Zamówienia prosimy sk³adaæ pod adresem elektronicznym:

Transkrypt

1

2 Niniejsze Scenariusze lekcji towarzysz¹ podrêcznikowi do nauczania podstaw przedsiêbiorczoœci w szko³ach ponadgimnazjalnych, który powsta³ w oparciu o program Zekonomi¹naty. Program tan uzyska³ akceptacjê MENiS na podstawie recenzji dr. Romana Sobieckiego oraz dr. Wojciecha J. Jakubowskiego. Numer w zestawie MENiS DKOS /02. Numer dopuszczenia podrêcznika DOKOS /02. Korekta: Eulalia askawiec Sk³ad komputerowy: Jan Jacek Swianiewicz Projekt ok³adki: Agnieszka Czy owska-nyka ISBN Centrum Edukacji Obywatelskiej Zamówienia prosimy sk³adaæ pod adresem elektronicznym: publikacje@ceo.org.pl

3 SPIS TREŒCI 1. M³ody przedsiêbiorczy M³odzi pracuj¹ i wspó³pracuj¹ M³ody ekonomista, czyli jak zrozumieæ gospodarkê M³ody Polak a systemy gospodarcze, czyli od centralnego planowania do gospodarki rynkowej M³ody cz³owiek a rynek, czyli sk¹d siê bior¹ ceny M³ody konsument, czyli kupuj z g³ow¹ M³ody cz³owiek a bud et, czyli jak zaplanowaæ dochody i wydatki M³ody cz³owiek myœli o przysz³oœci M³ody szuka pracy M³ody pracownik M³ody cz³owiek w œwiecie pieni¹dza M³ody inwestor, czyli co robiæ z pieniêdzmi M³ody menad er M³ody przedsiêbiorca M³ody cz³owiek w œwiecie marketingu i reklamy M³ody rolnik Makroekonomia, czyli gospodarka z lotu ptaka Pañstwo w gospodarce M³ody podatnik, czyli jak yæ w zgodzie z fiskusem M³ody cz³owiek a ubezpieczenia M³ody Polak a œwiatowa gospodarka ABC europejskiej gospodarki M³ody Polak w Europie M³ody Polak a etyka pracy i biznesu... 95

4

5 Cele 1. M³ody przedsiêbiorczy Po zajêciach uczeñ powinien umieæ: wyjaœniæ, co to jest przedsiêbiorczoœæ: jako zjawisko ekonomiczne oraz cecha ludzkiego dzia³ania wskazaæ, w jaki sposób mo na rozwijaæ tê cechê okreœliæ, jak¹ rolê w realizowaniu w³asnych celów i przedsiêwziêæ odgrywaj¹ umiejêtnoœci komunikacyjne, w tym autoprezentacji oraz negocjacji wyjaœniæ, na czym polegaj¹ negocjacje oraz jakie s¹ ich g³ówne etapy. Co bêdzie potrzebne na lekcji? przyk³ady przedsiêwziêæ m³odych ludzi Metodyitechnikipracy symulacja negocjacji dyskusja Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Zapytaj uczniów, z czym kojarzy im siê s³owo przedsiêbiorczoœæ. Wypiszcie skojarzenia na tablicy, staraj¹c siê je porz¹dkowaæ. Poleæ nastêpnie przeczytanie tekstu Potêga przedsiêbiorczoœci i sprawdzenie, jak pojêcie to rozumiane jest w podrêczniku. Wyjaœnij, e choæ w toku nauki przedmiotu podstawy przedsiêbiorczoœci u ywaæ bêdziecie tego pojêcia przede wszystkim w kontekœcie ekonomicznym, to przecie w yciu równie wa na jest przedsiêbiorczoœæ spo³eczna, rozumiana jako gotowoœæ i umiejêtnoœæ skutecznego dzia³ania na scenie ycia publicznego w szkole, swojej wspólnocie mieszkaniowej, mieœcie, pañstwie, a nawet na œwiecie... Cz³owiek przedsiêbiorczy, to ktoœ, kto potrafi sobie stawiaæ cele i je skutecznie realizowaæ, wspó³pracowaæ z innymi, podejmowaæ ryzyko, jakie wi¹ e siê z tym dzia³aniem nie tylko w sferze gospodarki, ale w³aœciwie we wszystkich dziedzinach. 2. Poproœ uczniów, by przyjrzeli siê wykresowi prezentuj¹cemu w³aœciwoœci cz³owieka przedsiêbiorczego i ewentualnie dodali do tego zestawu inne, nie wymienione tam cechy i umiejêtnoœci. Poleæ, by w parach przeanalizowali poszczególne w³aœciwoœci i przypomnieli sobie sytuacje, gdy oni sami wykazali siê ta cech¹, a nastêpnie zastanowili siê, w jaki sposób ich rówieœnicy i inni m³odzi ludzie mog¹ rozwijaæ tê cechê. Poproœ, by podali kilka recept, a nastêpnie podzielili siê swoimi pomys³ami z reszt¹ klasy. Mo ecie te wspólnie zastanowiæ siê, które z cech ludzi przedsiêbiorczych mog¹ byæ dla nich i ich otoczenia niebezpieczne, gdy ktoœ rozwinie je w stopniu nadmiernym (np. ambicja, gotowoœæ ponoszenia ryzyka, spryt). 3. Przedstaw uczniom pouczaj¹c¹ historiê twórców komunikatora Gadu-Gadu jednego z najbardziej po ytecznych i zabawnych wynalazków internetowych ostatnich lat. Mo esz tak e zapytaæ, czy uczniowie znaj¹ inne przyk³ady przedsiêbiorczych m³odych ludzi, którzy wpadli na jakiœ dobry pomys³ i zrealizowali go. Kilka takich

