Czy demokracja jest nieuleczalnie chora?

Transkrypt

1 Czy demokracja jest nieuleczalnie chora? Demokracja nie jest ustrojem idealnym obok zalet ma też swoje słabości. Jak mówił Winston Churchill, demokracja jest złym ustrojem, ale nikt dotąd nie wymyślił lepszego. Lekcja jest poświęcona analizie słabych stron demokracji oraz ideologiom antydemokratycznym. Cele Po zajęciach uczniowie powinni umieć: określić słabe strony ustroju demokratycznego oraz ich ewentualne negatywne konsekwencje; przedstawić argumenty przeciwników i obrońców demokracji; ocenić te argumenty pod względem logicznym i merytorycznym. Środki dydaktyczne 1. Tekst Sąd Piłata. 2. Informacje dotyczące ogólnych zasad przeprowadzania procesu sądowego. 3. Kwestionariusz do oceny argumentów Fragmenty z dzieł krytyków demokracji. 11. Instrukcja dla nauczyciela. 12. Tekst Nieuleczalna choroba demokracji. Przebieg zajęć 1. Uświadom uczniom, że demokracja choć jest ustrojem najlepszym z możliwych nie jest pozbawiona wad. Niektóre z nich wydają się tkwić w samej istocie ustroju demokratycznego. Przeczytaj uczniom materiał pomocniczy nr 1. Zapytaj, czy ich zdaniem jeśli demokracja dopuszcza do tak oczywistych pomyłek, ustrój ten powinien funkcjonować. 2. Zaproponuj klasie przeprowadzenie socjodramy pt. Sąd nad demokracją. Akt oskarżenia głosi: Oskarżam demokrację, że oszukuje ludzi, obiecując im sprawne, sprawiedliwe i moralne rządy. Przedstaw uczniom (lub rozdaj) materiał pomocniczy nr 2, opisujący ogólne zasady procesu sądowego. Poproś o zapoznanie się z nim. 3. Zapytaj uczniów, kto chciałby odgrywać rolę oskarżyciela, a kto obrońcy demokracji. Stwórz z ochotników zespół oskarżenia i obrony (po 4 6 osób w każdej grupie). Zadaniem oskarżenia będzie sporządzenie aktu oskarżenia, zawierającego argumenty przeciw demokracji, a obrony zgromadzenie argumentów broniących demokracji. 4. Wybierz uczniów do prezentowania roli świadków (admirał Merino, Mussolini, Lenin, Kaddafi, Hayek, Spooner, de Tocqeville i in.). Rozdaj im materiały pomocnicze nr 4 10 i poleć, aby zapoznali się z nimi, przypominając sobie wiadomości na temat odgrywanej przez nich postaci. Jeden z uczniów grać będzie przewodniczącego składu sędziowskiego, który ma kierować przebiegiem rozprawy. Ktoś inny winien pełnić rolę woźnego sądowego (wywoływanie świadków). Reszta klasy pełni rolę sędziów ławników. Ich zadaniem jest: spisanie argumentów obu stron; usystematyzowanie argumentów: odrzucenie argumentów powtarzających się lub zawartych w innych stwierdzeniach; pogrupowanie argumentów o zbliżonym charakterze lub dotyczących podobnych spraw; ocena wartości argumentów. W tym celu poleć sędziom ławnikom, aby każdy wypełnił formularz oceny argumentacji (materiał pomocniczy nr 3). 5. Przeprowadź proces sądowy, w którym będziesz odgrywał rolę głównego sędziego oraz osoby organizującej przebieg całego procesu. Instrukcja zawarta jest w materiale pomocniczym nr 11. Po ogłoszeniu wyroku zakończ socjodramę i omów jej przebieg. 6. Poproś uczniów, aby w domu napisali krótki esej prezentujący ich pogląd na siłę i słabości demokracji. W przygotowaniu się do tej pracy może pomóc uczniom materiał pomocniczy nr 12. Pojęcia i terminy populizm demagogia ludowładztwo faszyzm tyrania rządy większości suwerenność ludu ława przysięgłych 359

