Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (26) Zrównoważone systemy rolnicze i zrównoważona dieta

Transkrypt

1 Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (26) Zrównoważone systemy rolnicze i zrównoważona dieta

2

3 Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (26) Zrównoważone systemy rolnicze i zrównoważona dieta Redakcja naukowa dr hab. inż. Mariola Kwasek Autorzy: dr hab. inż. Mariola Kwasek dr inż. Agnieszka Obiedzińska 2014

4 Prac zrealizowano w ramach tematu Konkurencyjno rolnictwa zrównowaonego w zadaniu: Rolnictwo zrównowaone a bezpieczna ywno i zdrowie Celem pracy jest charakterystyka systemów rolniczych oraz okrelenie wpywu zrównowaonej diety na zdrowie czowieka i ochron rodowiska przyrodniczego. Praca podejmuje wan i priorytetow tematyk interdyscyplinarn, czc cztery dyscypliny nauki: rolnictwo, wyywienie, zdrowie oraz rodowisko przyrodnicze. Podjty temat ma znaczenie utylitarne nie tylko dla mieszkaców Polski, ale take mieszkaców innych krajów wiata. Recenzenci: prof. dr hab. Boena Waszkiewicz-Robak, SGGW w Warszawie prof. dr hab. Ryszard Zadernowski, Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie Opracowanie komputerowe dr hab. in. Mariola Kwasek Korekta Barbara Walkiewicz Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowy Instytut Badawczy Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) faks: (22) dw@ierigz.waw.pl

5 Spis treci Wprowadzenie... 7 I. ZRÓWNOWAONE SYSTEMY ROLNICZE Charakterystyka systemów rolniczych Rolnictwo konwencjonalne Alternatywne systemy rolnicze Rolnictwo ekologiczne Rolnictwo integrowane Rolnictwo precyzyjne Rolnictwo konserwujce Mieszane systemy rolnicze Agrolenictwo Rolnictwo konwencjonalne versus rolnictwo ekologiczne II. ZRÓWNOWAONA DIETA Wielowymiarowy charakter zrównowaonej diety Systemy produkcji i spoycia ywnoci a zrównowaona dieta Postawy konsumentów wobec ywnoci i rodowiska Projekcje scenariuszy ywnociowych a rodowisko III. CHOROBY DIETOZALENE ORAZ ICH KOSZTY EKONOMICZNE Choroby ukadu krenia Cukrzyca Nadwaga i otyo Nowotwory 61 IV. IMPLEMENTACJA ZRÓWNOWAONYCH DIET Produktowe wytyczne ywieniowe Zastosowanie produktowych wytycznych ywieniowych w promowaniu zrównowaonych diet Model Piramidy Podwójnej ywieniowej i rodowiskowej Zrównowaona dieta LiveWell Adaptacja diety LiveWell 2020 przez inne kraje europejskie Zrównowaona dieta a rodowisko Koszty ekonomiczne zrównowaonej diety Szanse i bariery implementacji zrównowaonej diety. 92 V. YWNO FUNKCJONALNA Koncepcja ywnoci funkcjonalnej Status prawny ywnoci funkcjonalnej Owiadczenia zdrowotne a regulacje prawne w Japonii, Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej Rynek ywnoci funkcjonalnej Konsument ywnoci funkcjonalnej Przyszo ywnoci funkcjonalnej Podsumowanie i wnioski Bibliografia 121