6 6 M³ody przedsiêbiorczy przypadków opisano w ksi¹ ce Kapitalizm do lat osiemnastu patrz fragment zamieszczony pod niniejszym scenariuszem. Podyskutujcie o szansach, jakie stoj¹ obecnie przed m³odymi ludÿmi, którzy maj¹ dobre pomys³y czy zdaniem uczniów ³atwo czy trudno siê przebiæ? Jak to zrobiæ? Kto mo e pomóc? 4. Poleæ, by uczniowie zapoznali siê z treœci¹ æwiczenia Przedsiêbiorczy, ale po co? i spróbowali odpowiedzieæ na zawarte w nim pytania. Ka dy uczeñ wypisuje na kartce najwa niejsze dla niego w yciu rzeczy i zastanawia siê najpierw sam, a potem z pomoc¹ kolegi z ³awki, a jaki sposób bycie przedsiêbiorczym mo e mu pomóc zrealizowaæ te w³aœnie wartoœci. Poproœ o podanie kilku przyk³adów, a komentuj¹c je powstrzymaj siê od oceniania, na ile wybrane przez uczniów wartoœci s¹ obiektywnie wa ne np. jeœli ktoœ stwierdzi, e dla niego najwa niejsza w yciu jest muzyka, to nauczyciel nie powinien tego kwestionowaæ Zwróæ uwagê, e aby odnieœæ sukces nie wystarczy ciekawy pomys³, trzeba tak e umieæ przekonaæ do niego innych. O sztuce porozumiewania siê z innymi, prezentowania swoich racji i rozwi¹zañ mówi tekst Sztuka negocjacji. Przedstaw zawarte w nim wiadomoœci, a nastêpnie poproœ o podsumowanie w kilku zdaniach najwa - niejszych w¹tków. Zapowiedz, e kolejne æwiczenie bêdzie dotyczy³o umiejêtnoœci dogadywania siê i negocjowania. 6. Uczniowie dziel¹ siê na osiem zespo³ów cztery to organizatorzy obozu sportowego, a cztery w³aœciciele oœrodków wypoczynkowych, w których obóz ten ma siê odbyæ. Poleæ zapoznanie siê z instrukcj¹ do æwiczenia Jedziemy na obóz oraz krótkim opisem najwa niejszych etapów negocjacji. Po odegraniu scenek wszystkie cztery pary zespo³ów prezentuj¹ klasie swoje ustalenia i relacjonuj¹ krótko przebieg negocjacji. Omówcie wspólnie æwiczenie i podsumowuj¹c je wypiszcie na tablicy kilka dobrych rad dla negocjatorów (np. gdy nie wiesz, jak siê zachowaæ poproœ o przerwê ; nie spieraj siê o drobiazgi ). Uœwiadom tak e uczniom, e umiejêtnoœci negocjacyjne przydaj¹ siê nie tylko w sytuacjach biznesowych, ale w³aœciwie stale w rozmowach uczniów z nauczycielami na temat terminu sprawdzianu semestralnego, czy w negocjacjach z bratem na temat tego, kto ma odgarn¹æ sprzed domu œnieg.. 7. Uœwiadom uczniom, e do niedawna w polskich szko³ach nie uczono podstaw przedsiêbiorczoœci i ekonomii. Obecnie potrzebê edukacji ekonomicznej dostrzegaj¹ nie tylko instytucje oœwiatowe, ale tak e gospodarcze, w tym miêdzy innymi Narodowy Bank Polski i Gie³da Papierów Wartoœciowych. Przedstaw portal edukacyjny NBP, zachêcaj¹c uczniów do korzystania z umieszczanych tam materia³ów. 8. Podsumowuj¹c lekcjê wykorzystaj pytania zawarte w rubryce SprawdŸ siê, zanim sprawdz¹ ciê inni. Wiedzieæ wiêcej* Myœl, e dzieci powinny siê tylko bawiæ, jest dla nich obraÿliwa. Kiedy m³ody cz³owiek postanawia robiæ coœ innego ni zabawa, to przypuszczalnie dlatego, e to, co wybra³, jest bardziej interesuj¹ce, przyjemniejsze. Kiedy znajdziesz coœ, na co mia³byœ wiêcej ochoty ni zabawê, jesteœ ju dostatecznie doros³y, eby przestaæ siê bawiæ i zacz¹æ znajdowaæ radoœæ w czymœ innym. Niektórzy spoœród starszych mog¹ powiedzieæ, e to wstyd, e nie zachowujesz siê jak dziecko, skoro jeszcze mo esz. A mo e nie lubi¹ swojej pracy? * W rubryce wiedzieæ wiêcej zamieszczamy inne wypowiedzi na omówiony temat.

7 M³ody przedsiêbiorczy 7 Czy jest coœ, co sprawia ci wiêksz¹ radoœæ ni dzieciêca zabawa? Jeœli tak powinieneœ to robiæ! Równie wówczas, kiedy jest to praca. Jeœli chcesz zarabiaæ na tym pieni¹dze, powinieneœ spróbowaæ. Ale jeœli chcesz to robiæ! Równie wówczas, kiedy jest to praca. Jeœli chcesz zarabiaæ na tym pieni¹dze, powinieneœ spróbowaæ. Ale jeœli chcesz to robiæ bez zarabiania pieniêdzy i mo esz znaleÿæ na to sposób to te œwietnie. Chodzi o to, e im wczeœniej zaczniesz robiæ coœ, co lubisz, cos co móg³byœ robiæ nawet wtedy, kiedy bêdziesz starszy, tym lepiej dla ciebie. Nigdy nie jest za póÿno na to, eby zacz¹æ. Dlaczego nie zacz¹æ od dzisiaj? (...) Kim Moriary i Julie Tervo z Lancaster w stanie Massachusetts, za³o y³y swój w³asny interes o nazwie Wiejskie Koty. Kiedy mia³y po dwanaœcie lat, zaczê³y robiæ zwierz¹tka z ga³ganków. Robi³y du e koty jako stopery do drzwi i ma³e kociaki jako maskotki i zabawki na choinkê. Pracowa³y po lekcjach, a w czasie wakacji przez ca³y dzieñ. Julie zszywa³a kawa³ki materia³u na maszynie, a Kim malowa³a rêcznie kocie mordki. Od³o y³y nieco zarobionych pieniêdzy i kupi³y za nie wiêksz¹ iloœæ materia³ów. Interes szed³ bardzo dobrze. Po jakimœ czasie przerzuci³y siê na misie z perkalu. Dziewiêcioletni Jesse Bartels z Laguna Beach w Kalifornii robi³ z gliny r¹czki do szczotek do zêbów. Uchwyty robione by³y w kszta³cie potworków, jakie Jesse widzia³ na filmach albo sam wymyœla³. Jego ojciec jest artysta ceramikiem i ma pracowniê blisko domu. Jesse sprzedaje swoje wytwory na miejscowym targu rzemieœlniczym. (...) Nick i Alex Karvounis, czternastoletnie bliÿniaki z Timonium w stanie Maryland, onglowali i wykonywali magiczne sztuczki na dzieciêcych przyjêciach urodzinowych. Czêœæ swoich zysków ch³opcy od³o yli na op³acenie szko³y, a czêœæ na nowe przybory magiczne. Trzy dziewczynki w wieku 11, 12 i 13 lat, prowadzi³y w³asny interes w Bexley, w stanie Ohio. W okolicznych pojemnikach na œmiecie znajdowa³y przedmioty wymagaj¹ce jedynie drobnych napraw, odmalowania, zszycia, wyczyszczenia lub innej niewielkiej reperacji. Nastêpnie dziewczynki sprzedawa³y to do sklepu z tanimi towarami, prowadzonego przez Towarzystwo Walki z Rakiem, a zyski dzielone by³y z t¹ organizacja po po³owie. (...) Hal Abrams z Denver w stanie Colorado mia³ czternaœcie lat, kiedy nakrêci³ swój pierwszy trzyminutowy film i sprzeda³ go telewizji. Zrobienie filmu zajê³o mu tylko parê tygodni. Film opowiada³ o psie stepowym yj¹cym w okolicy. Javier Corral Jurado z Ciudad Juarez z Meksyku, mia³ zaledwie 13 lat bêd¹c za³o- ycielem, reporterem, fotografem, redaktorem i wydawc¹ El Chisme, ( Plotka ). Jego pismo ukazywa³o siê co dwa tygodnie maj¹c 1500 czytelników. Szósta klasa szko³y podstawowej w Buckingham w stanie Pensylwania za³o y³a w³asn¹ firmê w ramach zajêæ przewiduj¹cego naukê prowadzenia interesów. Dzieci postanowi³y ozdabiaæ nadrukami koszulki sportowe i je sprzedawaæ. Sprzedawa³y je do ró nych firm droga pocztow¹. Zarobione pieni¹dze posz³y na cele dobroczynne, na zakup ksi¹ ek do szko³y i op³acenie wycieczek klasowych. (...) Kiedy Carlson Levit z Belveder w Kalifornii mia³ czternaœcie lat, od³o y³ ju tysi¹c dolarów z pracy przy roznoszeniu gazet. Po przeczytaniu ksi¹ ki o inwestowaniu w akcje, zainteresowa³ siê gie³d¹. Zainwestowa³ swój tysi¹c, a czternaœcie miesiêcy póÿniej jego inwestycja warta by³a ju osiemnaœcie tysiêcy dolarów. Inwestowanie wymaga wiele ciê kiej pracy. Muszê badaæ wszelkie firmy, w które inwestujê, powiedzia³ Carlson. Kiedy bêdzie starszy, chce byæ koszykarzem i bankierem. Hess K., Kapitalizm do lat osiemnastu czyli jak staæ siê panem w³asnego losu, OficynaWydawnicza Interim

