Ochrona œrodowiska a innowacje. Mirosława Witkowska-Dąbrowska Agnieszka Napiórkowska-Baryła

Transkrypt

1 Ochrona œrodowiska a innowacje Mirosława Witkowska-Dąbrowska Agnieszka Napiórkowska-Baryła Olsztyn 2014

2 Ochrona środowiska a innowacje

3 Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Projekt pn. Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie Człowiek najlepsza inwestycja Publikacja bezpłatna

4 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Mirosława Witkowska-Dąbrowska Agnieszka Napiórkowska-Baryła Ochrona środowiska a innowacje (stan prawny na r.) Olsztyn 2014

5 Wydawca: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j. Autorzy: Mirosława Witkowska-Dąbrowska Agnieszka Napiórkowska-Baryła Recenzent: dr hab. inż. Konrad Turkowski, prof. UWM Redakcja: dr inż. Mirosława Witkowska-Dąbrowska Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2014 Projekt okładki: Magdalena Sakwa Łamanie tekstów: Joanna Podgórska Skład, druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j. ul. Brzeska 4, Włocławek tel , sekretariat@expol.home.pl ISBN

6 Spis treści Wstęp Wprowadzenie do problematyki innowacji w kontekście ochrony środowiska Pojęcie, zakres i rodzaje innowacji Źródła innowacji, dyfuzja i absorpcja innowacji Uwarunkowania procesów innowacyjnych Innowacje ekologiczne w przedsiębiorstwie Wpływ innowacyjnych rozwiązań na przejście od użytkowania do zarządzania środowiskiem Zakres definicji środowiska jako wynik innowacyjnego podejścia do korzystania ze środowiska Współczesne podejście do korzystania ze środowiska jako element innowacyjności w sferze zarządzania środowiskiem Narodziny koncepcji zrównoważonego rozwoju jako innowacyjnego podejścia do problemów globalnych zmian w środowisku Innowacje prawno-organizacyjne w zarządzaniu i ochronie środowiska w Polsce Dokumenty strategiczne wspierające pośrednio lub bezpośrednio zrównoważony rozwój Regulacje prawne w innowacyjnym podejściu do zarządzania środowiskiem Innowacyjne rozwiązania organizacyjne i administracyjno-prawne w ochronie zasobów środowiska Przestrzeń geodezyjna i informacja przestrzenna w zakresie środowiska Ochrona i zarządzanie wodami Ochrona i gospodarka kopalinami Ochrona lasów i zrównoważona gospodarka leśna Ochrona gruntów rolnych i gleb Ochrona atmosfery i innowacyjne źródło energii niekonwencjonalnej Innowacje organizacyjne w systemie gospodarki odpadami

7 5. Systemy zarządzania środowiskowego Środowiskowe zarządzanie strategiczne Międzynarodowe Systemy Zarządzania Środowiskowego Szanse i zagrożenia wynikające z biotechnologii w innowacyjnych procesach wytwórczych Piśmiennictwo

8 Wstęp Innowacje należą do podstawowych źródeł rozwoju gospodarczego przedsiębiorstw i organizacji. Rozwój wiąże się często ze zwiększonym zużyciem zasobów i większym zanieczyszczeniem środowiska, wbrew konstytucyjnej zasadzie zrównoważonego rozwoju. Istnieje w związku z tym potrzeba wprowadzania innowacji ekologicznych, mających na celu złagodzenie presji na środowisko. Według ogólnej systematyki innowacje ekologiczne dzielą się na techniczne (produktowe i procesowe) oraz organizacyjne. Zakres korzystania ze środowiska (zarówno w kwestii korzystania z zasobów jak i emisji zanieczyszczeń) jest unormowany w przepisach prawa. W związku z tym nadrzędnym celem innowacji ekologicznych jest zapewnienie zgodności z obowiązującymi standardami i normami, co mieści się w zakresie ekologicznych innowacji organizacyjnych. Nie bez znaczenia pozostają oczywiście ekologiczne innowacje techniczne, w regulacjach prawnych określane jako instalacje urządzenia albo zespoły urządzeń technicznych oraz technologie środowiskowe, które stymulują tworzenie innych innowacji, a także generują niższe zewnętrzne koszty środowiskowe. I z tej racji skrypt nie traktuje szerzej o technicznych innowacjach ekologicznych, tematyka skupia się na innowacjach organizacyjnych. Skrypt jest kierowany do studentów kierunku Zarządzanie i Inżynieria Produkcji i stanowi przewodnik dotyczący ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi wynikającymi z przepisów prawa oraz międzynarodowych i unijnych standardów zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwach i organizacjach. 7

9 Niniejsza publikacja została przygotowana i wydana w ramach projektu pn. Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, realizowanego przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Prezentowane opracowanie zostało przygotowane w celu realizacji zajęć na nowym kierunku studiów Zarządzanie i Inżynieria Produkcji, specjalność Zarządzanie innowacjami, utworzonym w ramach ww. projektu na Wydziale Nauk Ekonomicznych.