6

7 Wprowadzenie W kolejnym zeszycie [26] z serii Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym przedstawiono charakterystyk systemów rolniczych, zrównowaonej diety i kosztów z ni zwizanych, a take ywnoci funkcjonalnej na podstawie bada prowadzonych w Polsce i za granic. Praca zostaa zrealizowana w ramach zadania badawczego Rolnictwo zrównowaone a bezpieczna ywno i zdrowie w temacie Konkurencyjno rolnictwa zrównowaonego, bdcego czci Programu Wieloletniego Konkurencyjno polskiej gospodarki ywnociowej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej. Celem pracy jest charakterystyka systemów rolniczych oraz okrelenie wpywu zrównowaonej diety na zdrowie czowieka i ochron rodowiska przyrodniczego. Praca podejmuje wan i priorytetow tematyk interdyscyplinarn, czc cztery dyscypliny nauki: rolnictwo, wyywienie, zdrowie oraz rodowisko przyrodnicze. Podjty temat ma znaczenie utylitarne nie tylko dla mieszkaców Polski, ale take mieszkaców innych krajów wiata. Zmiany klimatyczne stanowi jeden z kluczowych aspektów politycznych, spoecznych i gospodarczych wspóczesnego wiata. Gówn przyczyn zmian klimatu jest wzrost emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. Prowadzone dotychczas badania wskazuj, e do globalnej zmiany klimatu przyczyniaj si cztery rodzaje dziaalnoci czowieka: wytwarzanie energii, przemys, transport oraz rolnictwo. Rolnictwo istotnie wpywa na rodowisko, i to zarówno w negatywnym, jak i pozytywnym znaczeniu. Dziaalno rolnicza z jednej strony moe degradowa rodowisko przyrodnicze, a z drugiej zachowywa i je chroni, a nawet tworzy walory przyrodnicze. Pogodzenie rozwoju rolnictwa, którego najwaniejsza funkcja polega na wytwarzaniu produktów na potrzeby wyywienia ludnoci, z ochron rodowiska przyrodniczego jest niezmiernie trudnym do zrealizowania zadaniem. Fakt ten potguje niski poziom wiadomoci polskiego spoeczestwa zarówno o zagroeniach rodowiska przyrodniczego i jego konsekwencjach dla zdrowia czowieka, jak równie o zagroeniach zdrowotnych wynikajcych z nieprawidowego sposobu odywiania si, które zwiksza ryzyko wystpienia przewlekych chorób niezakanych, do których nale m.in. choroby ukadu krenia oraz nowotwory, choroby ukadu trawiennego, cukrzyca insulinoniezalena, osteoporoza, a take nadwaga i otyo. 7

8 Rosnce zagroenie przewlekymi chorobami niezakanymi na wiecie spowodowao, e ich prewencja zostaa uznana za gówne wyzwanie dla organizacji odpowiedzialnych za zdrowie publiczne. W zwizku z tym wymaga to zaangaowania rzdów poszczególnych krajów, jak i spoecznoci midzynarodowej w promocj zdrowej diety oraz aktywnoci fizycznej. Zdrowie jest nieodcznym warunkiem osigni czowieka. Najwikszy wpyw na zdrowie czowieka ma styl ycia, czyli wiadome zachowania sprzyjajce utrzymaniu i ochronie zdrowia. Na styl ycia skadaj si nastpujce elementy: aktywno fizyczna, sposób odywiania si, higiena osobista, umiejtno radzenia sobie ze stresem, stosowanie uywek (alkoholu, tytoniu, narkotyków, rodków psychotropowych) oraz poddawanie si profilaktycznym badaniom okresowym. Jest to grupa czynników, na które czowiek ma bezporedni wpyw, a wic sam decyduje o swoim zdrowiu. Styl ycia wpywa na zdrowie czowieka w okoo 50%. rodowisko fizyczne (naturalne i stworzone przez czowieka) warunkuje stan zdrowia czowieka w okoo 20%. Pozytywny wpyw na zdrowie ma stan czystoci wody, gleby oraz powietrza, a take jako zdrowotna ywnoci, bezpieczna szkoa, miejsce pracy i warunki mieszkaniowe. Negatywne oddziaywanie rodowiska na zdrowie czowieka wynika w duym stopniu z degradacji rodowiska, szkodliwych substancji chemicznych, promieniowania jonizujcego i haasu. Oddziaywanie czowieka na poszczególne elementy zmienia si wraz z postpem cywilizacyjnym i technologicznym. Czynniki genetyczne (dziedziczenie cech anatomicznych przez potomstwo, odziedziczone predyspozycje do pewnych chorób) s równie odpowiedzialne za zdrowie czowieka w okoo 20%, ale na czynniki genetyczne czowiek nie ma adnego wpywu. Zdrowie czowieka zaledwie w okoo 10% zaley od opieki zdrowotnej jej struktury, organizacji, funkcjonowania, a take dostpnoci wiadcze medycznych i ich jakoci. Jestemy wycznie odbiorcami dziaa, na które nie mamy bezporedniego wpywu. Nawet najlepiej zorganizowana i dobrze finansowana suba zdrowia, z placówkami wyposaonymi w nowoczesny, wysoko specjalistyczny sprzt medyczny nie warunkuje utrzymania stanu penego zdrowia. Poziom opieki zdrowotnej oraz dostpno usug medycznych na tle pozostaych uwarunkowa maj najmniejsze znaczenie. Do najwaniejszych zagroe zdrowotnych nale: nieprawidowy sposób odywiania si, zanieczyszczenia chemiczne ywnoci zwizane z produkcj rolnicz i hodowl zwierzt, zanieczyszczenia fizyczne ywnoci, niewaciwa jako zdrowotna ywnoci oraz rodowiskowe zagroenia zdrowia (fizyczne i spoeczne). 8