8 8 M³ody przedsiêbiorczy 2. M³odzi pracuj¹ i wspó³pracuj¹ Cele Po zajêciach uczeñ powinien umieæ: wyjaœniæ, jakie znaczenie ma praca w yciu ka dego cz³owieka oraz jak¹ rolê odegra³a w rozwoju cywilizacji wskazaæ, co najbardziej zachêca, a co zniechêca m³odych ludzi do dzia³ania wyjaœniæ, co to znaczy byæ cz³owiekiem przedsiêbiorczym podaæ zasady pracy w zespole zaplanowaæ przedsiêwziêcie zespo³owe, zdobyæ niezbêdne informacje, podzieliæ siê zadaniami itp. Co bêdzie potrzebne na lekcji? przyk³ady przedsiêwziêæ (nie tylko gospodarczych) podejmowanych przez m³odych ludzi w waszym mieœcie lub okolicy informacje dotycz¹ce problemów i dzia³añ podjêtych przez uczniów Metodyitechnikipracy analiza przypadku praca w grupach planowanie wspólnego dzia³ania Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Zapytaj, dlaczego w³aœciwie ludzie pracuj¹? Wypiszcie na tablicy najwa - niejsze powody, dla których ludzie pracuj¹. Czy tylko z przyczyn finansowych? Skomentuj uczniowskie wypowiedzi odwo³uj¹c siê do tekstu Bez pracy nie ma ko³aczy... i nie tylko. 2. Poproœ uczniów, by zapoznali siê z przys³owiami o pracy, zamieszczonymi w podrêczniku, a nastêpnie spróbowali u³o yæ w³asne maksymy na ten temat. Jedna powinna byæ powa na, druga mo e byæ artobliwa. Najlepsze mo ecie wywiesiæ na klasowej gazetce. 3. Zwróæ uwagê na termin przedsiêbiorczoœæ, wystêpuj¹cy w nazwie przedmiotu, którego uczniowie zaczynaj¹ siê uczyæ. Kiedy o kimœ mo emy powiedzieæ, e jest przedsiêbiorczy? Poproœ o podanie przyk³adów. Wyjaœnij, e na lekcjach podstaw przedsiêbiorczoœci bêdziecie siê zajmowaæ nie tylko kszta³towaniem takiej postawy, ale tak e praktyczn¹ nauk¹ podstaw ekonomii. Idzie o zdobycie i rozwiniêcie takich wiadomoœci i umiejêtnoœci, które przydadz¹ siê wszystkim m³odym ludziom wkraczaj¹cym w doros³e ycie, niezale nie od tego, jaki zawód chc¹ wykonywaæ i sk¹d czerpaæ œrodki na swoje utrzymanie. 4. Zaproponuj wykonanie æwiczenia eby nam siê chcia³o chcieæ, w trakcie którego uczniowie maj¹ siê zastanowiæ, co m³odych ludzi zachêca, a co zniechêca do dzia³ania. Inspiracj¹ mog¹ staæ siê trzy opisane w podrêczniku historie m³odych ludzi ( Coœ z ycia, czyli m³odzi dzia³aj¹ ). Ka dy uczeñ wypisuje na kartce trzy rzeczy, które

9 M³odzi pracuj¹ i wspó³pracuj¹ 9 jego samego najbardziej zniechêcaj¹ do dzia³ania i trzy takie, które stanowi¹ dlañ najwiêksz¹ zachêtê. 5. Poleæ zapoznanie siê z tekstem M³odzi do dzie³a i sporz¹dzenie krótkiej notatki na temat zasad wspólnego dzia³ania. Poproœ dwóch wskazanych uczniów o odczytanie notatki. 6. Najpierw indywidualnie, a potem w parach uczniowie przypominaj¹ sobie sytuacje, gdy wraz z innymi podjêli jakieœ uwieñczone powodzeniem wspólne dzia³anie. Sporz¹dŸcie na tablicy listê tych czynników, które zdecydowa³y o sukcesie takich przedsiêwziêæ. 7. Poproœ uczniów, by zapoznali siê z dziesiêcioma przyk³adami autentycznych inicjatyw m³odych ludzi z ró nych regionów Polski i wybrali spoœród nich te (nie wiêcej ni 3), w które chcieliby siê zaanga owaæ. Poproœ kilka osób, by uzasadni³y swój wybór. 8. Zwróæ uwagê, e aby skutecznie dzia³aæ, nie wystarczy chcieæ, trzeba jeszcze wiedzieæ, jak siê do tego zabraæ oraz jak zdobyæ wszystkie potrzebne informacje, które pozwol¹ oceniæ sytuacjê i rozstrzygn¹æ, jakie kroki nale y podj¹æ. Pracuj¹c w parach uczniowie zastanawiaj¹ siê, co nale y ustaliæ i z jakimi przepisami warto siê zapoznaæ, by skutecznie i zgodnie z prawem zrealizowaæ przedstawione w æwiczeniu ( W co móg³byœ siê zaanga owaæ? ) przedsiêwziêcia. Jak siê tego dowiedzieæ? poproœ uczniów, by przeczytali dobre rady zawarte w rubryce z czarodziejem. Zaproponuj tak e uczniom, by zajrzeli na stronê internetow¹ Centrum Edukacji Obywatelskiej, gdzie odnaleÿæ mo na wiêcej przyk³adów dzia³añ podejmowanych przez m³odych ludzi oraz linki do stron zawieraj¹cych informacje prawne, itp. 9. Zaproponuj teraz uczniom, by naprawdê spróbowali podj¹æ jakieœ wspólne dzia- ³anie. Mo e to byæ zarówno coœ, co dotyczy ycia szko³y i jej otoczenia (lub innego miejsca w waszej okolicy, gdzie m³odzi ludzie czêsto bywaj¹), jak i jeden z wczeœniej omawianych przyk³adów m³odzie owego dzia³ania. 10. Uczniowie dziel¹ siê na kilkuosobowe zespo³y i wykonuj¹ kroki opisane w æwiczeniu Zróbmy coœ sensownego. Oczywiœcie, czêœæ z tych zadañ trzeba wykonaæ po lekcjach. Zwróæcie uwagê na wzory pism i dokumentów zamieszczonych na koñcu podrêcznika (zw³aszcza nr 1 3), które mog¹ siê okazaæ pomocne. Wa ne jest, by wszystkie grupy ustali³y przewidywany termin zakoñczenia zadania. Pozwoli to nauczycielowi okreœliæ, kiedy odbêdzie siê lekcja, na której zespo³y zdadz¹ sobie nawzajem relacje ze swoich dzia³añ oraz oceni¹ je, bior¹c pod uwagê konkretne efekty, przebieg wspó³pracy, najwa niejsze bariery, jakie stanê³y uczniom na drodze i sojuszników, jakich uda³o im siê znaleÿæ. 11. Podsumowuj¹c lekcjê wykorzystaj pytania zawarte w rubryce SprawdŸ siê, zanim sprawdz¹ ciê inni. Wiedzieæ wiêcej Praca wyró nia go (cz³owieka) wœród reszty stworzeñ, których dzia³alnoœci zwi¹zanej z utrzymaniem ycia nie mo na nazwaæ prac¹ tylko cz³owiek jest do niej zdolny, i tylko cz³owiek j¹ wykonuje, wype³niaj¹c równoczeœnie prac¹ swoje bytowanie na ziemi. Tak wiêc praca nosi na sobie szczególne znamiê cz³owieka i cz³owieczeñstwa, znamiê osoby dzia³aj¹cej we wspólnocie osób a znamiê to stanowi jej wewnêtrzn¹ kwalifikacjê, kontynuuje niejako sam¹ jej naturê. [...]