2 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 Sąd Piłata Rzecz dzieje się w czasie wielkanocnym, kiedy przed namiestnika rzymskiego Piłata przywodzą Jezusa, oskarżonego o podawanie się za syna Bożego i króla żydowskiego. I Piłat pyta Go, który w oczach Rzymianina mógł uchodzić jeno za nieszczęsnego opętańca, pyta ironicznie: Tyś jest król żydowski? Jezus odpowiada z największą powagą, cały przeniknięty żarem swego boskiego posłannictwa: Ty mówisz, że Ja jest królem. Jam się na to narodził i na tom przyszedł na świat, abym dał świadectwo prawdzie. Wszelki, który jest z prawdy, słucha głosu mego. Wówczas pyta Piłat, ten przedstawiciel starej, zmęczonej i dlatego sceptycznej kultury: Co to jest prawda? I ponieważ nie wie, co jest prawdą i ponieważ jako Rzymianin zwykł myśleć demokratycznie, apeluje do ludu i urządza plebiscyt. Wyszedł zasię do Żydów mówi Ewangelia i rzekł im: Ja żadnej winy w nim nie znajduję. Lecz macie zwyczaj, abym wam jednego wypuścił na Paschę: chcecie tedy, wypuszczę wam króla żydowskiego? Plebiscyt zwraca się przeciwko Jezusowi. Zawołali tedy zaś wszyscy, mówiąc: Nie tego, ale Barabasza! Ewangelia zaś dodaje: A Barabasz był zbójcą. Hans Kelsen, Demokracja i światopogląd w: Współczesna myśl polityczna. Wybór tekstów źródłowych, red. K. Karolczak i in., Warszawa 1994, t. I MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 Ogólne zasady procesu sądowego I Podstawowe zasady postępowania sądowego: 1. zasada prawdy obiektywnej (sąd ma obowiązek dążenia do wyświetlenia wszystkich istotnych okoliczności mogących mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy), z czego wynika 2. prawo sądu do swobodnej oceny dowodów (sędzia związany jest jedynie normami prawnymi zawartymi w ustawach); 3. zasada skargowości (postępowanie przed sądem może toczyć się tylko wtedy, gdy upoważniona do tego osoba zwana stroną wystąpi z żądaniem wszczęcia takiego postępowania, tj. z aktem oskarżenia lub pozwem) i wynikające z niej zasady 4. sporności (postępowanie sądowe jest współzawodnictwem między dwiema stronami o różnych interesach) i 5. równouprawnienia stron (obie strony mogą korzystać z takich samych dozwolonych prawnie środków obrony swoich interesów); a także pomocnicze zasady 6. jawności (strony mają prawo do zapoznania się z wszystkimi materiałami sprawy, a najważniejsza część postępowania toczy się na jawnej dla stron rozprawie); 7. ograniczonej pisemności (czynności wymagające formy pisemnej powinny być ograniczone do niezbędnego minimum). W postępowaniu karnym zabezpieczeniu pozycji oskarżonego służą ponadto zasady: 1. rozstrzygania wszelkich wątpliwości na korzyść oskarżonego; 2. domniemania niewinności (oskarżonego należy uważać za niewinnego zarzucanych mu czynów do chwili zapadnięcia wyroku skazującego), z czego wynika 3. złożenie ciężaru dowodowego na oskarżycielu (który musi udowodnić winę oskarżonego); 4. prawo do obrony: możliwość bronienia się przez oskarżonego (nikt nie może być skazany, jeśli nie będzie dana mu możliwość przedstawienia swoich racji) i korzystania z fachowej pomocy adwokackiej. 360