9 Zdrowie czowieka jest cile zwizane ze zdrowiem ekosystemów zdrowa gleba wydaje zdrowe pody, które s pokarmem zwierzt i ludzi. Zdrowotno jest jedn z czterech fundamentalnych zasad rolnictwa ekologicznego. Pozostae zasady to: ekologia, sprawiedliwo, troskliwo. Zasady te zostay opracowane przez Midzynarodow Federacj Rolnictwa Ekologicznego (International Federation of Organic Agriculture Movement, IFOAM). Fundamentalne zasady rolnictwa ekologicznego to wartoci, które wyraaj priorytety oraz wskazuj na wizj poprawy rolnictwa w skali globalnej. Rolnictwo ekologiczne jest wyrónikiem zrównowaonego rolnictwa, stanowicego zasadniczy element zapewnienia bezpieczestwa ywnociowego, poprzez fizyczn i ekonomiczn dostpno ywnoci w warunkach zapewnianiajcych zdrowie konsumenta, autentyczno i pochodzenie produktów rolno- -ywnociowych. Stanowi to wany element w realizacji europejskiej strategii zapewnienia bezpieczestwa ywnoci i dbaoci o jako od pola do stou. Rolnictwo ekologiczne odgrywa istotn rol w ochronie biorónorodnoci, dynamizujc przyrodnicze mechanizmy produkcyjne poprzez stosowanie rodków naturalnych nieprzetworzonych technologicznie. Ponadto zapewnia trwa yzno gleby i zdrowotno zwierzt oraz wysok jako biologiczn produktów. Jest to system zrównowaony ekologicznie, ekonomicznie i spoecznie, nieobciajcy rodowiska, który umoliwia rozwój wsi i rolnictwa, jako bezcennych, ponadczasowych wartoci samych w sobie. Szans na popraw kondycji zdrowotnej mieszkaców Polski, a tym samym zmniejszenie wydatków na ochron zdrowia, i jednoczenie na popraw ochrony rodowiska przyrodniczego jest rolnictwo zrównowaone. Respektowanie podstawowych zasad rolnictwa zrównowaonego, ukierunkowanego na takie wykorzystanie zasobów ziemi, które nie niszczy ich naturalnych róde, lecz pozwala na zaspokojenie podstawowych potrzeb kolejnych generacji producentów i konsumentów, moe sta si szans dla Polski. Polska oferujc model rolnictwa zrównowaonego oraz ywno wyprodukowan z zastosowaniem minimalnej iloci nawozów i rodków ochrony rolin, czyli ywno o wysokiej jakoci zdrowotnej, moe sta si bardziej konkurencyjna na globalnym rynku. W warunkach globalizacji podstawowym wyzwaniem staje si bycie konkurencyjnym. Rolnictwo moe konkurowa na globalnym rynku poprzez masow produkcj przy zastosowaniu metod industrialnych (konwencjonalnych), ale taka konkurencyjno, zorientowana przede wszystkim na korzyci ekonomiczne (maksymalizacj zysków), stoi w sprzecznoci ze zrównowaeniem. W zakresie takiej konkurencyjnoci Polska znajduje si w niezbyt korzystnej sytuacji, ze wzgldu na gorsz waloryzacj przestrzeni produkcyjnej w porównaniu 9