10 10 M³odzi pracuj¹ i wspó³pracuj¹ Praca jest aspektem odwiecznym i pierwszoplanowym, zawsze aktualnym i wci¹ na nowo domagaj¹cym siê, by o niej myœleæ i œwiadczyæ. Coraz to nowe bowiem powstaj¹ pytania i problemy, coraz nowe rodz¹ siê nadzieje, ale tak e obawy i zagro enia, zwi¹zane z tym podstawowym wymiarem ludzkiego bytowania, z którego ycie cz³owieka jest zbudowane na co dzieñ, z którego czerpie w³aœciw¹ sobie godnoœæ, ale w którym zawiera siê zarazem nieustaj¹ca miara ludzkiego trudu, cierpienia, a tak e krzywdy i niesprawiedliwoœci, siêgaj¹cych g³êboko w ycie spo³eczne w obrêbie poszczególnych narodów i w zakresie miêdzynarodowym. Jeœli wiêc prawd¹ jest, e z pracy r¹k swoich po ywa cz³owiek chleb i to nie tylko ów chleb codzienny, którym utrzymuje siê przy yciu jego cia³o, ale tak e chleb wiedzy i postêpu, cywilizacji i kultury to równoczeœnie prawd¹ odwieczn¹ jest, e chleb ten po ywa w pocie czo³a to znaczy nie tylko przy osobistym wysi³ku i trudzie, ale tak e wœród napiêæ, konfliktów i kryzysów, ale tak e w zwi¹zku z rzeczywistoœci¹ pracy wstrz¹saj¹ yciem poszczególnych spo³eczeñstw, a tak e ca³ej ludzkoœci. [...] Praca rozumiana jako dzia³alnoœæ przechodnia to znaczy taka, która bior¹c pocz¹tek w ludzkim podmiocie, skierowana jest ku zewnêtrznemu podmiotowi, zak³ada swoje panowanie cz³owieka nad ziemi¹, z kolei zaœ panowanie to potwierdza i rozwija. Oczywiœcie, e przez ziemiê, o której mówi tekst biblijny, nale y rozumieæ przede wszystkim ten fragment widzialnego wszechœwiata, którego cz³owiek jest mieszkañcem, poœrednio jednak mo na rozumieæ ca³y œwiat widzialny, o ile mo e on znaleÿæ siê w zasiêgu wp³ywu cz³owieka i jego poszukiwañ w celu zaspokojenia w³asnych potrzeb. [...] Jeœli zdawaæ siê mo e, i w produkcji przemys³owej pracuje maszyna, a cz³owiek tylko j¹ obs³uguje, umo liwiaj¹c i podtrzymuj¹c na ró ne sposoby jej funkcjonowanie to równoczeœnie rozwój przemys³u stworzy³ w³aœnie podstawê do postawienia w nowy sposób problemu pracy ludzkiej. Zarówno pierwsza industrializacja, która wywo³a³a tak zwan¹ kwestiê robotnicz¹, jak i kolejne przemiany przemys³owe ukazuj¹ w sposób wymowny, e tak e w epoce pracy coraz bardziej zmechanizowanym w³aœciwym podmiotem pracy nadal pozostaje cz³owiek. [...] A przecie, z tym ca³ym trudem a mo e nawet poniek¹d z jego powodu praca jest dobrem cz³owieka. Jeœli dobro to nosi na sobie znamiê bonum arduum wedle terminologii œw. Tomasza, to niemniej jako takie jest ono dobrem cz³owieka. I to nie dobrem tylko u ytecznym czy u ytkowym, ale dobrem godziwym, czyli odpowiadaj¹cym godnoœci cz³owieka, wyra aj¹cym tê godnoœæ i pomna aj¹cym j¹. Chc¹c bli ej okreœliæ znaczenie etyczne pracy, trzeba mieæ przed oczami tê przede wszystkim prawdê. Praca jest dobrem cz³owieka dobrem cz³owieczeñstwa przez pracê bowiem cz³owiek nie tylko przekszta³ca przyrodê, dostosowuj¹c j¹ do swoich potrzeb, ale tak e urzeczywistnia siebie jako cz³owieka, a tak e poniek¹d bardziej staje siê cz³owiekiem. EncyklikaOjcaŒwiêtegoJanaPaw³aII O pracy ludzkiej Laborem exercens, str.3 12 Maria Gensler, El bieta Krakowiak Podstawy wiedzy o spo³eczeñstwie. Wybór tekstów,wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984 r.

11 3. M³ody ekonomista, czyli jak zrozumieæ gospodarkê Cele Po zajêciach uczeñ powinien umieæ: wyjaœniæ, czym zajmuje siê ekonomia i w jaki sposób obecna jest w yciu ka dego cz³owieka zdefiniowaæ podstawowe pojêcia ekonomiczne dobra, us³ugi, zasoby, czynniki wytwórcze itd. wyjaœniæ, co to jest i jakie ma konsekwencje rzadkoœæ dóbr scharakteryzowaæ najwa niejsze rodzaje podmiotów gospodarczych okreœliæ, na czym polega podejmowanie racjonalnych decyzji ekonomicznych i zilustrowaæ to przyk³adami przedstawiæ okrê ny obieg p³atnoœci i dóbr w gospodarce. Co bêdzie potrzebne na lekcji? ogólnopolskie dzienniki i tygodniki strony internetowe zawieraj¹ce wiadomoœci gospodarcze Metodyitechnikipracy mapamyœlowa pytania odpowiedzi praca z podrêcznikiem miniwywiady (z pracownikami instytucji bud etowych oraz przedsiêbiorstw prywatnych) Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Uczniowie w czteroosobowych zespo³ach analizuj¹ przyniesione na lekcje ogólnopolskie dzienniki i tygodniki. Poszukuj¹ w nich informacji gospodarczych, przegl¹daj¹ dzia³ ekonomiczny, zwracaj¹c uwagê na sta³e rubryki i powtarzaj¹ce siê tematy. Próbuj¹ oszacowaæ, jaki procent miejsca w danej gazecie zajmuj¹ sprawy gospodarcze, a nastêpnie zastanawiaj¹ siê, na ile wa na jest tematyka ekonomiczna dla polskiej prasy (a tak e na podstawie w³asnych obserwacji dla innych mediów). Zwróæ uwagê, e wa nym bo najœwie szym Ÿród³em informacji gospodarczych s¹ strony internetowe du ych agencji prasowych oraz gazet odeœlij uczniów do zamieszczonych na koñcu rozdzia³u adresów i poproœ, by tê listê rozszerzyli o inne wiarygodne Ÿród³a. Na koniec tego æwiczenia uczniowie wypisuj¹ terminy, które rozumiej¹ oraz innym kolorem (lub w drugiej kolumnie) te, których znaczenie nie jest dla nich jasne. Uczniowie mog¹ zachowaæ te zestawienia w toku nauki z pewnoœci¹ wiele z niezrozumia³ych dot¹d terminów bêd¹ mogli przenieœæ do rubryki To rozumiem.