10 1. Wprowadzenie do problematyki innowacji w kontekście ochrony środowiska 1.1. Pojęcie, zakres i rodzaje innowacji Innowacje mogą być utożsamiane z pojęciem zmiany. Źródeł pojęcia innowacja należy szukać w łacińskim słowie innovatio lub innovare. Pierwsze z nich oznacza odnowienie, drugie zaś odnawiać, odświeżać, zmieniać. Podręczny słownik wyrazów obcych (2006) podaje, iż innowacja to wprowadzenie czegoś nowego, rzecz nowo wprowadzona, nowość, reforma. Zakres pojęcia innowacja jest różnie ujmowany. Najogólniej poprzez innowacje można rozumieć wprowadzenie do użytku nowych rzeczy, pomysłów lub sposobów postępowania. Potocznie innowacja utożsamiana jest najczęściej ze zmianami technicznymi i pojmowana jako prowadzenie działalności badawczo-rozwojowej przez jednostki gospodarcze, której wynikiem są wynalazki, wprowadzone następnie na rynek. Coraz częściej jednak pojęcie innowacji koncentruje się na innych aspektach innowacyjności, zwracając coraz większą uwagę na innowacje w zakresie rozwiązań organizacyjnych czy w dziedzinie ochrony środowiska (Kalinowski 2010). Pietrasiński (1971) podaje, że innowacje to zmiany celowo wprowadzane przez człowieka lub zaprojektowane przez układy cybernetyczne, które polegają na zastępowaniu dotychczasowych stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatnio w świetle określonych kryteriów składających się w sumie na postęp. Nie każda jednak zmiana zasługuje na miano innowacji. Jest nią tylko zmiana przyczyniająca się do postępu w danej dziedzinie aktywności ludzkiej. Z kolei mianem postępu technicznego można określić tylko takie zmiany w technice, które są korzystne dla człowieka, tj. podnoszą wydajność pracy, zwiększają jej bezpieczeństwo, nie powodują negatywnych zmian w środowisku naturalnym. Taki postęp ma więc wymiar nie tylko techniczny, ale i społeczno-ekonomiczny (Szatkowski 2001). Pojęcie innowacji wprowadzone zostało do nauk ekonomicznych przez J. A. Schumpetera w początkach ubiegłego wieku i rozumiane jest jako: wprowadzenie do produkcji nowych lub udoskonalenie dotychczas istniejących wyrobów, wprowadzenie nowej lub udoskonalonej metody wytwarzania, stworzenie nowego rynku, zastosowanie nowej formy sprzedaży lub zakupów istniejących wyrobów, zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów, 9