10 z gównymi eksporterami oraz mniej korzystne struktury rolne. W tej sytuacji wydaje si, i wiksza szansa konkurencyjna polskiego rolnictwa tkwi we wdra- aniu modelu rolnictwa zrównowaonego, które wytwarza ywno o wysokich walorach odywczych, ywno ekologiczn, ywno wytwarzan w oparciu o tradycyjne technologie, ywno regionaln, czyli tak zwan ywno niszow, na któr jest coraz wikszy popyt na rynkach wiatowych. Warunkiem konkurencyjnoci jest innowacyjno. Do innowacyjnych produktów ywnociowych nale m.in. ywno tradycyjna, ywno regionalna, ywno ekologiczna, a take ywno prozdrowotna (pomagajca w walce z chorobami ukadu krenia oraz z nadwag i otyoci), w tym ywno funkcjonalna. Zapotrzebowanie na produkty zwizane ze zdrowym stylem ycia systematycznie wzrasta. A zatem innowacyjne produkty ywnociowe stanowi szans dla Polski w uzyskaniu przewagi konkurencyjnej na wiatowym rynku. 10

11 I ZRÓWNOWAONE SYSTEMY ROLNICZE Rolnictwo, podobnie jak i inne dziay gospodarki, zobowizane jest do uwzgldniania zasad zrównowaonego rozwoju, okrelonych w Odnowionej Strategii Zrównowaonego Rozwoju Unii Europejskiej, skierowanej do rozszerzonej Wspólnoty i uwzgldniajcej globalny wymiar podejmowanych wyzwa. Odnowiona Strategia Zrównowaonego Rozwoju opiera si na cisym wspódziaaniu ze Strategi Lizbosk, poniewa celem obu strategii jest wspieranie zmian strukturalnych koniecznych do tego, aeby gospodarki pastw czonkowskich mogy rozwija si w sposób gwarantujcy zwikszenie dobrobytu i popraw jakoci ycia, przy zachowaniu sprawiedliwoci midzy pokoleniami oraz uwzgldnieniu potrzeby ochrony rodowiska. Zrównowaony rozwój to taki rozwój spoeczno-gospodarczy, w którym nastpuje proces integrowania dziaa politycznych, gospodarczych i spoecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwaoci podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania moliwoci zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych spoecznoci lub obywateli zarówno wspóczesnego pokolenia, jak i przyszych pokole 1. Zrównowaony rozwój oznacza zatem lepsz przyszo dla kadego, obecnie oraz dla przyszych pokole. Jest to wizja wspóczesnego spojrzenia na wiat, która czy rozwój gospodarczy, sprawiedliwo spoeczn i ochron rodowiska przyrodniczego. Komisja Europejska w dokumencie Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu za zasadniczy cel, przygotowania europejskiej gospodarki do wyzwa nastpnego dziesiciolecia, uznaa trzy wzajemnie ze sob powizane priorytety: rozwój inteligentny rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; rozwój zrównowaony wspieranie gospodarki efektywniej korzystajcej z zasobów, bardziej przyjaznej rodowisku i bardziej konkurencyjnej; rozwój sprzyjajcy wczeniu spoecznemu wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniajcej spójno spoeczn oraz terytorialn. Priorytety te s ze sob wzajemnie powizane i daj obraz europejskiej spoecznej gospodarki rynkowej w XXI wieku 2. 1 GUS (2011), Wskaniki zrównowaonego rozwoju Polski, Katowice, s Komisja Europejska (2010), Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu, KOM(2010)2020, Bruksela, s

12 Na konieczno dziaania na rzecz przywrócenia równowagi ekologicznej oraz zapobiegania zagraajcemu ludzkoci kryzysowi klimatycznemu zwraca uwag take jedna ze strategii Organizacji Wspópracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Cooperation and Development, OECD), tj. Strategia Zielonego Wzrostu (Green Growth Strategy). Zielony Wzrost jest rozumiany, jako dziaanie w kierunku osignicia rozwoju gospodarczego, przy jednoczesnym zapobieganiu degradacji rodowiska, zachowaniu biorónorodnoci oraz wykorzystywaniu zasobów naturalnych w sposób, który nie narusza równowagi ekologicznej. Strategia, któr przyjto w I poowie 2011 roku, tworzy ramy zapewniajce tak polityk, która pozwoli na wiksz integracj gospodarcz, zmian wzorców konsumpcji i produkcji prowadzc do rozsdniejszego wykorzystania ograniczonych zasobów naturalnych 3. Odpowiedzi na globalne problemy rodowiskowe wynikajce z postpujcego uprzemysowienia produkcji rolniczej jest koncepcja rolnictwa zrównowaonego, czyli rolnictwo podporzdkowane realizacji podstawowych celów zrównowaonego rozwoju oraz przyjazne czowiekowi i rodowisku. Rolnictwo zrównowaone oferuje ywno wyprodukowan z zastosowaniem minimalnej iloci nawozów i rodków ochrony rolin oraz ukierunkowane jest na takie wykorzystanie zasobów ziemi, które nie niszczy ich naturalnych róde, lecz pozwala na zaspokajanie podstawowych potrzeb kolejnych generacji producentów i konsumentów 4. Koncepcja zrównowaonego modelu rozwoju rolnictwa zakada bezkolizyjne wypenianie przez rolnictwo i obszary wiejskie wielorakich funkcji rolniczych i pozarolniczych. Do najwaniejszych z nich nale: produkcja ywnoci o okrelonej jakoci i iloci; zapewnienie odpowiedniego standardu ycia mieszkacom wsi (infrastruktura techniczna, zapewnienie pracy i godziwych dochodów); ochrona rodowiska przyrodniczego (ochrona gleby, wód, powietrza, biorónorodnoci); zapewnienie zdrowia oraz komfortu ycia rolnikom i konsumentom; zapewnienie dobrostanu zwierzt gospodarskich; rozwijanie walorów estetycznych i rekreacyjnych terenów wiejskich; zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi 5. 3 GUS (2011), Wskaniki zrównowaonego, jw., s S. Urban (2003), Rola ziemi w rolnictwie zrównowaonym a aktualne jej zasoby w Polsce, Acta Agraria et Silvestria, Series Agraria, Vol. XL, s M. Fotyma, J. Ku (2000), Zrównowaony rozwój gospodarstwa rolnego, Pamitnik Pu- awski, tom 120, nr 1, s , przytoczono za [R. Baum (2003), Kryteria oceny zrównowaonego rozwoju w gospodarstwach rolnych, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, nr CCCLVIII, s. 4-5]. 12