12 12 M³ody ekonomista 2. Æwiczenie Dola redaktora polegaj¹ce na analizie krótkiej informacji gospodarczej i sporz¹dzeniu dziennikarskiego leadu warto wykonaæ na lekcji, jeœli nauczyciel nie dysponuje potrzebnymi do realizacji poprzedniego zadania egzemplarzami gazet. Mo e te byæ dobrym zadaniem domowym. 3. Przedstaw informacje zawarte w tekœcie Ekonomia komu to potrzebne?, prosz¹c uczniów o przyk³ady ilustruj¹ce omawiane w tekœcie pojêcia. Mo esz zaproponowaæ tak e, by ka dy uczeñ sporz¹dzi³ notatkê w formie mapy myœlowej, zbieraj¹c¹ najwa niejsze wiadomoœci. SprawdŸ, czy uczniowie rozumiej¹ pojêcia rzadkoœæ dóbr i kosztalternatywny. 4. Uczniowie wykonuj¹c æwiczenie Dobra i us³ugi podaj¹ przyk³ady prywatnych i publicznych dóbr i us³ug. Zadaj kilka podchwytliwych pytañ, np. Do jakiej kategorii zaliczyæ szko³ê jêzykow¹, ³awki szkolne w szkole prywatnej, pracê szkolnego lekarza? 5. Na podstawie rubryki z czarodziejem zastanówcie siê wspólnie nad zasobami, którymi dysponuj¹ m³odzi ludzie, a zw³aszcza najcenniejszym z nich czasem. Poleæ uczniom wykonanie æwiczenia Mam czas (na lekcji lub w domu), polegaj¹cego na wyliczeniu, ile czasu poœwiêcaj¹ na rozmaite zajêcia (sen, nauka, posi³ki, ogl¹danie telewizji, itp.). Porównajcie swoje zestawienia zwróæcie uwagê na podobieñstwa i ró nice i wyci¹gnijcie wnioski na temat tego, jak m³odzi ludzie wykorzystuj¹ b¹dÿ trac¹ swój czas. 6. Pracuj¹c w parach uczniowie podaj¹ przyk³ady decyzji ekonomicznych podejmowanych przez podmioty przedstawione w æwiczeniu Co wybraæ?. SprawdŸ, czy uczniowie trafnie okreœlili zasoby, jakimi te podmioty dysponuj¹ i jakie mo liwoœci decyzyjne wziêli pod uwagê. Zwróæ uwagê na najlepsze odrzucone mo liwoœci, przypominaj¹c, e to w³aœnie one stanowi¹ koszt alternatywny podjêtych decyzji. 7. Uczniowie zapoznaj¹ siê z tekstem ABC gospodarowania. Sprawdzaj¹c, w jakim stopniu zapamiêtali zawarte w nim informacje, poproœ, by kolejno zadawali pytania na temat tekstu. Mo na to zrobiæ w formie krótkiej gry: uczeñ A zadaje pytanie, na które odpowiada uczeñ B gdy udzieli b³êdnej odpowiedzi odpada i na to samo pytanie odpowiada uczeñ C. Ten, kto odpowie poprawnie sam z kolei formu³uje nastêpne pytanie. 8. Poproœ teraz, aby ka dy uczeñ wype³ni³ w tabelce z æwiczenia Ró ne podmioty, ró ne decyzje rubryki dotycz¹ce gospodarstwa domowego. Resztê tabelki uczniowie powinni uzupe³niæ w ramach pracy domowej po rozmowach z osobami prowadz¹cymi przedsiêbiorstwa i szko³y, b¹dÿ w nich pracuj¹cymi. 9. Na zakoñczenie poleæ wykonanie æwiczenia Marysia, Mary, Maria, Mai, Mae... Pokazuje ono, w jaki sposób decyzje podmiotów gospodarczych w tym nawet pojedynczych ludzi wp³ywaj¹ na obieg okrê ny dóbr, us³ug i p³atnoœci oraz stan gospodarki wogóle. 10. Zwróæ uwagê na zdjêcie ze str. 27 zwi¹zane z za³amaniem gospodarczym, jakie w 2001 r. prze y³a Argentyna. Wyjaœnij, e dramatyczny wzrost cen by³ tylko jednym z elementów kryzysu, który polega³ na spiralnym spadku dochodów, konsumpcji i inwestycji wszystkich uczestników obiegu okrê nego. 11. Poproœ uczniów, eby przyjrzeli siê teraz wykresowi pt. Dziedziny gospodarowania i poleæ, by podali przyk³ady firm i gospodarstw domowych, które gospodaruj¹ w ka dej z czterech wymienionych na wykresie dziedzin.

13 M³ody ekonomista Przedstaw wiadomoœci zawarte w tekœcie Gospodarstwo domowe, prosz¹c uczniów o wynotowanie najwa niejszych pojêæ, a nastêpnie okreœlenie, do jakiej kategorii mo na zaliczyæ ich gospodarstwo domowe. 13. Uczniowie maj¹ za zadanie oszacowanie wartoœci prac œwiadczonych na rzecz gospodarstwa domowego przez jego cz³onków, takich jak gotowanie, sprz¹tanie, zakupy. Chêtni mog¹ napisaæ w domu krótk¹ rozprawkê Kobieta niepracuj¹ca prawda czy mit. 14. Poleæ wykonanie na lekcji lub w domu æwiczenia Ró ne podmioty, ró ne decyzje. Mo esz te zaproponowaæ wybranym uczniom przeprowadzenie czterech wywiadów z przedstawicielami wymienionych w æwiczeniu podmiotów gospodarczych w celu uzyskania pog³êbionych informacji na temat ich dzia³alnoœci gospodarczej. 15. Podsumowuj¹c lekcjê wykorzystaj pytania zawarte w rubryce SprawdŸ siê, zanim sprawdz¹ ciê inni. Wiedzieæ wiêcej Ekonomia jest nauk¹ spo³eczn¹: bada problemy, w obliczu których staj¹ spo³eczeñstwa na skutek tego, e jednostki chc¹ konsumowaæ wiêcej dóbr i us³ug, ni ich maj¹ do swojej dyspozycji, co stwarza problem wzglêdnego niedoboru. Potrzeby s¹ na ogó³ nieograniczone i wyraÿnie nienasycone, podczas gdy œrodki na ich zaspokojenie (które czêsto dzieli siê na ziemiê, si³ê robocz¹, kapita³ i przedsiêbiorczoœæ) s¹ ograniczone. A eby stawiæ czo³o problemowi niedoboru, potrzebny jest spo³eczny mechanizm dzielenia tych ograniczonych zasobów miêdzy nieograniczone warianty. Jeden z aspektów tego procesu wi¹ e siê z ograniczeniem indywidualnych potrzeb i pobudzeniem gotowoœci do dostarczania zasobów. Z historycznego punktu widzenia, do rozwi¹zywania problemu niedoboru stosowano cztery mechanizmy. Najdawniejszym jest przemoc, która istnia³a w niektórych pierwotnych spo³eczeñstwach i jest wci¹ stosowana obecnie (przyk³adami z pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych s¹ Somalia i Boœnia). Nastêpnym jest tradycja, zgodnie z któr¹ przywi¹zuje siê du ¹ wagê do utartych sposobów alokacji zasobów. Wraz z postêpem cywilizacji pojawi³ siê nowy spo³eczny mechanizm alokacji, mianowicie w³adza instytucji rz¹dowych i koœcielnych. Najnowsz¹ spo³eczn¹ instytucj¹ alokacji zasobów jest rynek, który z biegiem czasu rozwija³ siê i sta³ siê g³ównym mechanizmem lokacyjnym w Europie Zachodniej, w miarê jak zanika³ feudalizm i tworzy³y siê rynkowo zorientowane spo³eczeñstwa przemys³owe. Mechanizmy te nie wykluczaj¹ siê wzajemnie ani te ich dzia³anie w spo³ecznoœciach nie nastêpowa³o w kolejnoœci. Nowoczesne spo- ³eczeñstwa rynkowe nadal pos³uguj¹ siê si³¹, tradycj¹ i w³adz¹, tak jak rynkami. We wczesnych latach XX wieku pewna liczba spo³eczeñstw przestawi³a siê na centralne planowanie, z którym zwi¹zana by³a alokacja pod kontrol¹ pañstwa. Od niedawna spo³eczeñstwa te zwracaj¹ siê bardziej ku rynkom i stosowaniu si³y. Nowoczesna teoria ekonomiczna bada, w jaki sposób wspó³czesne spo³eczeñstwa stawiaj¹ czo³o problemom wynikaj¹cym ze zjawisk wzglêdnego niedoboru. Skupia siê ona przewa nie na procesach rynkowych, które zast¹pi³y koœció³, tradycje i pañstwo w ich funkcjach pierwotnych mechanizmów alokacyjnych. Przechodzenie od gospodarek tradycyjno-pañstwowo-koœcielnych do gospodarek rynkowych nie przebiega³o w sposób liniowy i z udzia³em wszystkich spo³eczeñstw w œwiecie. Niektóre obszary, niemal ca³e kontynenty, s¹ nadal zamkniête w dzia³alnoœci gospodarczej zdomino-

14 14 M³ody ekonomista wanej przez tradycjê. Niektóre spo³eczeñstwa przekszta³ci³y siê z przedrynkowych gospodarek feudalnych w nowoczesne gospodarki nakazowe, w których alokacji zasobów dokonuje pañstwo. W Europie Wschodniej obserwuje siê zmiany, z nieznanymi jeszcze ostatecznymi rezultatami, polegaj¹ce na przechodzeniu od gospodarek nakazowych do rynkowych. Potwierdzenie, e rynek jest g³ównym mechanizmem alokacyjnym, nie oznacza, e jest on jedynym mechanizmem. W nowych spo³eczeñstwach rynkowych w Europie i Ameryce Pó³nocnej alokacja poprzez rynek pozostaje stale pod wp³ywem czynników spo³ecznych i politycznych. Harry Landreth, David C. Colander Historia myœli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 r.