3 II W procesie karnym rozróżniamy następujące fazy: 1. Postępowanie przygotowawcze, które polega na zebraniu niezbędnych informacji na temat przestępstwa i ewentualnym skierowaniu do sądu aktu oskarżenia. Akt oskarżenia powinien zawierać m.in. dane o osobie sprawcy, czynie, jaki jest mu zarzucany, i szkodzie, jaką spowodował. 2. Postępowanie rozpoznawcze. Rozprawa toczy się przed sądem. Stronami w procesie karnym są oskarżyciel (publiczny, prywatny lub posiłkowy) i oskarżony, któremu pomagać może obrona. Rozprawa główna po wstępnych czynnościach administracyjnych (takich jak otwarcie procesu, sprawdzenie obecności stron, uprzedzenie świadków o odpowiedzialności za fałszywe zeznania) składa się z dwóch części: A. przewodu sądowego, którego kolejnymi elementami są: (a) odczytanie aktu oskarżenia; (b) zapytanie oskarżonego, czy zrozumiał akt oskarżenia i czy przyznaje się do winy; (c) wyjaśnienia oskarżonego; (d) przeprowadzenie innych czynności dowodowych, polegające przede wszystkim na przesłuchaniu świadków; (e) głos stron (końcowe wypowiedzi oskarżenia i obrony); (f) ostatnie słowo oskarżonego. B. Po zakończeniu przewodu sędziowie odbywają naradę, po której odbywa się tajne głosowanie nad wyrokiem. Wyrok może być: skazujący (gdy oskarżony został uznany za winnego zarzucanych mu czynów), uniewinniający (gdy przestępstwa nie popełniono, sprawcą jest inna osoba lub brak jest dostatecznych dowodów winy) albo umarzający (bezwarunkowo lub warunkowo). Na podstawie: Powszechna historia państwa i prawa, Poznań 1993; Z. Cywiński, Wiedza o prawie, Warszawa 1989 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 Główny zarzut zawarty w akcie oskarżenia: Demokracja oszukuje ludzi, obiecując im sprawne, sprawiedliwe i moralne rządy. ARGUMENTY OSKARŻENIA ARGUMENTY OBRONY OCENA 361

4 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4 Admirał José Merino Powiem wam, jak ta demokracja wyglądała. Nieudacznicy wybierają łajdaków, którzy rządzą z korzyścią dla cwaniaków! Ten dzień wyznaczyła Matka Boska, Fronda. Pismo Poświęcone nr 4 5, 1995 José Merino był jednym z członków czteroosobowej junty wojskowej gen. Augusto Pinocheta, która w 1973 r. obaliła zbrojnie legalny rząd socjalisty Salvadore Allende i rządziła w Chile do 1988 r. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5 Benito Mussolini ( ) faszyzm w puch rozbija cały zespół ideologii demokratycznych i odrzuca je bądź to w ich teoretycznych przesłankach, bądź to w ich zastosowaniach czy urządzeniach praktycznych. Faszyzm przeczy temu, by liczba przez to tylko, że jest liczbą, mogła kierować społeczeństwami ludzkimi; przeczy, by liczba ta mogła rządzić poprzez odbywające się periodycznie obrady; stwierdza nieusuwalną a płodną i dobroczynną nierówność ludzi, którzy nie mogą stać się równymi przez tak mechaniczny i zewnętrzny fakt, jakim jest powszechne prawo głosowania. Ustroje demokratyczne można zdefiniować jako takie, w których daje się od czasu do czasu ludowi złudzenie, że jest władcą, gdy faktycznie prawdziwą władzę dzierżą inne siły, niejednokrotnie nieodpowiedzialne i utajone. Demokracja jest ustrojem bez króla, lecz z wieloma królami, niekiedy bardziej ekskluzywnymi, tyranizującymi i rujnującymi niż jeden król, chociażby nawet był tyranem. ( ) Faszyzm odrzuca w demokracji absurdalne kłamstwo konwencjonalne o równości politycznej i przyjętą postawę nieodpowiedzialności zbiorowej, i mit o szczęściu i o nieograniczonym postępie. ( ) B. Mussolini, Doktryna faszyzmu, Poznań Łódź 1992, s MATERIAŁ POMOCNICZY NR 6 Włodzimierz Iljicz Lenin Demokracja dla znikomej mniejszości, demokracja dla bogaczy, oto jaki jest demokratyzm społeczeństwa kapitalistycznego. Jeśli przyjrzymy się dokładniej mechanizmowi demokracji kapitalistycznej, to zobaczymy wszędzie i na każdym kroku zarówno w drobnych pozornie drobnych szczegółach prawa wyborczego (cenzus zamieszkania, wyłączenie kobiet itd.), jak w technice instytucji reprezentacyjnych, zarówno w czysto kapitalistycznej organizacji prasy codziennej i tak dalej, i tak dalej zobaczymy wszędzie mnóstwo ograniczeń demokratyzmu. Te ograniczenia, wyłączenia, wyjątki, przeszkody dla biedoty wydają się drobne zwłaszcza w oczach tego, kto sam nigdy biedy nie zaznał i nie stykał się z życiem klas uciskanych w ich masie ( ) w sumie jednak ograniczenia te wyłączają, odpychają biedotę od polityki, od czynnego udziału w demokracji. ( ) W.I. Lenin, Państwo i rewolucja, w: Marks Engels marksizm, Warszawa 1949, s ( ) wszelkie państwo, gdzie istnieje prywatna własność ziemi i środków produkcji, gdzie panuje kapitał, bez względu na jak największą nawet demokratyczność tego państwa, jest państwem kapitalistycznym, jest maszyną w rękach kapitalistów, służącą do utrzymywania klasy robotniczej i biednego chłopstwa w zależności. ( ) Jedną z najbardziej demokratycznych 362

5 republik na świecie są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i nigdzie bardziej niż w tym kraju ( ) władza kapitału, władza garstki miliarderów nad całym społeczeństwem nie przejawia się tak brutalnie, w takich nie zamaskowanych formach przekupstwa jak w Ameryce. ( ) Siła kapitału to wszystko, giełda to wszystko, parlament zaś, wybory to marionetki, lalki W.I. Lenin, O państwie, w: Marks Engels marksizm, Warszawa 1949, s MATERIAŁ POMOCNICZY NR 7 Muammar al-kaddafi Parlamenty, stanowiące kręgosłup tradycyjnej demokracji panującej dziś na świecie, są oszukańczą reprezentacją ludu, a systemy przedstawicielskie sztucznym rozwiązaniem problemu demokracji. Parlament powstaje na zasadzie zastępowania ludu. Sama zasada jest w istocie zupełnie niedemokratyczna, ponieważ demokracja oznacza władzę ludu, a nie rządy sprawowane w jego imieniu. Samo istnienie zaś parlamentu oznacza nieobecność ludu, ponieważ prawdziwą demokrację tworzy się na zasadzie obecności ludu, a nie jego zastępców. Parlamenty stały się zalegalizowaną barierą oddzielającą ludy od sprawowania władzy, gdyż właśnie izolują one masy od uprawiania polityki i zastępują je, przejmując w swe ręce monopol suwerenności. Narodom nie pozostaje nic ponad pozory demokracji polegające na staniu w długich kolejkach do urn wyborczych. ( ) posła nie łączy z wyborcami żadna społeczna więź organizacyjna, ( ) jest on jednak uważany ( ) za przedstawiciela całego narodu. W ten sposób masy zostają całkowicie oddzielone od przedstawiciela, a przedstawiciel od mas. Z chwilą gdy otrzymuje on głosy mas, uzyskuje monopol na panowanie nad nimi i w zastępstwie rozporządzania się ich sprawami. Widzimy, że tradycyjna demokracja panująca w dzisiejszym świecie wyświęca i ochrania członka parlamentu, nie czyniąc tego w stosunku do reszty ludu. ( ) Jeżeli parlament wyłania się z partii w rezultacie jej zwycięstwa w wyborach, jest izbą partii, a nie izbą ludu. ( ) Ci, którzy na tych miejscach zasiadają, są