13 Z bada Instytutu Uprawy Nawoenia i Gleboznawstwa Pastwowego Instytutu Badawczego w Puawach wynika, e gównymi cechami rolnictwa zrównowaonego na poziomie kraju s: produkcja bezpiecznej ywnoci; racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej i utrzymanie potencjau produkcyjnego gleb; zapewnienie samowystarczalnoci ywnociowej kraju; produkcja surowców o podanych i oczekiwanych przez konsumentów parametrów jakociowych; ograniczenie lub eliminacja zagroe rodowiska przyrodniczego oraz troska o zachowanie biorónorodnoci; uzyskanie w rolnictwie dochodów pozwalajcych na porównywaln z innymi dziaami gospodarki opat pracy oraz zapewnienie rodków finansowych na modernizacj i rozwój. Wymienione cechy charakteryzuj stan, do którego powinno zmierza polskie rolnictwo, funkcjonujce w okrelonych uwarunkowaniach przyrodniczych i ekonomiczno-organizacyjnych 6. Rolnictwo zrównowaone wytwarza ywno biologicznie nieskaon oraz woln od skae chemicznych, a wic ywno bezpieczn dla zdrowia czowieka, ywno o wysokiej jakoci zdrowotnej, a ponadto jest przyjazne dla rodowiska. Oznacza to, e rolnictwo zrównowaone bezporednio poprzez wytwarzanie ywnoci o wysokich walorach odywczych, a take porednio poprzez rodowisko przyrodnicze (wod, gleb, powietrze) wpywa na popraw zdrowia ludnoci. 1. Charakterystyka systemów rolniczych W literaturze przedmiotu stosuje si róne definicje i podziay systemów produkcji rolniczej oraz systemów rolniczych. System produkcji rolniczej (farming system) jest pojciem ekonomiczno- -rolniczym, opisujcym holistycznie (dziki zbiorowi wielu zmiennych i wskaników) rolnicze gospodarstwo domowe pod wzgldem rolniczego wykorzystania ziemi, czyli systemów produkcji rolinnej i zwierzcej, rodzaju gospodarczej dziaalnoci pozarolniczej (róde, sposobów i efektywnoci zarobkowania poza rolnictwem), dochodów oraz ycia czonków rolniczego gospodarstwa domowego, a take pod wzgldem rodowiska przyrodniczego, spoecznego, ekonomicznego, infrastrukturalnego i instytucjonalnego, które warunkuj wymienione 6 S. Kukua, S. Krasowicz (2007), Gówne problemy i uwarunkowania zrównowaonego rozwoju rolnictwa w Polsce, Problemy Inynierii Rolniczej, nr 1, s

14 rodzaje dziaalnoci gospodarczej. Kade gospodarstwo rolne posiada wasny niepowtarzalny system produkcji rolniczej. Zwykle istnieje dua rónorodno systemów produkcji rolniczej w zbiorowoci gospodarstw nie tylko w duej skali przestrzeni geograficznej, ale take w obrbie ograniczonych obszarów wiejskich lub ukierunkowanych typów tych systemów 7. W nazwie gównego lub ukierunkowanego typu systemów produkcji rolniczej czsto jest zawarta nazwa systemu rolniczego (agricultural system), który okrela generalnie podejcie do produkcji rolniczej w rozpatrywanym systemie, ze wzgldu na wnoszone nakady na produkcj, obcienie rodowiska oraz stopie zrównowaenia rodowiskowego i spoeczno-ekonomicznego 8. System rolniczy albo system gospodarowania okrela si najczciej jako sposób zagospodarowania przestrzeni rolniczej w zakresie produkcji rolinnej i zwierzcej oraz ich przetwarzania, wyceniony kryteriami ekologicznymi i ekonomicznymi 9. We wspóczesnym rolnictwie dominujcymi kierunkami rozwoju rolnictwa s trzy systemy rolnicze (systemy gospodarowania): konwencjonalny (intensywny, uprzemysowiony, klasyczny, zindustrializowany); ekologiczny (biologiczny, organiczny, biologiczno-organiczny, znaturalizowany); integrowany (zintegrowany, harmonijny, zrównowaony, ekologiczno- -ekonomiczny) 10. Podstaw wyrónienia systemów rolniczych jest stopie uzalenienia rolnictwa od przemysowych rodków produkcji, gównie nawozów mineralnych i pestycydów oraz jego oddziaywanie na rodowisko przyrodnicze Rolnictwo konwencjonalne System rolnictwa konwencjonalnego mona okreli, jako sposób gospodarowania ukierunkowany na maksymalizacj zysku osiganego dziki duej wydajnoci rolin i zwierzt. Wydajno t uzyskuje si w wyspecjalizowanych 7 W. Mdry, D. Gozdowski, B. Roszkowska-Mdra i in. (2011), Typologia systemów produkcji rolniczej: koncepcja, metodologia i zastosowanie, Fragmenta Agronomica, Vol. 28, No. 3, s Tame, s W. Niewiadomski (1993), Rolnictwo jutra [w:] Biotyczne rodowisko uprawne a zagroenie chorobowe rolin, Akademia Rolniczo-Techniczna w Olsztynie, Olsztyn, s. 9-23, przytoczono za [S. Krasowicz (2009), Moliwoci rozwoju rónych systemów rolniczych w Polsce, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t. 96, z. 4, s. 110]. 10 J. Ku (2002), Systemy gospodarowania w rolnictwie [w:] May poradnik zarzdzania gospodarstwem rolniczym, IERiG, Warszawa, s