15 4. M³ody Polak a systemy gospodarcze, czyli od centralnego planowania do gospodarki rynkowej Cele Po zajêciach uczeñ powinien umieæ: wyjaœniæ, co to jest system gospodarczy scharakteryzowaæ gospodarkê tradycyjn¹, centralnie sterowan¹ i rynkow¹ przedstawiæ zasady funkcjonowania gospodarki rynkowej i opisaæ na przyk³adach ró ne jej modele scharakteryzowaæ przemiany gospodarcze, jakie zasz³y w Polsce po 1989 r. wyjaœniæ, jak¹ rolê pe³ni w gospodarce rynkowej prawo w³asnoœci podaæ, ilustruj¹c przyk³adami ró ne rodzaje w³asnoœci wystêpuj¹ce w polskiej gospodarce. Co bêdzie potrzebne na lekcji? opisy pañstw o ró nych systemach gospodarczych materia³y Ÿród³owe dotycz¹ce funkcjonowania gospodarki w PRL-u oraz w latach transformacji ustrojowej (np. kartki ywnoœciowe, wykazy zmieniaj¹cych siê cen, artyku³y prasowe na temat sytuacji na rynku, wspomnienia i relacje) Metodyitechnikipracy praca w zespo³ach analiza dokumentów historycznych debata Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Poproœ uczniów, by w trzyosobowych zespo³ach zapoznali siê z tekstem Najwa niejszy jest system. Jedna osoba czyta fragment o gospodarce tradycyjnej, druga centralnie sterowanej, trzecia rynkowej. Uczniowie nawzajem streszczaj¹ sobie charakterystyki trzech systemów gospodarczych, a nastêpnie przygotowuj¹ trzy schematyczne lub symboliczne rysunki, ilustruj¹ce te systemy. Wybierzcie wspólnie rysunki, które najtrafniej charakteryzuj¹ gospodarkê tradycyjn¹, centralnie sterowan¹ i wolnorynkow¹. 2. Powiedz, e obecnie na œwiecie najczêœciej mamy do czynienia z gospodark¹ rynkow¹, gospodarka tradycyjna spotykana jest jedynie w najs³abiej rozwiniêtych rejonach, a gospodarka centralnie sterowana w³aœciwie tylko na Kubie i w niektórych pañstwach Azji Po³udniowo-Wschodniej. Wyjaœnij, na jakich trzech filarach wspiera siê gospodarka wolnorynkowa, przedstaw tak e cztery najwa niejsze cechy rynku

16 16 M³ody Polak a systemy gospodarcze i poproœ uczniów o podanie ilustruj¹cych je przyk³adów. Na podstawie tekstu Wolny rynek niejedno ma imiê scharakteryzuj ró ne odmiany kapitalizmu. Zastanówcie siê wspólnie, jak na tym tle prezentuje siê polska gospodarka i jaki model by³by dla niej najbardziej odpowiedni. Na tablicy narysujcie oœ, oznaczaj¹c jej pocz¹tek pañstwo minimalne, a koniec pañstwo opiekuñcze. Na osi zaznaczcie miejsce, jakie waszym zdaniem zajmuj¹ ró ne pañstwa (np. Stany Zjednoczone, Szwecja, Wielka Brytania, Austria, Niemcy, Francja) oraz Polska. Narysujcie zarówno, gdzie obecnie nasz kraj siê znajduje, jak i gdzie zdaniem uczniów powinien siê znaleÿæ (oczywiœcie, ka dy uczeñ mo e mieæ w tej sprawie swoje zdanie). 3. Zaproponuj wykonanie æwiczenia Bezludna wyspa w kosmosie. Uczniowie podzieleni na kilkuosobowe zespo³y wypracowuj¹ zasady rz¹dz¹ce systemem gospodarczym, jaki wprowadz¹ na niezamieszkanej planecie. Zadaniem dwóch grup jest wprowadzenie systemu rynkowego, dwóch kolejnych centralnie sterowanego, a dwóch pozosta³ych zasad gospodarki tradycyjnej. Po zakoñczeniu pracy uczniowie prezentuj¹ efekty pracy wszystkich grup i wspólnie zastanawiaj¹ siê, który z tych systemów bêdzie najlepiej funkcjonowa³. Mo ecie tak e zaproponowaæ jak¹œ wersjê systemu mieszanego, z³o onego z zasad w³aœciwych dla trzech typów gospodarki w jakiej sytuacji i w jakich dziedzinach najlepiej sprawdzaj¹ siê zasady gospodarki rynkowej, a w jakiej tradycyjnej b¹dÿ centralnie sterowanej. 4. Uczniowie w trzyosobowych zespo³ach (tych samych co na pocz¹tku zajêæ) czytaj¹ opisy trzech wysp Madagaskaru, Kuby i Japonii oraz odpowiadaj¹ na zamieszczone pod tekstem pytania. 5. Zapytaj uczniów, co s³yszeli na temat polskiej gospodarki w czasach komunizmu. Czy rodzice opowiadali im o trudnoœciach, z jakimi wtedy Polacy musieli siê zmagaæ. Czy ktoœ z uczniów s³ysza³ o listach kolejkowych, systemie kartkowym, kupowaniu za dolary itp. Poproœ te uczniów o przeczytanie rubryki Coœ z ycia, czyli jak to by³o wprl. 6. Przedstaw wiadomoœci zawarte w tekœcie Remont statku na wzburzonym morzu. Zapiszcie na tablicy, jakie by³y najwa niejsze cele reformy. Zwróæ uwagê na trudnoœci, jakie towarzyszy³y gospodarczej transformacji i koszty spo³eczne, jakie siê z ni¹ wi¹ ¹. Wyjaœnij, e z pewnoœci¹ jest to jedna z najistotniejszych przyczyn negatywnych ocen przemian gospodarczych, która do dziœ znajduje swój wyraz w badaniach opinii publicznej. 7. Uczniowie wykonuj¹ æwiczenie Urodziny kiedyœ i teraz i zastanawiaj¹ siê, w jaki sposób system ekonomiczny kszta³tuje styl ycia obywateli. Poproœ chêtnych o zebranie wspomnieñ rodziców lub dziadków z czasów PRL-u. Niech uczniowie spróbuj¹ ustaliæ na przyk³ad, kto z ich krewnych i znajomych sta³ w najd³u szej kolejce, kto kupi³ sobie buty na kartki, który ze sprzêtów domowych zosta³ nabyty po znajomoœci, jakie artyku³y kupowano spod lady, a jakie w Peweksie, itp.