przedstawicielami partii, a nie ludu. ( ) Lud w takich systemach pada ofiarą walczących o władzę. Polityczne organa rywalizujące o władzę wykorzystują i oszukują go, by pozyskać głosy, lud zaś ustawia się w zorganizowane, milczące kolejki, przesuwające się jak koraliki różańca, by wrzucać kartki do urn wyborczych. Czyni to podobnie, jak wrzucałby do kosza na śmieci niepotrzebne papiery. ( ) Stało się więc oczywiste, że reprezentacja jest oszustwem. M. Kaddafi, Zielona Książka, Trypolis 1989, s MATERIAŁ POMOCNICZY NR 8 Friedrich A. Hayek Chociaż wiele argumentów przemawia za demokracją, nie jest ona ostateczną i absolutną wartością ( ). Jest to zapewne najlepsza metoda realizowania określonych celów, ale nie cel sam w sobie. Demokratyczna metoda podejmowania decyzji wydaje się pożądana, gdy zachodzi potrzeba kolektywnego działania. Jednak kwestia rozszerzania lub nierozszerzania zbiorowej kontroli nad życiem społecznym winna być rozstrzygana w oparciu o inne podstawy niż zasada demokracji jako taka. Demokratyczna i liberalna tradycja zgadzają się co do tego, że gdziekolwiek istnieje potrzeba ingerencji państwa, a zwłaszcza gdy trzeba ustalić zasady stosowania przymusu, decyzje musi podejmować większość. ( ) Podczas gdy dogmatyczny demokrata uważa za wskazane, aby w możliwie największej liczbie spraw rozstrzygał głos większości, liberał sądzi, że podejmowane decyzje powinny dotyczyć wyraźnie ograniczonego zakresu 363

6 spraw. Dogmatyczny demokrata sądzi, że każda większość powinna mieć prawo decydowania w kwestii własnych uprawnień i sposobów ich wykorzystywania, podczas gdy liberał domaga się ponadto, aby uprawnienia aktualnej większości były ograniczone trwałymi zasadami. ( ) Podstawowym pojęciem w koncepcjach doktrynerskiego demokraty jest suwerenność ludu; oznacza to, że rządy większości są i powinny być nieograniczone. Ideał demokracji, pierwotnie zmierzający do wyeliminowania autorytarnej władzy, staje się w ten sposób usprawiedliwieniem nowego rodzaju autorytarnej władzy. ( ) Z zasady, że wszelkie posunięcia rządu muszą być akceptowane przez większość, nie wynika, że większość ma moralne prawo czynienia, co jej się podoba. Z pewnością nie można moralnie usprawiedliwić większości, która przyznaje sobie przywileje poprzez ustanowienie dyskryminujących zasad. Demokracja nie musi być władzą nieograniczoną. W systemie demokratycznym ( ) konieczne jest stworzenie gwarancji indywidualnej wolności. ( ) Zdarzyło się oczywiście, że wielcy demagodzy zaczęli twierdzić, jakoby ze względu na to, że władza znajduje się w rękach ludu, nie ma potrzeby jej ograniczania. Kiedy zaczynamy twierdzić, że w demokracji słuszne jest to, o czym decyduje większość, demokracja wyradza się w demagogię. F.A. Hayek, Konstytucja wolności, za: Współczesna myśl polityczna, red. K. Karolczak i in., Warszawa 1994, t. I, s MATERIAŁ POMOCNICZY NR 9 Lysander Spooner Konstytucja nie ma żadnego wewnętrznego autorytetu czy obowiązującej mocy. ( ) W najlepszym razie oznacza to jedynie umowę pomiędzy osobami żyjącymi osiemdziesiąt lat temu. ( ) Co więcej, wiemy z historii, że w tej sprawie odwołano się do opinii jedynie niewielkiej części narodu. ( ) Osoby, które formalnie wyraziły swą zgodę, jeśli takie osoby były, już nie żyją. ( ) I konstytucja, w tym stopniu, w jakim była ich