestacja nie jest wcale naszym dziełem; tylko myśmy zmusili do niej reakcjonariuszów: za mało ona żąda, aby odniósłszy pomyślny skutek mogła nam usta zamknąd, za wiele, aby za jej pomocą reakcjonariusze mogli zwyciężyd. *... + Przypomnij sobie tylko, co to za opłakany był stan rzeczy zaraz po chwilowym przerwaniu wielkiego dzieła 63. r. i porównaj ówczesne nasze położenie z obecnym, a nabierzesz niemało otuchy. Cóż się wtedy działo? Skompromitowani chwilowym ustaniem powstania, które reakcjonariusze przerwali we własnych widokach, musieliśmy, my dobrze myślący, zamilknąd, a im zostawid wolne pole do działania. Falanga patriotyczna rozproszona, zgnębiona, zdyskredytowana, nie mogła już popierad jednej zbawczej dla sprawy myśli - nieprzerwalności powstania. A iluż to nas zdradziło, iluż odstąpiło, iluż przeszło do rozsądnych i zimnych, iluż zwątpiło w skutecznośd nieprzerwalności powstania. Rozum polityczny nakazuje w takich chwilach przeczekad, toteż umieliśmy przeczekad, a teraz, chwała Bogu, znowu górą nasi i wszystko, wszystko nam wróży, że się coraz więcej zbliżamy do upragnionego celu, bo znów chwytamy się jedynie w naszym położeniu racjonalnych, zbawczych środków. Nie potrzebuję ci dowodzid, że dla narodu uciemiężonego, i to uciemiężonego przez trzy potencje 6, jeden tylko środek jest zbawczym, jedna polityka możliwa, ta, którą ja streszczam w słowach _ nieprzerwalnośd powstania. Wszystkie kompromisa, dyplomacje, oglądanie się na to i owo - to banialuki, to wymysły reakcjonariuszów. My jedni, wierzący tylko w skutecznośd wielkiego środka, przechowujemy od 1772 r. ogieo święty; my westalki 7 idei polskiej. Naszymi środkami działania są: utrzymywanie nieustającego niezadowolenia w kraju, wykazywanie niedostateczności wszystkich mniemanych koncesji, ciągła protestacja~ bezwzględna opozycja i agitacja, która jest najdzielniejszym środkiem, bo już bezpośrednio stykającym nas z wielkim celem, agitacja, która dobrze prowadzona, utrzymuje sama przez się nieprzerwalnośd powstania. Celem zaś naszym, do którego tymi środkami zawsze dochodzimy, jest wielkie dzieło, czyli powstanie. Tak jest, powstanie, bo naszym ostatecznym celem jest Polska, a że, jak dwa a dwa cztery, Polska tylko powstaniem powstad może, więc powstanie musi byd naszym życzeniem. Nieprzerwalnośd powstania to Polska i, powiadam Ci, że gdyby od pierwszego rozbioru powstanie nie było nigdy ustało, Polska byłaby nigdy nie przestała istnied. *... + Tylko dobrze uważaj, Mości Dobrodzieju! Kiedy ja mówię o nieprzerwalności powstania, to nie rozumiem koniecznie pod tym ciągłej zbrojnej walki, broo Boże. Tego nawet musimy teraz zupełnie i absolutnie się wypierad; tym więcej, że już są łajdaki, którzy dla popsucia naszych szyków wciąż ich o to oskarżają. Ale widzisz, można utrzymad nieprzerwalnośd 5 Sejmik - tu: pogardliwie o sejmie galicyjskim 6 Trzy potencje - mocarstwa rozbiorowe. 7 Westalki - kapłanki w starożytnym Rzymie, utrzymujące niegasnący znicz