11 wprowadzenie nowej organizacji procesów (Schumpeter 1960). Zakres innowacji podany przez Schumpetera jest bardzo szeroki i obejmuje wszelkie zmiany o charakterze technicznym i organizacyjnym, jakie mogą mieć miejsce w jednostkach gospodarczych. Szerokie rozumienie pojęcia innowacji zawarte jest również w podręczniku Oslo Manual 1, według którego pod pojęciem innowacji należy rozumieć wprowadzenie nowych lub istotnie zmienionych (ulepszonych, zmodernizowanych) wyrobów (produktów materialnych oraz usług), procesów lub rozwiązań w zakresie organizacji i zarządzania. Podręcznik Oslo Manual definiuje również działalność innowacyjną jako czynności o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym, której celem jest opracowanie i wdrożenie innowacji. Kalinowski (2010) podaje, że wielu autorów (m.in. E. Mansfield, Ch. Freeman, B. Gruchman, A.H. Jasiński, E. Stawasz, J. Bogdanienko, A. Francik) proponuje wąskie ujęcie (czy podejście) innowacji. M. Brzeziński wręcz przestrzega przed szerokim traktowaniem pojęcia innowacji jako każdej zmiany dotyczącej dowolnego obszaru funkcjonalnego przedsiębiorstwa, ponieważ skutkuje to zacieraniem się granicy między wprowadzaniem zmian a operacyjną działalnością firmy. Pojęcie innowacji można także rozpatrywać z punktu widzenia skali, w jakiej one występują. Innowacje są często utożsamiane z tzw. nowością absolutną, czyli nowością na skalę światową. Ich cechą jest to, że nie mają pierwowzoru i najczęściej są wynikiem prac badawczo-rozwojowych (Kalinowski 2010). Najszerszy podział innowacji proponuje Ileczko (1979), który dzieli innowacje na: antropocentryczne dotyczące różnych przejawów życia jednostek ludzkich, społeczne dotyczące organizacji stosunków międzyludzkich, biotyczne innowacje w zakresie przyrody, techniczne rozumiane jako zmiany w technice i technologii. Janasz i Kozioł (2007) innowacje techniczne dzielą na: produktowe, mające miejsce, gdy wprowadza się na rynek nowatorskie produkty, służące do zaspokajania nowych potrzeb lub udoskonala się wyroby już wytwarzane; procesowe, odnoszące się do wprowadzania nowych sposobów wytwarzania lub zastosowania istniejących dóbr, organizacyjne, czyli zmiany w funkcjonowaniu organizacji, wprowadzone w celu podniesienia sprawności działania (np. nowe metody marketingu lub zarządzania). 1 Dokument wydany przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), zawierający omówienie metod zbierania oraz interpretacji wskaźników dotyczących innowacji. Stanowi on powszechnie wykorzystywany międzynarodowy standard badań statystycznych w obszarze innowacyjności, a także zawiera terminologię z zakresu innowacji. 10

12 Innowacje produktowe i procesowe są ze sobą powiązane. Produkcja nowego dobra czy jest istotnie nowa, czy jest tylko modyfikacją starego produktu zawsze wymaga kolejnej kombinacji nakładów, a więc innowacji procesowej. Jednocześnie nowy lub ulepszony proces produkcyjny zmienia cechy wytwarzanych dóbr, wymuszając innowacje produktowe (Janasz, Kozioł 2007). Autorzy ci, za Gordon (1978), rozróżniają innowacje będące nowością w skali światowej, kraju bądź całego działu przemysłu, przedsiębiorstwa. Kalinowski (2010) za B. Von Stamm (2003) oraz J. Tidd i inni (2005) z uwagi na skalę, w jakiej zachodzą innowacje, dzielą je na: innowacje przełomowe, innowacje znaczące, drobne usprawnienia. Innowacje przełomowe (radykalne, pionierskie) to takie, które nie mają swojego pierwowzoru w praktyce gospodarczej. Przełomową innowacją było skonstruowanie samochodu lub wynalezienie elektryczności. Obecnie mianem innowacji przełomowej najczęściej określa się wprowadzenie wyrobu bazującego na nowych, przełomowych technologiach, ale można nim również określić zmiany w procesach oraz metodach zarządzania. Innowacje znaczące (wyróżniające) to takie, które prowadzą do znacznych usprawnień, ale nie są oparte na fundamentalnie nowych technologiach lub podejściach. Drobne usprawnienia, określane także jako innowacje przyrostowe, to takie, których efektem jest niewielka, ale ciągła poprawa wyników działalności firmy. Postęp w tym przypadku polega np. na nieznacznym udoskonaleniu produktu, skróceniu czasu obsługi klienta lub obniżeniu kosztów (Kalinowski 2010). Na rys. 1 przedstawiono zależności pomiędzy wymienionymi rodzajami innowacji w postaci macierzy, ułatwiającej ich całościową analizę. Rys. 1. Macierz zależności pomiędzy poszczególnymi rodzajami innowacji. Źródło: Kalinowski (2010) 11