umową, umarła wraz z nimi. Nie mieli oni żadnej naturalnej władzy czy prawa do uczynienia jej obowiązującą dla swych dzieci. ( ) Wszelkie głosowanie, jakie kiedykolwiek miało miejsce po ustanowieniu konstytucji, było głosowaniem takiego rodzaju, że nie zobowiązywało do jej popierania nie tylko całej ludności, ale nawet jakiegokolwiek pojedynczego człowieka. Dowodzą tego następujące okoliczności: 1. Przez samą naturę rzeczy akt głosowania nie mógłby wiązać nikogo poza faktycznie głosującymi. Ale wskutek wymaganego cenzusu majątkowego jest prawdopodobne, że ( ). obecnie prawdopodobnie wolno głosować nie więcej niż jednej szóstej całej populacji. 2. Z tej jednej szóstej, której wolno głosować, prawdopodobnie zazwyczaj głosowało nie więcej niż dwie trzecie ( ). O nikim nie można mówić, że głosując wziął na siebie zobowiązanie na jakikolwiek dłuższy okres niż ten, którego dotyczyło głosowanie. ( ) 3. Nie można mówić, że ktokolwiek głosując zobowiązuje się do popierania konstytucji, jeśli akt głosowania nie jest z jego strony ściśle dobrowolny. ( ) Jest on miarą raczej konieczności narzuconej im przez innych niż własnego wyboru. ( ) 5. W niemal każdych wyborach głosy oddawane są na różnych kandydatów do tego samego urzędu. O tych, którzy głosują na kandydatów nie odnoszących sukcesu, nie można mówić, że głosowali za uznaniem słuszności konstytucji. ( ) 6. Wiele głosów oddawanych jest zwykle na tych, którzy nie mają żadnych widoków na sukces. O tych, którzy oddają takie głosy, można przypuszczać, że głosują w ten sposób z intencją nie popierania, ale ( ) przeciw samej konstytucji. ( ) 10. Jako że głosowanie jest tajne, a wszelkie tajne rządy są z konieczności jedynie tajnymi bandami rabusiów, tyranów i morderców, to fakt, że nasz rząd jest praktycznie podtrzymywany przez takie głosowanie, dowodzi jedynie, że między nami znajduje się tajna banda rabusiów, tyranów i morderców, których celem jest rabowanie, zniewalanie i, o ile jest konieczne do osiągnięcia ich celów, mordowanie reszty ludności. ( ) L. Spooner, No Treason, No. VI, The Constitution of no Authority, Boston 1870, cyt. za: Mat Pariadka. Anarchistyczny Magazyn Autorów nr 10, 1995 Lysander Spooner ( ), prawnik z Massachusetts, był jednym z czołowych teoretyków amerykańskiego anarchizmu. 364

7 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 10 Alexis de Tocqueville Indywidualizm to uczucie ( ), które sprawia, że każdy obywatel izoluje się od zbiorowości i trzyma na uboczu wraz ze swoją rodziną i przyjaciółmi. Stwarzając sobie w ten sposób małe społeczeństwo, pozostawia wielkie społeczeństwo jego własnym losom. ( ) indywidualizm najpierw zabija tylko zalążek cnót publicznych. Po dłuższym czasie atakuje jednak i niszczy wszystkie inne [cnoty] i w końcu przeistacza się w egoizm. ( ) Indywidualizm ma swe źródło w demokracji i rośnie w miarę rozwoju różnych możliwości. ( ) W czasach demokracji ( ) poświęcanie się dla określonego człowieka jest rzadkością związki emocjonalne między ludźmi rozszerzają się, ale są luźniejsze. ( ) Ludzie łatwo zapominają o tych, którzy żyli przed nimi, a o tych, którzy po nich przyjdą, nie myślą ani trochę. Interesują się tylko swoimi najbliższymi. Skoro każda warstwa zbliża się do pozostałych i miesza się z nimi, jej członkowie stają się obojętni i obcy sobie