21 powstania rozmaitymi sposobami; tylko do tego trzeba żelaznej woli i giętkich w rękach przywódców narzędzi. Żelaznej woli nigdy nam nie brakło, narzędzia już się znalazły. Wprawdzie w kraju, w tym głupim kraju, trudno było o potrzebnych nam ludzi; ale ostatni wielki moment powstaoczy przyniósł sprawie i tę jeszcze wielką korzyśd, że utworzył falangę ludzi gotowych na wszystko. Cała nasza narodowa organizacja łaknie narodowego zajęcia i utrzymania. Grosz publiczny, Mości Dobrodzieju, zarobiony z chwałą i użytkiem dla ojczyzny i wielkiej sprawy, to ponętna rzecz dla szlachetnych dusz! Jak to miło żyd z pracy, która przyspiesza zbawienie ojczyzny, a ochrania ją od ostatniej zguby i zagłady. Najwięcej też wabim naszych ludzi nadzieją, że się znowu kasa narodowa napełnia. Podatki narodowe, narodowe datki od podatków - to dopiero ściągnie do kraju naszych. Chociaż my to teraz inaczej urządzimy; bo widzisz, mój Mości Dobrodzieju, system moskiewskich kontrybucji wcale nie jest zły; to prawdziwie racjonalny środek: mieliśmy już o nim niejakie przeczucie w 63. Co to jest podatek? To zużyty stary sposób. Podatek nie dosięgnie bogaczów ani magnatów, a tu o to głównie idzie. *... + Polska musi powstad tym, czym upadła, to jest wielkimi majątkami wielkich panów. Co to szlachta? Szlachta - to plewy. A więc kontrybucje, kontrybucje na Kmitów, Firlejów, Tenczyoskich 8 i wszystkich tych reakcjonistów i kretynów. Najwyższy rozum polityczny, Mości Dobrodzieju, jest umied korzystad z nauki danej nam przez wrogów. Przede wszystkim walczmy jego bronią przeciw wewnętrznym nieprzyjaciołom. Ten środek będzie zbawczym, szczególniej tutaj, w Galicji, gdzie magnateria, to ohydne paskudztwo, najgłębiej się zakorzeniło. Proszę cię, Mości Dobrodzieju, co to za ogromne są tu majątki, do których dotąd nigdy nie mogliśmy się dobrad dla dobra sprawy. Skoro raz potrafimy użyd tego narodowego kapitału leżącego odłogiem, cóż nie zbudujemy!? Polskę! Polskę w naszych granicach!! *... + A co mnie najwięcej cieszy, to, że ta głupia szlachta, bez której jeszcze, niestety, ani obejśd się, ani nic zrobid nie można, zaczyna się garnąd do nas, abonuje przykładnie nasze dzienniki, wygaduje na reakcyjne organa, które ją przecież już znudziły, jednym słowem, nam wierzyd zaczyna, a co najważniejsze, zdaje się, że już zapomniała o niedawnej przeszłości. Zaślepienie szlachty to najdzielniejszy nasz sprzymierzeniec. Oni się zawsze dadzą złapad. Poczciwcy, ostrzą sami brzytwę na własne gardło; bo jużci przecież w upragnionej chwili wielkiego czynu oni pierwsi muszą paśd ofiarą, to ma się rozumied, tego w żaden sposób ominąd nie można. Krwią i żelazem w dzisiejszych czasach dochodzi się do wielkich rzeczy. Ty pewnie się na tę myśl zatrwożysz, powiesz, że szkoda, że lepiej by tego uniknąd. Mój Mości Dobrodzieju, co tam za szkoda, że kilkunastu lub nawet kilkuset durniów wyrżną, byle sprawę zbawid i dojśd do wielkiego czynu. Już niezadługo opanujemy całą tę szlachtę, ani się spostrzec kiedy, i znowu będzie musiała taoczyd tak, jak my jej zagramy, i iśd z nami i za nami, a tyle tylko zyska na swoim uporze i głupocie, że znów nie ona rozpocznie wielkie dzieło, ale my, ludzie odwiecznego poświęcenia, ludzie myśli, ludzie krzyża, ludzie ludu i narodu. Wilhelm Feldman ( ), Dzieje polskiej myśli politycznej ,Warszawa Dążnośd do zmiany psychiki pokolenia, typu Polaka oto co leży na dnie Kilku prawd Szujskiego, rozpraw literackich Tarnowskiego, artykułów publicystycznych Koźmiana. Rozczarowali się do ideału romantycznego emigracji, chcieli stworzy nowego człowieka, 8 Kmitowie, Firlejowie, Tenczyoscy - wygasłe rody magnackie.