13 Z kolei Kalinowski (2010) za Tucker (2002) w układzie przedmiotowym proponuje podział innowacji na: innowacje produktowe, innowacje procesowe, innowacje strategiczne. Innowacje produktowe polegają na wytworzeniu nowych wyrobów lub udoskonaleniu już istniejących w celu lepszego zaspokojenia potrzeb i wymagań klientów. Innowacje procesowe mogą dotyczyć sposobów projektowania, wytwarzania, dostarczania, serwisowania oferowanych wyrobów, a także wewnętrznych elementów firmy, związanych np. z obsługą kadrową czy finansowo-księgową. Innowacje strategiczne odnoszą się z kolei do zasad określających sposoby postępowania firmy w otoczeniu, w którym działa. Innowacje te mogą dotyczyć m.in. zaprojektowania nowych kanałów dystrybucji wyrobów, zmiany koncepcji prowadzenia działań promocyjnych czy wejścia na nowe rynki lub do nowych segmentów obecnych rynków. Przykładem tego typu innowacji może być podjęcie przez firmę decyzji o sprzedaży swoich wyrobów przez Internet (Kalinowski 2010). Na rys. 2 przedstawiono przykłady innowacji w podziale na skalę i przedmiot. Rys. 2. Matryca zależności innowacji ze względu na ich skalę oraz przedmiot. Źródło: Kalinowski (2010) Przywoływany wcześniej Oslo Manual (2005) również zawiera klasyfikację przedmiotową, jednak wyróżniono w niej odmienne rodzaje innowacji: innowacje produktowe, innowacje procesowe, 12

14 innowacje organizacyjne, innowacje marketingowe. Innowacje produktowe i procesowe definiowane są w podobny sposób jak u Kalinowskiego (2010). Innowacje organizacyjne to z kolei wprowadzanie nowych rozwiązań w zakresie organizacji i zarządzania. Innowacje marketingowe natomiast sprowadzają się do wdrożenia nowych metod marketingowych obejmujących m.in. design wyrobu, opakowanie, politykę cenową, formy promocji oraz dystrybucji. Kolejny podział innowacji wg kryterium oryginalności proponują Janasz i Kozioł (2007) za Spruch (1976), dzieląc je na: innowacje kreatywne (pionierskie), innowacje imitujące (adaptowane). Innowacje kreatywne odnoszą się do odkryć i wynalazków będących samodzielnymi wytworami danej grupy i mają doniosłe znaczenie. Natomiast innowacje imitujące powstają w wyniku naśladownictwa i rozpowszechniania oryginalnych osiągnięć. Kalinowski (2010) dzieli innowacje wg tego kryterium na: innowacje samodzielne, innowacje zaadaptowane, innowacje narzucone. Adaptacja innowacji wynika z chęci podążania za liderami w danej dziedzinie, również w zakresie systemów zarządzania (np. ISO) lub wdrażania standardów. Innowacje narzucone pojawić się mogą w sytuacji, w której dane rozwiązanie zostanie wymuszone przez określone regulacje prawne lub w sytuacji, kiedy dochodzi do fuzji lub przejęcia. Z powyższymi podziałami koresponduje podział wyróżniający innowacje: podstawowe, usprawniające. Innowacje podstawowe dokonują pewnego przełomu technologiczno-organizacyjnego, przyczyniają się do zmian gospodarczo-społecznych. Swoim znaczeniem odpowiadają innowacjom kreatywnym. Innowacje usprawniające powodują tylko usprawnienie innowacji podstawowych (Janasz i Kozioł 2007). Biorąc pod uwagę mechanizm pobudzania, kreowania innowacji i przyczynę ich powstawania, Nowak-Far (2000) dzieli innowacje na: innowacje popytowe inicjowane przez rynek, innowacje podażowe inicjowane przez naukę i technikę. Innowacje popytowe są stymulowane przez potrzeby rynkowe i pozarynkowe. Innowacje podażowe są następstwem odkryć, wynalazków, dokonywanych przez twórców pod wpływem ich dociekliwości i predyspozycji twórczych oraz potrzeby samorealizacji. Dokonując podziału i charakterystyki innowacji, nie można pominąć kryterium korzyści, jakie dają przedsiębiorstwu i społeczeństwu. Janasz i Kozioł (2007) dzielą innowacje na przynoszące: 13