nawzajem. W miarę jak możliwości stają się równe, przybywa ludzi, którzy ( ) zdobyli jednak lub zachowali dostateczne wykształcenie oraz majątek, by wystarczyć samym sobie. Ludzie ci nikomu nic nie zawdzięczają i od nikogo niczego nie oczekują; przywykli do tego, by myśleć o sobie, i są przekonani, że ich los leży w ich własnych rękach. W ten sposób demokracja nie tylko każe ludziom zapominać o przodkach, ale również pozbawia ich myśli o potomkach i odsuwa ich od współczesnych. Demokracja stale sprowadza człowieka do niego samego i może go skazać na całkowite zamknięcie w kręgu własnej samotności. A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, PIW, Warszawa 1976 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 11 Instrukcja dla nauczyciela 1. Ogłoś otwarcie procesu. 2. Poproś oskarżenie, by przedstawiło akt oskarżenia. 3. Poproś obronę, by przedstawiła argumenty w obronie demokracji. Uwaga: jeśli nie przewidujesz wykorzystania świadków, zadbaj o to, aby akt oskarżenia był jak najbardziej zwięzły. Przewód przeprowadź na zasadzie meczu tenisowego : argument oskarżenia kontrargument obrony. 4. Zarządź przesłuchanie świadków. Uwaga: przesłuchanie świadków powinno nastąpić po sporządzeniu i zaprezentowaniu aktu oskarżenia po to, by oskarżyciele nie sugerowali się opiniami świadków. Nie przewidziano tu świadków obrony, gdyż zadaniem tego procesu jest właśnie uwrażliwienie uczniów na słabe strony demokracji i zapoznanie z argumentami jej przeciwników. 5. Zapytaj obronę, co ma do dodania w obronie demokracji. Ponieważ do tej pory obrona koncentrowała się na zbijaniu argumentów oskarżenia, w ostatnim słowie powinna wykazać pozytywne walory demokracji. 6. Zarządź naradę sędziów przysięgłych. Oskarżenie, obrona ani świadkowie nie muszą opuszczać sali, ale nie mogą już włączać się do dyskusji. Argumenty z indywidualnych kwestionariuszy oceny argumentacji powinny być w trakcie debaty przenoszone na tablicę (również podzieloną na trzy rubryki). 7. Poproś sędziów przysięgłych, aby przyjęli werdykt i wybrali spośród siebie jedną osobę do jego zreferowania. 365

8 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 12 Nieuleczalna choroba demokracji? Jak mawiał słynny brytyjski polityk konserwatywny Winston Churchill, demokracja jest złym ustrojem, ale nikt dotąd nie wymyślił lepszego. Nawet najwięksi entuzjaści demokracji zdają sobie sprawę z jej wad i słabości. Niektóre z nich nie są organicznie związane z istotą demokracji i ujawniają się dopiero w niesprzyjających warunkach: np. ustrój demokratyczny nie jest wolny od zjawisk takich jak korupcja czy niekompetencja urzędników, ale są to problemy występujące w każdym ustroju. Inne negatywne aspekty demokracji są jednak naturalną konsekwencją funkcjowania ustroju demokratycznego i nieuniknionym jego składnikiem. Przykładem mogą tu być takie irytujące obywateli sprawy, jak np. względna opieszałość rządów demokratycznych w rozwiązywaniu nie cierpiących zwłoki problemów czy też pewna miękkość państwa demokratycznego wobec przestępczości jaskrawo odróżniające się od energii i sprężystości reżimów autokratycznych. W jeszcze większym stopniu te słabości demokracji podkreślają jej przeciwnicy. Z bardzo różnych, często subiektywnie szlachetnych pobudek kontestują oni szarą rzeczywistość systemu