17 M³ody Polak a systemy gospodarcze Poleæ wype³nienie tabelki z æwiczenia Jak by³o? Jak jest?. Poproœ, by uczniowie wpisywali swe odpowiedzi o³ówkiem (w tabelce przerysowanej do zeszytu), a nastêpnie porównali je z odpowiedziami kolegów i w razie potrzeby skorygowali. 9. Zapytaj uczniów, dlaczego prywatna w³asnoœæ odgrywa tak wielk¹ rolê w gospodarce rynkowej. Wyjaœnij na podstawie tekstu W³asnoœæ pod ochron¹, co w³aœciwie wynika z tego, e coœ posiadamy (prawo do dysponowania rzecz¹ i do czerpania korzyœci z jej posiadania). Powiedz te, jakie zasady dotycz¹ce wyw³aszczania, ograniczania prawa w³asnoœci i przepadku mienia obowi¹zuj¹ w polskim prawie i jakie s¹ ich praktyczne konsekwencje. 10. Przedstaw cztery typy w³asnoœci prywatn¹, pañstwow¹, komunaln¹ i spó³dzielcz¹ i poleæ uczniom uzupe³nienie tabelki z æwiczenia Czyje to jest? 11. Na podstawie tekstu z rubryki z Hamletem przeprowadÿcie w klasie debatê na temat reprywatyzacji. Wa ne jest, by przed przyst¹pieniem do dyskusji uczniowie mieli czas na przemyœlenie swojego stanowiska w tej sprawie i przygotowanie wspieraj¹cych je argumentów oraz zastanowienie siê, z jakimi kontrargumentami przyjdzie im polemizowaæ. Debatê mo na zorganizowaæ w formie akwarium (dyskutuj¹ ze sob¹ dwa kilkuoosobowe zespo³y uczniów, a pozostali siê im przys³uchuj¹) b¹dÿ w formie ogólnoklasowej dyskusji z wyraÿnie zarysowanymi stanowiskami po jednej stronie klasy siadaj¹ zwolennicy pe³nej reprywatyzacji, po drugiej jej przeciwnicy, a poœrodku ci, którzy popieraj¹ prywatyzacjê czêœciow¹. 12. Jak byæ powinno? to temat pracy pisemnej, któr¹ uczniowie powinni przygotowaæ w domu. Mo na te jeœli nauczyciel zrezygnowa³ z przeprowadzenia debaty na temat reprywatyzacji podyskutowaæ w klasie o tym, jaki ustrój ekonomiczny by³by dla Polski najlepszy. 13. Podsumowuj¹c lekcjê wykorzystaj pytania zawarte w rubryce SprawdŸ siê, zanim sprawdz¹ ciê inni. Wiedzieæ wiêcej Kryzys gospodarczy który towarzyszy³ upadkowi komunizmu, mia³ trzy ogólne cechy. Po pierwsze, za³ama³a siê produkcja. System komunistyczny pisa³ Jeffrey Sachs nie upad³ po prostu, lecz nast¹pi³a w nim implozja. Z chwil¹ gdy gospodarka nakazowa przesta³a byæ sterowana, gdy p³ace posz³y w górê, a zasoby zaczêto gromadziæ i przechowywaæ lub rozkradaæ, produkcja spad³a z prêdkoœci¹ jednostajnie przyspieszon¹. Nastêpstwem za³amania gospodarczego by³o bankructwo pañstwa. Dochody rz¹dów z podatków za³ama³y siê, a Ÿród³a zagranicznych po yczek, które sz³y na ³atanie dziur w bud ecie wysch³y. W rezultacie rz¹dy zaczê³y drukowaæ pieni¹dze. Wraz z upadkiem finansów pañstwa, struktura przemys³owa funkcjonuj¹ca dziêki zamówieniom pañstwowym (kompleks militarno-przemys³owy) sta³a siê niezdolna do ycia. Miliony ludzi w œwiecie komunistycznym nagle przekona³y siê, i praca zawodowa nie ma sensu. Takie dziedzictwo pozostawili odchodz¹cy swoim nastêpcom. Sprzecznoœci te najostrzejsze by³y w Polsce, najmniej totalitarnym z pañstw satelickich. W latach 50-tych ch³opstwo skutecznie opar³o siê kolektywizacji, Koœció³ katolicki korzysta³ z wolnoœci, dzia³a³y ma³e prywatne przedsiêbiorstwa. Ale rezultaty nie odbiega³y od tego, co dzia³o siê w innych krajach satelickich. W 1950 roku Polska

18 18 M³ody Polak a systemy gospodarcze i Hiszpania mia³y mniej wiêcej taki sam dochód na mieszkañca. W Polsce dochód ten wzrós³ w okresie z 775 do 1860 dolarów rocznie per capita, w Hiszpanii natomiast w tych samych latach wzrós³ z 561 do 7740 dolarów. Celem polskiego planu stabilizacji by³o zlikwidowanie za jednym zamachem nadmiernego popytu. Liberalizacja cen ( inflacja korekcyjna ) mia³a wyeliminowaæ nawis pieni¹dza, sprawiæ, by ceny odzwierciedla³y koszty i relatywne niedobory oraz doprowadziæ do zmniejszenia dotacji dla przemys³u i rolnictwa. Presji inflacyjnej mia³a przeciwdzia³aæ sztywna polityka pieniê na i finansowa, wsparta podatkiem od nadmiernego wzrostu p³ac ( popiwek ). Dewaluacja z³otego umo liwia³a wymienialnoœæ waluty (cena dolara wzros³a z 1339 z³otych we wrzeœniu 1989 do 9500 z³otych w styczniu 1990). Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy wspar³ reformy wynosz¹c¹ miliard dolarów po yczk¹ stabilizacyjn¹. Jeffrey Sachs tak oto opisywa³ klasyczn¹ kuracje ekonomiczn¹ : Podstawowym celem by³o przejœcie z sytuacji skrajnych niedoborów i hiperinflacji do równowagi poda y i popytu oraz stabilnych cen. W Polsce niezbêdna by³a do tego surowa polityka makroekonomiczna i uwolnienie cen. Aby mieæ dzia- ³aj¹cy system cen, w Polsce potrzebna by³a konkurencja. Aby zaistnia³a konkurencja, niezbêdny by³ miêdzynarodowy wolny handel przeciwdzia³aj¹cy monopolistycznej strukturze przemys³u. Aby mieæ wolny handel, trzeba by³o nie tylko niskich ce³, ale równie wymienialnoœci waluty. Aby waluta by³a wymienialna po stabilnym kursie, potrzebne by³y dyscyplina pieniê na i realistyczny kurs wymienny. Polska kuracja wstrz¹sowa sta³a siê wzorem transformacji dla innych pañstw wschodniej Europy i dla Rosji. Zastosowanie jej w tych krajach mia³o odmienn¹ postaæ i inne by³y jej efekty. Na Wêgrzech podejœcie do stabilizacji finansowej by³o bardziej stopniowe, a jednoczeœnie wiêkszy by³ tam ni w Polsce dostêp do kapita³u zagranicznego. W Czechos³owacji, która do ostatka utrzyma³a niezreformowany radziecki system planowania, wielki wybuch by³ raczej sk¹pym t¹pniêciem, przede wszystkim dlatego, e nierównowaga rynkowa i zad³u enie zagraniczne by³y stosunkowo niewielkie. Republika czeska pod wspólnym, zadziwiaj¹co harmonijnym przywództwem dwóch Vaclavów, Havla i Klausa, posz³a szybko w kierunku dostosowywania swej polityki i gospodarki do wzorców zachodnich. W Bu³garii, kraju o gospodarce najbardziej zacofanej w Europie Wschodniej, efekty polityki stabilizacji by³y bardzo skromne, a roczna inflacja wynosi³a oko³o %. Jednak e bardzo wysoka stopa inflacji i spadek produkcji by³y wspóln¹ cech¹ gospodarek przechodz¹cych transformacjê. G³êbia za³amania, wyraÿnie wystêpuj¹ca ju w 1991 roku, zaskoczy³a nawet najbardziej zdeterminowanych zwolenników terapii i Ÿle wró y³a rozpoczêtej w styczniu 1992 roku transformacji w Rosji. Kiedy w lipcu 1991 roku Borys Jelcyn zosta³ prezydentem Federacji Rosyjskiej, znalaz³ siê w sytuacji wiêÿnia nadal komunistycznego parlamentu oraz dziedzica upad³ej gospodarki i upad³ego pañstwa. W ostatnim roku prezydentury Gorbaczowa produkcja spad³a o 16%, a zaopatrzenie w ywnoœæ za³ama³o siê. Jedynym organem niegdyœ tak chwalonego radzieckiego systemu planowania, który jeszcze dzia³a³, by³a nieustannie drukuj¹ca pieni¹dze mennica: oficjalna inflacja siêga³a 300%. Robert Skidelsky Œwiat po komunizmie, Fundacja im. Stefana Batorego Wydawnictwo Znak, Kraków 1999 r.