15 obniżkę kosztów, poprawę jakości produktów, wzrost ilości produktów, poprawę warunków pracy i bezpieczeństwa, ochronę środowiska naturalnego człowieka. Inny podział innowacji, uwzględniający także kryterium korzyści, dzieli innowacje na: gospodarcze przynoszone korzyści są wymierne, społeczne korzyści są niewymierne, społeczno-gospodarcze korzyści są wymierne i niewymierne, potencjalne korzyści mogą być osiągnięte po wprowadzeniu innowacji, rzeczywiste kiedy korzyści zostały już osiągnięte (Janasz i Kozioł 2007). W procesie tworzenia i wprowadzania innowacji kluczową rolę odgrywają wiedza, kwalifikacje, postawy i warunki psychospołeczne osób realizujących innowacje. Madej (1970) uwzględniając powyższe, dzieli innowacje na: techniczne i technologiczne, w których środkiem tworzącym innowacje jest technika i technologia, wpływające na opracowanie i wdrażanie nowych procesów, produktów i usług, ekonomiczno-organizacyjne, które tworzy organizacja, społeczne i socjalno-bytowe, przeprowadzane w dziedzinie pozaprodukcyjnej działalności przedsiębiorstwa. Leszczyńska (2011) dzieli innowacje na: tradycyjne, ukierunkowane na osiąganie celów ekonomicznych, ekologiczne, ukierunkowane na osiąganie celów ekologicznych Źródła innowacji, dyfuzja i absorpcja innowacji Każdej innowacji można przypisać określone źródło, czyli miejsce, w którym została zainicjowana, pomysł, który stał się inspiracją, oraz przyczyny wywołujące określone zjawisko. Źródłem innowacji jest wszystko, co inspiruje człowieka do zmian. Jest to środowisko stymulujące procesy zmian, pozwalające człowiekowi kreatywnie reagować na zmieniające się otoczenie. Źródło określane jest jako punkt wyjścia czegoś, miejsce, w którym się coś zaczyna, z którego coś pochodzi (Janasz i Kozioł 2007). Źródła innowacji dzielą się na wewnętrzne (endogeniczne) i zewnętrzne (egzogeniczne). Źródła wewnętrzne innowacji tkwią wewnątrz podmiotu (przedsiębiorstwa, organizacji). Są to przede wszystkim prace własnego zaplecza badawczo-rozwojowego. Zaplecze zaś tworzą np. laboratoria, działy konstrukcyjno- -technologiczne. Zatrudnieni tam pracownicy opracowują nowe rozwiązania w postaci wynalazków czy know-how. Sukces zależy od kreatywnych, zdolnych 14

16 pracowników niebojących się reagować na zmiany. Od ich determinacji i zdolności twórczego myślenia, umiejętności wykorzystywania pojawiających się szans zależy powodzenie innowacji. Do wewnętrznych źródeł innowacji można zaliczyć także projekty wynalazcze i racjonalizatorskie, usprawnienia organizacji produkcji i metod pracy zgłaszane przez pracowników organizacji. Korzystanie z tych źródeł jest bardzo korzystne dla organizacji, m.in. ze względu na efekt kumulowania się tych usprawnień. Jest to zazwyczaj źródło tańsze od źródeł zewnętrznych (Janasz i Kozioł 2007). Źródła zewnętrzne dzielą się na krajowe i zagraniczne. Źródła te wykorzystuje się w zależności od pozycji firmy, rodzaju działalności, sytuacji finansowej, typu rynku i produktu. Korzystanie ze źródeł zewnętrznych staje się powszechną praktyką. Umożliwia firmom szybkie podnoszenie poziomu technologicznego produkcji, unowocześnienie technologii, uzyskanie nowych rozwiązań w stosunkowo krótkim czasie i przy niskim ryzyku. Do źródeł krajowych zalicza się rozwiązania ze sfery badawczo-rozwojowej (sektor B+R). Tworzą ją placówki naukowo- -badawcze zorganizowane w trzech pionach: szkoły wyższe, placówki naukowe Polskiej Akademii Nauk, jednostki resortowe i branżowe, czyli tzw. JBR-y (jednostki badawczo-rozwojowe) 2. Źródłem innowacji dla przedsiębiorstw są również wyniki prac z jednostek rozwojowych, czyli podmiotów gospodarczych zajmujących się (oprócz swojej podstawowej działalności) działalnością B+R. Są to najczęściej przedsiębiorstwa przemysłowe z własnym zapleczem badawczym (Janasz i Kozioł 2007). Do źródeł zagranicznych należą rozwiązania będące wynikiem badań zagranicznego zaplecza badawczo-rozwojowego w przedsiębiorstwach i instytucjach zajmujących się transferem wiedzy oraz licencje i know-how zakupione lub uzyskane od innych przedsiębiorstw, import maszyn i urządzeń, wspólne przedsięwzięcia naukowe oraz wymiana pracowników w celu nabycia nowych doświadczeń i szkolenia. Oznacza to korzystanie z obcych osiągnięć naukowo-technicznych, sprawdzonych i przeważnie już stosowanych. Umożliwia to szybkie podniesienie poziomu technicznego i osiągnięcie efektów ekonomicznych (Janasz i Kozioł 2007). Termin dyfuzja używany jest w wielu dziadzinach nauki w odniesieniu do rozpowszechniania lub rozprzestrzeniania między systemami społecznymi rozwiązań, idei, informacji. Na płaszczyźnie organizacyjnej dyfuzja innowacji stanowi proces upowszechniania innowacji występujący wówczas, gdy po pierwszym udanym zastosowaniu nowego rozwiązania technicznego lub organizacyjnego 2 Jednostki badawczo-rozwojowe (JBR) są to państwowe jednostki organizacyjne, wyodrębnione pod względem organizacyjnym, prawnym i ekonomicznym. Ich celem jest prowadzenie działalności badawczo-rozwojowej, której wyniki powinny znaleźć zastosowanie w gospodarce narodowej i życiu społecznym. 15