22 bardziej współczesnego. Czyni to historią i satyrą, polityką i estetyką.[...] [Grono krakowskie] przerywa ciągłośd historyczną rozwoju duszy polskiej. Rozumowaniami i szyderstwem wypala z niej ślady romantyzmu. St. Tarnowski rozpoczyna w Przeglądzie Polskim krytykę twórczości Słowackiego, Księgi narodu i pielgrzymstwa Mickiewicza, pism Krasioskiego, potępiając i tępid wszystko, co się sprzeciwia trzeźwości, zdrowemu rozsądkowi, co zalatuje mitem Polski. *...+ Rozpalone żelazo krytyki jednostronnej do przeszłości przykładaj narodowej, gorsze, bardziej jątrzące satyry, do teraźniejszości. Miejsce optymizmu, pierwszego hasła historiografii Szujskiego, zajmuje bezwzględny pesymizm. W tym samym roku, w którym powstała Teka Staoczyka, wydaje Kalinka: Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta (1868), inaugurując Szkołę krakowską dziejopisarstwa.[...] Niewiara grona krakowskiego w demokrację czynną, manifestując uczucia, organizując lud, była odziedziczoną po Hotelu Lambert i szła równolegle z polityką dyplomatyczną, dawniej liczącą na mocarstwa, specjalnie na Francję, obecnie na Austrię. Stąd potrzeba trzymania tłumu w ryzach, tłumienie ducha liberum conspiro i propaganda na zewnątrz; uporządkowania się, pracy organicznej; zaś anachronicznośd ducha polskiego ma ujarzmid idea silnego rządu.[...] [...] Jako enfants terribles5 występują redaktorzy Przeglądu pol. w r z Teką Staoczyka, ironią, pamfletem smagając nie tylko hipertrofię uczucia, nie tylko czczą_ politykomanią i nadużycia demokratów, ale samą istotę: pracę dla niepodległości. Tekę nawet Popiel, mający silny instynkt paostwowy, uważał za nutę fałszywą. enfant terrible dosł. okropne dziecko ; osoba niedyskretna, nietaktowna, _żenująco prawdomówna; dziecko wprawiające w kłopot rodziców przez zdradzanie domowych tajemnic. Kazimierz Chłędowski ( ), Pamiętniki. T. I. Galicja ( ), Kraków [...]Teka Staoczyka *była+ najznakomitszym pamfletem, jaki nasza nowsza wydała literatura, a co najważniejsze, pamfletem, który odniósł swój skutek, doprowadził do tego, do czego doprowadzid zamierzał, przebudził wszystkich, budząc gniew w jednych, a w drugich wyradzając nadzieję, że narodowi przecież stoją jeszcze inne drogi otworem, aniżeli te, na których był ugrzązł, a grzęznąc coraz głębiej wszelkie utracił siły. Kwiatkowski Teofil, Polonez Chopina (Bal w Hotel Lambert), [1849]

23 fot. Piotr Ligier/Muzeum Narodowe w Warszawie Etiuda rewolucyjna Fryderyka Chopina Strajk dzieci we Wrześni Mowa prokuratora w procesie o strajk dzieci polskich we Wrześni l z listopada 1901 r. 1. Proces szkolny we Wrześni, Poznao 1902 Cyt. za: Historia Zasadniczą cechę charakterystyczną obecnego procesu stanowi antagonizm, który istnieje w prowincji poznaoskiej pomiędzy Niemcami a Polakami, i naprężenie, które się rozwija pomiędzy żywiołem niemieckim a polskim i coraz więcej się potęguje przez walkę w prasie, zgromadzeniach i inne okoliczności. Ta walka stała się ostatecznie tak żywa, że rząd musiał stanąd po jednej stronie - a to w wyraźnym celu, ażeby bronid niemczyzny, a wypierad polskośd. Jednym właśnie ze środków obronnych jest udzielenie nauki religii w wyższych oddziałach szkół ludowych w języku niemieckim. *... + Przeciwko tym środkom powstaje najwyższe przeciwdziałanie partii polskiej albo, jak mówią obroocy, Polaków, i ten opór stale się ujawnia na polskich zebraniach, w prasie polskiej. *... + Jako następstwo tej agitacji powstał gorący opór przeciwko wykładom religii w języku niemieckim wśród ludu polskiego, a także w szkołach. To samo pokazało się we Wrześni. Dzieci nie odpowiadały na pytania zadawane im po niemiecku *... +, nawet ostentacyjnie odmówiły przyjęcia podręczników do nauki religii, które miano im bezpłatnie rozdad, powiedziały przy tym: jesteśmy Polakami i nie chcemy się uczyd tej niemieckiej religii. Wobec tego oporu rząd postanowił najpierw, ażeby do pewnego czasu religię tylko wykładano, lecz nie zadawano dzieciom pytao. Potem nastąpiły naprzód łagodne, następnie zaś surowe napomnienia, na koniec zagrożono karami, 1 We Wrześni nauczyciele skatowali 14 dzieci za opór przeciw nauczaniu religii i odmawianiu modlitwy w języku niemieckim. Protesty ludności spowodowały proces w Gnieźnie, który zakooczył się wyrokami skazującymi upominających się o swe prawa Polaków.