demokratycznego, krytykują go z przeciwstawnych nieraz pozycji, proponują zastąpienie innym, rzekomo doskonalszym ustrojem. Faszyści (jak Mussolini) i reakcjoniści odrzucali demokrację jako ustrój niemożliwy w praktyce do realizacji ze względu na przyrodzoną nierówność ludzi. W systemach demokratycznych, powiadają, naturalny porządek rzeczy, oparty na władzy najwartościowszych jednostek, zastąpiony zostaje tyranią miernoty. Komuniści z Leninem na czele uważali, że burżuazyjna demokracja w istocie jest tylko fasadą, za którą kryje się dyktatura wielkiego kapitału skierowana przeciw wyzyskiwanej większości społeczeństwa. Wszelkie swobody obywatelskie ich zdaniem mają tylko formalny, tj. pozorny charakter. Podobne są poglądy populistów, których poglądy reprezentuje np. libijski przywódca Muammar al-kaddafi. Uznając zasadę suwerenności ludu, odrzucają oni demokrację przedstawicielską i liberalny konstytucjonalizm, krępujący, w ich opinii, wolę ludu. Z przeciwstawnych pozycji dystansują się wobec demokracji niektórzy konserwatyści, obawiający się, że ludowładztwo prowadzić może właśnie do tyranii większości, naruszającej niezbywalną wolność jednostki (powtarzają tu oni opinię Arystotelesa, arystokratycznego krytyka starożytnej demokracji). Jeszcze skrajniejsi są w swych sądach anarchiści, którzy odrzucają każdą formę państwa i władzy nad jednostką a więc także ustrój demokratyczny. Najdobitniej wyrażają to zwolennicy anarchizmu indywidualistycznego, którego wybitnym teoretykiem był Lysander Spooner. Czy przeciwnicy demokracji mają słuszność? Niewątpliwie ich racje nie są pozbawione realnych podstaw, gdy krytykują oni takie czy inne negatywne aspekty demokracji. Zauważmy jednak, że ich argumenty są wzajemnie sprzeczne za coś innego krytykują demokrację populiści i konserwatyści, różne jej przymioty nie podobają się faszystom, komunistom i anarchistom. Co więcej, ile razy przeciwnicy demokracji liberalnej przystępowali do urzeczywistniania któregoś z alternatywnych ustrojów, tylekroć to lekarstwo okazywało się gorsze niż dolegliwości ustroju demokratycznego przypomnijmy sobie tylko Włochy Mussoliniego czy leninowską Rosję. Możemy więc chyba powtórzyć za Churchillem: Demokracja to może zły ustrój, ale dotąd nie wymyślono niczego lepszego. Ale demokracja nie jest tylko, jakby to wynikało ze słów Churchilla, mniejszym złem. Właśnie ustrój demokratyczny w największym stopniu zapewnia realizację najważniejszych wartości społecznych. O relacjach między wolnością a demokracją tak napisał Marcin Król: Wolność jako najwyższa wartość społeczna, ( ) wartość samoistna, jest zarazem najlepszym argumentem za demokracją. Albowiem w ustroju demokratycznym ( ) największa możliwie liczba ludzi może być możliwie najbardziej wolna. Demokracja przynosi wolność (M. Król, Słownik demokracji, Znak, Kraków 1989, s ). To samo można powiedzieć o drugiej wielkiej potrzebie każdego człowieka potrzebie bezpieczeństwa. Demokracja w największym stopniu zapewnia człowiekowi ochronę jego osoby przed arbitralnymi decyzjami władzy czy grup nacisku; jest najlepszą gwarancją nienaruszalności praw każdej jednostki, jej życia, godności, mienia. I nie jest wreszcie chyba rzeczą przypadku, że jak łatwo zaobserwować zamożność także idzie w parze z demokracją: Nie ma chleba bez wolności. 366