17 następuje jej przyswojenie przez inne przedsiębiorstwa. Analizując proces dyfuzji, należy zwrócić uwagę na sześć jego elementów: obszar otoczenie, w którym proces zachodzi, czas dyfuzji okres przyswajania i wprowadzania rozwiązania, jednorazowy lub podzielony na fazy, innowację przedmiot podlegający dyfuzji, miejsce pochodzenia innowacji związane ze źródłem innowacji oraz przestrzennym jej rozpowszechnianiem w czasie, miejsce przeznaczenia innowacji w następnym interwale czasowym, drogę ruchu i interakcji przebytą przez innowację między punktem początkowym a docelowym (Leszczyńska 2011). Przestrzeń dyfuzji obejmuje szeroko pojmowane środowisko geograficzne, społeczne bądź kulturowe. Wyróżnić można dwa kierunki poziomego transferu innowacji: przestrzenny, w którym innowacja jest przekazywana wewnątrz przedsiębiorstwa lub na zewnątrz pomiędzy jednostkami gospodarczymi, sytuacyjny, w którym innowacja znajduje zastosowanie w innych dziedzinach. Tempo dyfuzji odzwierciedla szybkość, z jaką innowacja jest przekazywana. Cykl dyfuzji liczy się od pierwszego zastosowania danego wynalazku aż do jego ostatniego wdrożenia. Proces ten trwa do chwili, kiedy potencjalni naśladowcy rozpoczną wykorzystywanie rozwiązania. Z procesem dyfuzji utożsamiany jest proces absorpcji innowacji, chociaż nie są to pojęcia tożsame. Dyfuzja koncentruje się na przestrzennym rozpowszechnieniu rozwiązania, absorpcja dotyczy procesu przyswajania (wchłaniania) przez jednostkę. W przypadku przedsiębiorstwa absorpcja oznacza akceptację innowacji pojawiających się w wyniku dyfuzji. Proces ten składa się z pięciu faz: 1) świadomość innowacji, 2) zainteresowanie innowacją, 3) analiza możliwości wykorzystania, 4) testowanie, 5) implementacja (Leszczyńska 2011) Uwarunkowania procesów innowacyjnych Za innowacyjne uważa się przedsiębiorstwo (organizację), które: prowadzi w szerokim zakresie prace badawczo-rozwojowe (lub dokonuje zakupów projektów nowych produktów lub technologii), przeznacza na tę działalność stosunkowo wysokie środki finansowe, systematycznie wdraża nowe rozwiązania naukowo-techniczne, reprezentuje duży udział nowości (wyrobów i technologii) w ogólnej produkcji, stale wprowadza innowacje na rynek (Janasz i Leśkiewicz 1995). 16

18 Procesy innowacyjne oraz działalność badawczo-rozwojowa w przedsiębiorstwach (organizacjach) są wypadkową wielu uwarunkowań (czynników). Uwarunkowania procesów innowacyjnych mogą mieć naturę socjologiczną, psychologiczną, filozoficzną, historyczną, organizacyjną bądź ekonomiczną. Zmieniają się w czasie, mają charakter dynamiczny (Janasz i Kozioł 2007). Wstępnej identyfikacji i systematyki uwarunkowań procesów innowacyjnych dokonał Kasprzyk (1980), budując piramidę uwarunkowań (rys. 3). Rys. 3. Piramida uwarunkowań procesów innowacyjnych. Źródło: Kasprzyk (1980) Rys. 4. Relacja pomiędzy procesem innowacyjnym a procesem badań i rozwoju. Źródło: Kalinowski (2010) 17