19 5. M³ody cz³owiek a rynek, czyli sk¹d siê bior¹ ceny Cele Po zajêciach uczeñ powinien umieæ: okreœliæ, co to jest popyt i poda wyjaœniæ, w jaki sposób wzajemne relacje popytu i poda y kszta³tuj¹ cenê przedstawiæ najwa niejsze funkcje rynku wymieniæ ró ne kryteria, wed³ug których klasyfikuje siê rynki oraz podaæ przyk³ady rynków wyjaœniæ pojêcia elastycznoœci cenowej i dochodowej popytu oraz poda y okreœliæ, jak wygl¹da funkcjonowanie rynku, na którym panuje wolna konkurencja, konkurencja monopolistyczna, monopol, oligopol i zilustrowaæ to przyk³adami opisaæ rynek lokalny wybranego produktu lub us³ugi. Co bêdzie potrzebne na lekcji? przybory potrzebne do sporz¹dzenia wykresu przyk³ady rynków (produkty, kraje) i struktur rynkowych (konkurencja, oligopol, monopol) Metodyitechnikipracy praca z podrêcznikiem gra symulacyjna projekt zespo³owy Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Poproœ uczniów, by przypomnieli sobie swój ostatni zakup i postarali siê wyodrêbniæ elementy sk³adaj¹ce siê na transakcjê kupna-sprzeda y: kupuj¹cy (jego potrzeby i mo liwoœci finansowe), sprzedaj¹cy, produkt (jakoœæ, wygl¹d, itp.), cena, miejsce sprzeda y, warunki sprzeda y. Wyjaœnij, e na tej lekcji uczniowie dowiedz¹ siê, w jaki sposób transakcje zawierane na rynku kszta³tuj¹ ceny produktu oraz wp³ywaj¹ na producentów i konsumentów. 2. Na podstawie tekstu Jakie s¹ rodzaje rynków? wyjaœnij ekonomiczne znaczenie s³owa rynek i odwo³uj¹c siê do przyk³adów ró nych rynków przedstaw najwa niejsze ich klasyfikacje. Narysuj na tablicy schemat ukazuj¹cy podzia³ rynków wed³ug przedmiotu obrotu, czyli tego, czym siê na nim handluje. SprawdŸ, czy uczniowie rozumiej¹ zawartoœæ wszystkich okienek, prosz¹c o podawanie przyk³adów transakcji zawieranych w ramach kolejnych kategorii. 3. Poleæ, by uczniowie zapoznali siê z tekstem Od czego zale y wielkoœæ rynku? i porównali, a nastêpnie skomentowali zawarte w nim dane na temat wielkoœci œwiatowych rynków ró nych produktów i us³ug.

20 20 M³ody cz³owiek a rynek 4. Uczniowie wykonuj¹ æwiczenie Jaki to rynek? i uzasadniaj¹ swoje odpowiedzi. Nauczyciel mo e poprosiæ uczniów o podawanie w³asnych przyk³adów rynków oraz wskazaæ osoby, które bêd¹ odpowiadaæ na analogiczne jak w æwiczeniu pytania. 5. Gdy uczniowie przeczytaj¹ tekst Sk¹d siê bierze cena?, poproœ, by podnios³y rêce te osoby, które maj¹ poczucie, e go dobrze zrozumia³y. Nastêpnie podziel klasê na grupy, tak aby w ka dej znalaz³ siê jeden taki uczeñ. Poproœ, by jako ekspert wyjaœni³ kolegom prawo popytu i poda y oraz odpowiedzia³ na ich ewentualne pytania. 6. Uczniowie pozostaj¹ w tych samych grupach, ale pracuj¹ indywidualnie. Rozwi¹zuj¹ æwiczenie Ustalamy cenê równowagi rynkowej, a nastêpnie daj¹ je do sprawdzenia ekspertowi. 7. Wyt³umacz uczniom, na czym polega elastycznoœæ popytu i poda y. Zwróæ uwagê na ró nicê miêdzy elastycznoœci¹ cenow¹ a dochodow¹ popytu. Wyjaœnij tak e, dlaczego czêsto zdarza siê, e poda roœnie lub spada niezale nie od zmiany cen. Zjawiska elastycznoœci cenowej dotyczy æwiczenie Du a czy ma³a elastycznoœæ cenowa?. 8. Poleæ uczniom przeczytanie tekstu GroŸne zjawisko: monopol i wykonanie towarzysz¹cego mu æwiczenia. Objaœnij tak e strukturê œwiatowego rynku ropy naftowej, zwracaj¹c uwagê na wp³yw porozumieñ miêdzy producentami ropy, a tak e wydarzeñ politycznych na ceny ropy. Odeœlij uczniów do strony internetowej zawieraj¹cej informacje o cenach paliw na œwiecie i w Polsce jakie tendencje zarysowuj¹ siê ostatnio na tym rynku? 9. Zapytaj, jak nale y rozumieæ wyra enie wejœæ na rynek. Jakie dzia³ania musz¹ podj¹æ producenci, by uda³o im siê tego dokonaæ? Omówcie informacje zawarte w rubryce Coœ z ycia. Co zdaniem uczniów powinno siê w Polsce zrobiæ, aby oceny wystawione pod tym wzglêdem naszemu krajowi poprawi³y siê? 10. Zaproponuj teraz uczniom uczestnictwo w grze symulacyjnej, ukazuj¹cej dzia³anie prawa popytu i poda y. Zwróæ uwagê na zwi¹zek miêdzy decyzjami konsumentów i producentów (us³ugodawców), a szczególnie na to, w jaki sposób zwiêkszenie kwoty, któr¹ dysponuj¹ konsumenci, wp³ywa na cenê us³ugi internetowej. Podkreœl, e nie mamy tu do czynienia z rynkiem idealnym jest zbyt ma³a liczba producentów i konsumentów, a przep³yw informacji niepe³ny. 11. Wyjaœnij, e czêœæ klasy (najlepiej, by by³a to mniej wiêcej po³owa uczniów) rozpoczyna od tej lekcji realizacjê projektu Rynek i ty, opisanego na koñcu podrêcznika. Polega on na zebraniu informacji o ró nych rynkach lokalnych, krajowych i œwiatowych, ocenie jakoœci dóbr, us³ug oraz dzia³añ marketingowych, a tak e sporz¹dzeniu miniprzewodnika po rynkach lokalnych. Ci uczniowie, którzy nie podejmuj¹ siê realizacji tego projektu (co oznacza, e bêd¹ zajmowaæ siê innym projektem M³ody cz³owiek szuka pracy ), mog¹ pomóc swoim kolegom w zbieraniu informacji. Pomo e w tym instrukcja do æwiczenia Badamy rynki lokalne. 12. Podsumowuj¹c lekcjê wykorzystaj pytania zawarte w rubryce SprawdŸ siê, zanim sprawdz¹ ciê inni.