RECENZJA PRACY DOKTORSKIEJ. Szkoły Sobotnie jako wyraz troski Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i Walii o polskich emigrantów.

Transkrypt

1 1 Ks. dr hab. em. prof. UAM Bernard Kołodziej TChr ul. Panny Marii Poznań Tel. kom bkolodziej@tchr.org RECENZJA PRACY DOKTORSKIEJ Ks. mgr lic. Ryszard Zalewski: Szkoły Sobotnie jako wyraz troski Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i Walii o polskich emigrantów. Pisanej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie - pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Jarosława Różańskiego. Sytuację geopolityczną Europy, a właściwie całego świata zmienił wybuch II wojny światowej w 1939 roku. Polska została zaatakowana przez dwóch potężnych sąsiadów: hitlerowskie Niemcy i bolszewicki Związek Radziecki. Polska, mimo iż była w sojuszu wojskowym z Francją i Wielka Brytanią, osamotniona podjęła jednak nierówną walkę. Wspomniane państwa sojusznicze 3 września wypowiedziały wprawdzie wojnę Niemcom, jednak na polu militarnym nic nie zrobiły, aby wspomóc samotnie walczącą Polskę. Dodatkowo, 17 września, wschodnią granicę Polski przekroczyły wojska sowieckie. Było to zgodne z wcześniejszym układem Ribbentrop-Mołotow. Wtedy to rząd polski i ówczesne dowództwo opuściło kraj udając się do Rumunii. Nie poddał się polski żołnierz, który masowo przedostawał się do Francji, gdzie pod nowym dowództwem gen. Władysława Sikorskiego tworzyła się armia polska, walcząca dalej z Niemcami. We Francji powstał też nowy polski rząd wraz z nowym prezydentem. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Francji, Polacy walczyli w obronie tegoż kraju. Po klęsce Francji polski rząd, armia wraz z dowództwem, przedostała się do Wielkiej Brytanii, jedynego kraju, który nadal stawiał opór zaborczym Niemcom. Polacy brali też bardzo skuteczny udział w obronie Wielkiej Brytanii zwłaszcza polskie lotnictwo i marynarka wojenna. Tak rozpoczął się wojenny exodus Polaków - najpierw wojska i rządu polskiego, a potem i ludności cywilnej, która została wywieziona z kraju na Daleki Wschód do Wielkiej Brytanii.

2 2 Po zakończeniu w 1945 roku II wojny światowej, z której Polska wyszła wprawdzie zwycięsko, ale było to zwycięstwo okupione utratą wschodnich rubieży kraju oraz zmianą opcji politycznej narzuconej przez Związek Radziecki. Kraj został wyniszczony wojną przez wymordowanie milionów obywateli, deportacjami polskiej ludności zwłaszcza z kresów wschodnich, wielkim zniszczeniem majątku narodowego, a szczególnie stolicy Warszawy. Polacy w wyniku wojny ponieśli największe straty fizyczne i materialne, walcząc przy tym z okupantem hitlerowskim na wszystkich frontach, z aliantami zachodu i wschodu. Powojenna zmiana granic kraju oraz opcji politycznej była przyczyną, iż wysiedleni z kresów wschodnich na Sybir Rodacy oraz żołnierze powstałej tam armii gen Władysława Andersa, która zapisała bohaterski szlak bojowy w wyzwalaniu spod niemieckich faszystów krajów Europy Zachodniej nie mieli dokąd wracać. Do tych tułaczy dołączyli jeszcze Polacy wyzwoleni z niemieckich obozów koncentracyjnych i obozów pracy przymusowej. Nieliczni, którzy wracali do kraju, byli represjonowani i skazywani wyrokami sądowymi. Polacy rozproszyli się po całym świecie, powiększając liczbę emigrantów największą ich ilość przyjęła Wielka Brytania. Mimo iż w nowej rzeczywistości politycznej w kraju powstał rząd uznany wkrótce przez wszystkie kraje świata, nadal istniał w Wielkiej Brytanii rząd emigracyjny, który wraz z Polakami w tym kraju, starali się przedłużyć istnienie wolnej Ojczyzny. Polacy w Wielkiej Brytanii nie tworzyli emigracji polskiej, byli oni, jak sami się określali: Polakami w Wielkiej Brytanii, była to namiastka niepodległej Polski. Oprócz rządy polskiego istniały stronnictwa polityczne, organizacje społeczne, polskie wydawnictwa i prasa polska, szkolnictwo polskie, a także polskie duszpasterstwo rzymsko-katolickie istniejące niezależnie od struktur brytyjskiego Kościoła rzymsko-katolickiego. Polscy duszpasterze zorganizowani w Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i Walii istniejącej już od początki XX wieku oraz nowo powstałej Polskiej Misji Katolickiej w Szkocji, tworzyli polskie parafie terytorialne, a rektor Polskiej Misji Katolickiej posiadał nad nimi władzę jurysdykcyjną. Istniała również łączność z strukturą Kościoła katolickiego w kraju, gdyż rektorzy mianowani byli przez Prymasa Polski. W pierwszym okresie pobytu w Wielkiej Brytanii Polacy żyli nadzieją szybkich zmian politycznych w świecie i możliwością powrotu do kraju, starając się nie asymilować do miejscowego społeczeństwa. Wraz z upływem czasu i wzrostem nowego pokolenia Polaków urodzonych już na emigracji, które coraz bardziej wrastało w miejscowe społeczeństwo, dostrzegano możliwość zapominania przez nich tradycji i wartości narodowych. Przyczyniała się to tego miejscowa szkoła, zdobywanie zawody, studia i stopniowy awans społeczny w społeczeństwie brytyjskim. Niewątpliwie przyczyną był też realny brak łączności z krajem. Ten sam problem istniał również w innych krajach osiedlenia się Polaków po II wojnie światowej, wszędzie jednak dostrzegano, iż polskie parafie, szkoły i misje duszpasterskie oraz polscy duszpasterze - są centrami polskiej tożsamości narodowej i nośnikami polskiej kultury. Polskie duszpasterstwo emigracyjne zostało zorganizowane po II wojnie światowej na innych zasadach. Po powrocie prymasa Polski kard. Augusta Hlonda w lipcu 1945 roku do kraju, w Rzymie pozostał biskup polowy Józef Gawlina, który najpierw był ordynariuszem wszystkich Polaków w Niemczech, a potem z nominacji papieskiej protektorem, czyli opiekunem wszystkich Polaków na całym świecie. W Rzymie przy kościele św. Stanisława