19 Leszczyńska (2011) za Bielskim (2007) ograniczeń w dyfuzji innowacji dopatruje się m.in. w: niskich nakładach na sferę B+R, niekorzystnej strukturze źródeł finansowania i dystrybucji środków, liczebności, rozmieszczenia i stopnia wykorzystania personelu B+R, niewielkiej ilości jednostek krajowego transferu technologii, wysokich kosztach ochrony własności intelektualnej. W Polsce w okresie transformacji najważniejszym stymulatorem procesów innowacyjnych jest zrównoważony i konkurencyjny rynek, który jest także najsurowszym weryfikatorem nowych produktów i usług. O inspirującej roli rynku można twierdzić wówczas, gdy rynek decyduje o: konieczności zastosowania nowego rozwiązania naukowo-technicznego, kierunku poszukiwań i wyborze konkretnego przemysłu, terminie jego wdrażania i wprowadzenia na rynek, sposobie wprowadzenia innowacji na rynek, skali zastosowania (wielkości produkcji nowego produktu lub usługi), momencie wycofania wyrobu z rynku i zastąpieniu go nowym (Janasz i Kozioł 2007). Fiedor (1979) podaje, że są to uwarunkowania rynkowe, dzieli je na popytowe i podażowe. Do determinant podażowych zalicza: jakość, rozumianą jako zdolność do zaspokajania konkretnej potrzeby, jej złożoność lub podzielność, zakres przewagi pod względem cech użytkowych lub techniczno-eksploatacyjnych, jednostkowe koszty produkcji, w tym wielkość niezbędnych inwestycji, zakres zaspokojenia potrzeb indywidualnych. Do grupy czynników popytowych należą zastosowania innowacji i jej trwałość w czasie, relacja między zyskownością osiąganą dzięki zastosowaniu innowacji a zyskownością osiągniętą w wyniku alternatywnych sposobów, wielkość rynku, koszt wejścia na niego. Z perspektywy ekonomicznej pierwsza grupa informuje o kosztach produkcji z punktu widzenia producenta, druga o walorach użytkowych innowacji (Fiedor 1979). Janasz i Kozioł (2007) oprócz rynku mówią o innych uwarunkowaniach wynikających z otoczenia firmy. Składa się ono z dwóch płaszczyzn: bliższej, czyli otoczenia operacyjnego (mikrootoczenia), oraz dalszej, czyli otoczenia ogólnego (makrootoczenia). Otoczenie operacyjne tworzy wiele czynników, które wpływają na procesy innowacyjne przedsiębiorstw. Można tutaj wskazać: odbiorców, dostawców, kooperantów, pozostałych partnerów w biznesie i konkurentów, czyli jednostki zajmujące się działalnością technologiczno- -przemysłową, wdrożeniami i komercjalizacją nowych rozwiązań; pełnią one rolę stymulującą w procesie innowacyjnym, a więc dostrzegają potrzebę innowacji, znajdują rozwiązanie, budują prototyp i sprawdzają jego wartość, instytucje sfery nauki i techniki, które zajmują się tworzeniem nowej wiedzy naukowej i technicznej w postaci odkryć, wynalazków, nowych pomysłów 18