3 3 biskupa i męczennika powstała centrala duszpasterstwa polonijnego obejmująca cały świat. Po śmierci abpa J. Gawliny duszpasterstwem polonijnym kierowali delegaci prymasa Polski, kard. Władysław Rubin, a po nim żyjący jeszcze abp Szczepan Wesoły. Szczególne znaczenie miało oprócz polskiego duszpasterstwa, polskie szkolnictwo zorganizowane prze polskich parafiach w tym tzw. szkoły sobotnie. W Szkołach Przedmiotów Ojczystych, duszpasterze i nauczyciele świeccy budowali w następnych Polakach urodzonych już na brytyjskiej ziemi silna polska świadomość narodową. Dodać trzeba, że obok Polskiej Misji Katolickiej wielką pomocą był też Polski Rząd na Uchodźstwie oraz Polska Macierz Szkolna. Przedmiot i tytuł rozprawy Głównym przedmiotem zainteresowania Autora rozprawy doktorskiej ks. mgr. Ryszarda Zalewskiego pt. Szkoły Sobotnie jako wyraz troski Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i Walii o polskich emigrantów, ss. 302.; jest - zgodnie z tytułem rozprawy - ukazanie roli Polskiej Misji Katolickiej w powstawaniu i kształtowaniu polskich szkół sobotnich na terenie Anglii i Walii. Jest to bowiem teren działania tejże Polskiej Misji Katolickiej. (Odrębna jest Polska Misja Katolicka w Szkocji). Celem podjęcia się opracowania tegoż tematu przez Autora, jest chęć włączenia się do dalszych badań nad strukturami polskiego, powojennego Kościoła katolickiego w Anglii i Walii. Autor posiada szczególny tytuł do podjęcia się opracowania tegoż tematu, gdyż od 1998 roku pracuje czynnie w tamtejszym polskim duszpasterstwie poczynając od polskiej parafii w Swindon, Ipswich, Coventry, a od 2007 roku w parafii Bolton-Bury. Bierze więc czynny udział m.in. w działalności polskich szkół sobotnich. Autor stwierdza, że mimo istniejących już licznych artykułów dotyczycących tegoż tematu, drukowanych zwłaszcza w katolickich periodykach wciąż brak jest w polskiej literaturze ważniejszej syntezy, dotyczącej całościowego opracowania tegoż tematu. Dobrze więc, że powstaje kolejna monograficzna prac naukowa, pozwalająca na coraz bardziej syntetyczne ujmowanie tematu życia Polaków i polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii. Doktorant prezentuje też swój warsztat naukowy przedstawiając jakimi posłużył się metodami przy kwerendzie oraz opracowaniu zebranego materiału źródłowego. Przedmiot i tytuł rozprawy nie budzi więc wątpliwości, jest to kolejna próba ukazania życia duchowego, polskich parafii rzymsko-katolickich oraz zaangażowania się polskiego duchowieństwa na rzecz Polaków na terenie Anglii i Walii po II wojnie światowej. Dzięki pracy polskich duchownych oraz całego personelu ludzkiego oraz organizacji polskich stworzono w Wielkiej Brytanii namiastkę polskiego życia narodowego. Wielu badaczy życia Polaków w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej stwierdziło nawet, że Polacy w Wielkiej Brytanii, którzy byli skupieni przy polskich parafiach wchodzących w skład Polskiej Misji Katolickiej, Polskiej Macierzy Szkolnej, Kołom SPK (Stowarzyszenie Polskich Kombatantów) bardziej żyli i żyją polskim kulturowym dziedzictwem narodowym niż rodacy w kraju.

4 4 Bibliografia i metoda pracy Autor rozprawy doktorskiej zebraną bibliografię podzielił na następujące działy (bez numeracji): Pismo Święte i Dokumenty Kościoła Uwagi krytyczne: Jedynie poprawnie przedstawione jest Pismo Święte, Katechizm Kościoła Katolickiego i Kodeks Prawa Kanonicznego (tytuł, miejsce i rok wydania). Następne pozycje, jak Dekrety Soborowe, Listy Apostolskie, Przemówienia Papieskie, Listy Papieskie, Listy Episkopatu itd. należałoby zaprezentować jedynie tytułami, autorami i miejscem oraz rokiem wydania. Szczegółowe dane dotyczące wykorzystanych stron należy stosować w konkretnym przypisie (co Autor zresztą czyni). W ten sposób wydłuża się prezentowany fragment bibliografii i czyni się ja mniej przejrzystą. Źródła Uwagi krytyczne: Ta część bibliografii jest najliczniejsza, stanowi bowiem 14 stron. Znowu uwaga jak do poprzedniego działu. Autor do tego działu włożył wszystkie materiały źródłowe z których korzystał. Poczynając od zbiorów archiwalnych np. parafii w Coventry, s.202 i inne, poprzez artykuły encyklopedyczne (np. Słownik polskich teologów katolickich s. 201), druki wydawane przez Misję Katolicką, liczne czasopisma krajowe i zagraniczne, wydawnictwa jednorazowe, Statuty Stowarzyszeń aż do cytowanych stron internetowych. Cytuje przy tym nawet wykorzystane strony! Błędem jest zamieszczanie w źródłach wiele opracowań np. opracowanie ks. A. Romejki dotyczące Wielkiej Brytanii, s.208! Wszystko to sprawia, że ta część bibliografii, choć zasadnicza jest trudno czytelna i mało przejrzysta. Proponowałbym to podzielić na: Archiwa parafialne Źródła drukowane Czasopisma polsko i angielskojęzyczne, podawać tylko tytuły w cudzysłowie oraz lata wydania. Szczegóły ze stronami tylko w przypisach (Autor to tak czyni czyli jest to dublowane!) Strony internetowe Opracowania źródłowe Literatura pomocnicza Uwagi krytyczne. Generalnie takie same, jak do działu powyższego pt. Źródła. Autor podaje 11 stron literatury pomocniczej wśród której są cytowane też te same co wyżej czasopisma oraz inne, encyklopedie, źródłowe wydania jubileuszowe i inne, oraz tutaj słusznie zamieszczone opracowania.