20 racjonalizatorskich; są to wyższe uczelnie, instytuty naukowe i badawcze, centra badawcze itp., instytucje i organizacje zajmujące się wspieraniem i pośredniczeniem w dziedzinie innowacji, jak parki naukowe i technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości, ośrodki doradztwa i szkoleń, ośrodki wspomagania przedsiębiorczości, środowisko lokalne i regionalne obejmujące przeszłość obszarów, dostępną infrastrukturę, lokalny klimat ekonomiczny. Determinanty oddziałujące na procesy innowacyjne, a pochodzące z otoczenia dalszego, tworzą ogólne warunki do tworzenia i dyfuzji innowacji w gospodarce. Stanowią je: rozwiązania instytucjonalne, organizacyjne i informacyjne tworzące system innowacyjny danego państwa, czyli układ podsystemów produkcyjnych i naukowo-technicznych oraz zależności między nimi, charakteryzujące poziom innowacyjności danego kraju, polityka innowacyjna państwa, warunki instytucjonalno-rynkowe ze scharakteryzowanym mechanizmem rynkowym oraz bazą zasobów: infrastrukturą (siła robocza, dostępność kapitału, usługi transportowe i telekomunikacyjne), usługami technicznymi (standaryzacja, certyfikacja) oraz systemem prawnym i podatkowym, system edukacyjny państwa, który obejmuje zespół publicznych i prywatnych instytucji (placówki szkolnictwa wszystkich szczebli, jednostki kształcenia i przygotowania zawodowego) oraz programów edukacji i podnoszenia kwalifikacji zawodowych w celu wytworzenia umiejętności i innowacyjnych zachowań pracowników (Janasz i Kozioł 2007). Generalnie wszystkie uwarunkowania procesów innowacyjnych dzielą się na wewnętrzne związane z przedsiębiorstwem (organizacją) i zewnętrzne wynikające z otoczenia. Taki podział proponuje większość autorów, m.in. Z. Piątkowski, M. Sankowski, H. Mizgajska, A. Francik, A. Pocztowski (Janasz i Kozioł 2007). Do czynników endogenicznych warunkujących sukces przedsiębiorstwa w działalności innowacyjnej zalicza się: siłę finansową przedsiębiorstwa, która decyduje o tym, na ile nieudanych prób może sobie pozwolić przedsiębiorstwo, zanim osiągnie sukces; to bardzo ważny czynnik, ponieważ działalność B + R obciążona jest z reguły wysokim ryzykiem, wyczucie rynku, które decyduje o tym, czy dana innowacja trafi na zainteresowanie klientów, wielkość przedsiębiorstwa, z którą często wiąże się dynamika innowacyjności, ciągłość kierownictwa przedsiębiorstwa, co wiąże się z długookresowością procesów innowacyjnych, gotowość i motywacja kadry zarządzającej do podejmowania ryzyka, 19

21 wysokość progu wejścia na rynek, wymuszająca skoncentrowanie się, również finansowo, na mniejszej liczbie projektów, ale z zamiarem zdobycia możliwie dużego udziału w rynku (Janasz i Kozioł 2007), za Francik i Pocztowski (1991). Leszczyńska (2011) podaje, że uwarunkowania wewnętrzne wynikają głównie z czynników związanych z zasobami ludzkimi, z otoczeniem i z kondycji finansowej przedsiębiorstwa (tab. 1). Tabela 1. Wewnętrzne uwarunkowania absorpcji innowacji. Wynikające z osobowości menedżera Czynniki związane z zasobami ludzkimi Kreatywność, otwartość na innowacje, chęć wyróżnienia się, zdolności organizacyjne Związane z doświadczeniem menedżera Związane z pracownikami Związane z mikrootoczeniem Związane z lokalizacją Związane z makrootoczeniem Prawa do własności intelektualnej Jakość partnerów Wykształcenie, znajomość języków obcych, umiejętności zawodowe, przebieg pracy zawodowej, doświadczenie w kierowaniu firmą, umiejętność organizowania pracy z ludźmi, motywacja materialna Wykształcona kadra, poczucie wspólnoty interesów, pozytywna ocena osoby menedżera, ogólne warunki pracy i płacy, organizacja motywująca do działalności innowacyjnej Czynniki związane z otoczeniem Współpraca z klientami, innowacyjność konkurencji, brak ograniczeń w dostępie do rynku, sytuacja na rynku pracy Ograniczenia ze strony ochrony środowiska, konieczność współdziałania z władzami, możliwość kontaktu ze szkołą wyższą lub placówkami sfery B + R, ukształtowanie infrastruktury Prawo o rejestracji działalności gospodarczej, prawo podatkowe, warunki zaciągania i spłaty kredytów, uprawnienia klientów, ochrona własności intelektualnej Prawo własności do opracowanych innowacji, prawa użytkowe w trakcie współpracy kilku podmiotów Oczekiwania partnerów, przestrzeganie terminów Czynniki związane z wynikami działalności Wyniki działalności firmy Wartość i dynamika sprzedaży, wynik finansowy, płynność finansowa, wartość eksportu, zobowiązania na rzecz dostawców Źródło: Leszczyńska (2011) 20