5 5 Tak jak wyżej: w bibliografii nie trzeba cytować stron, tylko autorów, tytuły, miejsca i lata wydania. Wydaje się, co wynika z powyższych uwag krytycznych, iż całą bibliografię przygotowując pracę do druku - należałoby przepracować, według sprawdzonego już schematu jest to propozycja: np.: Bibliografia: I Źródła: A. Archiwa Kościelne Poczynając od centralnego Archiwum w Laxton Hall, dalej przedstawić alfabetycznie wszystkie wykorzystane archiwa kościelne poczynając od Polskiej Misji Katolickiej, zakonne oraz archiwa parafialne (w tym i stowarzyszeń działających w parafiach) w kolejności alfabetycznej. Archiwa Szkół Katolickich B. Archiwa Państwowe (m.in. archiwa POSK czy kół SPK) II Źródła drukowane Tutaj należałoby umieścić wszystkie pozycje drukowane poczynając od Pisma Świętego i Dokumentów Papieskich, schematyzmy, przeprowadzone ankiety oraz wszystkie urzędowe druki wydawane poprzez instytucje kościelne i państwowe, podając jedynie tytuł kursywą, miejsce i rok wydania, ewentualne autorów. III. Czasopisma, Encyklopedie i Słowniki W tym dziale zaprezentować wszystkie cytowane czasopisma, gazety itd. tylko tytułami (tytuły czasopism obowiązkowo w cudzysłowie ) oraz wykorzystanymi rocznikami, czy latami np. Duszpasterz Polski Zagranicą , Gazeta Niedzielna itd. wszystkie wykorzystane czasopisma. Natomiast szczegóły cytowane są w przypisach wraz z podanymi stronami. IV. Opracowania Wszystkie cytowane opracowania, według normalnego schematu: Autor, Tytuł opracowania kursywą, miejsce i rok wydania. V. Strony internetowe Mimo tych uwag krytycznych, podkreślić należy wnikliwą i drobiazgową kwerendę w poszukiwaniu źródeł do tej pracy oraz istniejących już opracowań, czy też literatury poszerzającej ten opracowywany temat. Autor dotarł nawet do pracy magisterskiej pisanej na WT UAM w Poznaniu. Nie ulega wątpliwości, iż Autor zebrał bogatą literaturę dotyczącą postawionego sobie celu określonego w temacie pracy.

6 6 Układ i konstrukcja pracy Konstrukcja tej pracy oraz jej układ odpowiada postawionym przez Autora celom i zamierzeniom. Zebrany i opracowany materiał źródłowy oraz wykorzystane opracowania recenzowanej pracy został podzielony na pięć rozdziałów. W pierwszym rozdziale, zatytułowanym: Wkład Polskiej Misji Katolickiej w tworzenie polskiego systemu oświaty po II wojnie światowej Autor przedstawił zagadnienie w pięciu paragrafach (niektóre jeszcze z podziałami), prezentujących: Charakterystyką angielskiego systemu nauczania; początki polskiego systemu oświaty w Wielkiej Brytanii; Powstanie Polskiej Macierzy Szkolnej; Polskie Szkoły Katolickie w Wielkiej Brytanii oraz Geneza powstania polskich szkół Sobotnich w Wielkiej Brytanii. Drugi rozdział, zatytułowany: Rozwiązania Logistyczne i funkcjonowanie Polskich Szkół Sobotnich zawiera cztery paragrafy: Ilość i lokalizacja Polskich Szkół Sobotnich; Kadra pedagogiczna; Komitet Rodzicielski oraz Uczniowie objęci nauczaniem Polskich Szkół Sobotnich. Trzeci rozdział, zatytułowany: Rola edukacyjna i wychowawcza Polskich Szkół Sobotnich, zawiera cztery paragrafy i przedstawia: Cel i założenia Polskich Szkół Sobotnich; Program nauczania i formacja intelektualna; Formacja patriotyczna oraz Formacja kulturowa. Czwarty rozdział, zatytułowany: Formacja religijna Polskich Szkół Sobotnich zawiera trzy paragrafy i prezentuje: Katecheza jako element formacji teologicznej i duchowej; Pielęgnacja tradycji religijnych oraz Promocja chrześcijańskich wartości etycznych. Piaty rozdział, zatytułowany: Oddziaływanie Polskich Szkół Sobotnich na rozwój polskich wspólnot parafialnych, zawiera cztery paragrafy: Przyszłość wiary polskiej młodzieży w Wielkiej Brytanii; Analiza ankiet przesłanych do dyrekcji szkół w Anglii i Walii; Analiza ankiet przesłanych do poszczególnych duszpasterzy PMK oraz Wyzwania pastoralne. Wszystkie rozdziały i paragrafy dotyczą istotnych spraw duszpasterskich, naukowych i wychowawczych, jakie były podejmowane na terenie Anglii i Walii. Trzeba dodać, iż dzieci i młodzież wychowana i wykształcona w tych emigracyjnych wprawdzie warunkach a oni tam tworzyli namiastkę Polski korzystniej prezentowała się od wychowania i kształcenia młodzieży w kraju. Dotyczy to także i duszpasterstwa parafialnego i rodzinnego. Pracę ubogaca zamieszczenie w tekście tabel i wykresów oraz dodanie przez Autora aneksu, który zawiera: Statut Polskiej Macierzy Szkolnej Zagranicą; Program nauczania religii w polskich szkołach sobotnich, Londyn 1970; Formularze z Ankiet do Szkół i Ankiet do Duszpasterzy oraz Lista Polskich szkół Sobotnich, zarejestrowanych w PMSZ. Konkludując: Zebrany i opracowany materiał źródłowy oraz konstrukcja rozprawy jest poprawna, a rozdziały i paragrafy wyczerpują zasadniczy problem postawiony w tytule rozprawy doktorskiej. Mogą też stanowić postawę do prowadzenia dalszych badań naukowych prowadzonych nad polską emigracją na terenie Anglii i Walii, zwłaszcza

7 7 dotyczycących kształcenia młodzieży polskiej, coraz liczniejszej obecnie na terenie całej Wielkiej Brytanii. Analiza treści i wnioski krytyczne Zebrany materiał źródłowy i treść rozprawy doktorskiej ks. mgr. lic. Ryszarda Zalewskiego są adekwatne do tytułu pracy oraz do tematów kolejnych rozdziałów, a także do poszczególnych paragrafów zamieszczonych w rozdziałach. Cenne jest również dla polskiego czytelnika przedstawienie i charakterystyka angielskiego systemu nauczania odrębnego od innych europejskich wzorców. Autor wspomina zasługi nowo mianowanego w 1938 roku rektora PMK w Londynie ks. Władysława Staniszewskiego oraz prorocze słowa, które usłyszał od ówczesnego Prymasa Polski, który go tam posyłał. Warto by dodać w tym miejscu, że prymasem tym był kard. August Hlond. (s.26) Jeszcze jedna uwaga krytyczna: Autor w temacie pracy podał, że opracowanie dotyczy terenu Anglii i Walii więc terenu należącego do Polskiej Misji Katolickiej w Londynie. W poszczególnych rozdziałach i paragrafach mówi natomiast o systemie oświaty i szkolnictwie w Wielkiej Brytanii jest to słuszne, gdyż takie same prawa były w całej Wielkiej Brytanii, a nie tylko Anglii czy Walii to samo było w Szkocji, która posiadała własną Polską Misję Katolicką. Dlatego może w paragrafach też zawęzić tylko do Anglii i Walii. Autor dobrze i swobodnie posługuje się techniką pisania pracy naukowej, dotyczy to całości konstrukcji pracy oraz do stosowania przypisów. W pracach historycznych, do których ta rozprawa też się zalicza w przypisach cytuje się głównie źródła z których Autor czerpie wiadomości. Dlatego też rzadko używa się (Por. porównaj), chyba że dotyczy to kilku niespójnych źródeł. Autor cytując jedno źródło stawia przed przypisem (Por.) z czym to porównać? Inne uwagi krytyczne do całości spisu treści zostały zamieszczone bezpośrednio przy jej omawianiu. W pracy tej można zauważyć wielkie zaangażowanie się Autora w podjęciu opracowania tego tematu. Źródłem i inspiracją są zapewne duszpasterskie lata spędzane wśród Rodaków w Anglii i Walii i posługa duszpasterska dla nich. Dodatkowym atutem w tej pracy jest swoboda, z jaką Autor porusza się po wszystkich stowarzyszeniach i organizacjach używając w tym języka polskiego oraz języka angielskiego, przy dobrej znajomości angielskich realiów. Praca ta jest rzetelnym opracowaniem szkolnictwa polskiego prowadzonego przez Polskie Szkoły Sobotnie w Anglii i Walii dla polskich emigrantów - od momentu ich powstawania.

8 8 Uważam również, iż praca ta, po uzupełnieniu krytycznych wniosków oraz proponowanych sugestii powinna ukazać się drukiem i służyć dalszemu badaniu przeszłości i historii powojennych dziejów naszych Rodaków, których losy pozostawiły na Obczyźnie, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, dokąd emigracja Polaków jest ciągle aktualna. Wniosek końcowy Wyrażam przekonanie, że rozprawa ks. mgr. lic. Ryszarda Zalewskiego spełnia wszystkie wymagania stawiane rozprawie doktorskiej, które uzasadniają postawienie wniosku o dopuszczenie go do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Poznań, rok