15 gospodarstwach stosujcych technologie produkcji oparte na duym zuyciu przemysowych rodków produkcji i bardzo maych nakadach robocizny 11. Rozwój rolnictwa konwencjonalnego w Europie nastpi dziki wprowadzaniu nowych technologii i protekcjonistycznej polityce rzdów w drugiej po- owie XX wieku. Zasug tego typu rolnictwa by znaczcy wzrost produkcji rolniczej. Najwikszy przyrost nastpi w krajach Europy Zachodniej w latach W tym okresie zwyka plonów pszenicy w krajach Unii Europejskiej wynosia 53,1% (z 3,2 t/ha w 1975 roku do 4,9 t/ha w 1991 roku). Mimo e w krajach Unii Europejskiej wystpuje znaczne zrónicowanie plonów zbó od 7 t/ha w Holandii do 1,9 t/ha w Portugalii to jednak dziki wysokim plonom w przodujcych krajach rednia produkcja zbó z hektara bya pod koniec lat 80. XX wieku o 63% wysza ni w krajach Europy Centralnej i Wschodniej. Jednoczenie wraz ze wzrostem intensywnoci produkcji nastpowa wzrost wydajnoci pracy, co doprowadzio do znacznego spadku liczby osób utrzymujcych si z rolnictwa. W 1991 roku grupa ludnoci rolniczej w Anglii i Belgii stanowia mniej ni 3% ludnoci czynnej zawodowo (w Grecji 21,6%). Wraz ze wzrostem produkcji zwikszaa si powierzchnia gospodarstw rolnych, np. w Wielkiej Brytanii rednia powierzchnia gospodarstwa rolnego wzrosa z 54 ha w 1970 roku do 70 ha w 1996 roku, a w Danii z 21 do 38 ha. W krajach o scentralizowanej gospodarce równie nastpowa wzrost produkcji rolniczej, ale efektywno uzyskiwanych rezultatów bya tam znacznie nisza. We wszystkich krajach Europy rodkowej i Wschodniej w latach wzrost produkcji zbó wynosi 18%. W Polsce w tym okresie przyrost plonów wynosi 37,5% (z 2,4 t/ha do 3,3 t/ha). W Europie Zachodniej polityka subwencjonowania rolnictwa, zapewniajca wysokie gwarantowane ceny na produkty rolne i zakupy interwencyjne przez pastwo, doprowadzia do duej intensyfikacji produkcji rolniczej. Spowodowao to znaczc eliminacj pónaturalnych elementów krajobrazu rolniczego, takich jak kpy drzew, oczka wodne, zabagnienia. Nastpowa wzrost powierzchni gospodarstw rolnych poprzez likwidowanie m.in. miedz ródpolnych, ywopotów i innych nieuytków rolnych utrudniajcych prac maszyn rolniczych. Drugim negatywnym zjawiskiem intensyfikacji produkcji rolniczej stay si przemysowe fermy chowu zwierzt (produkcja mleka i misa) rozwinite w Holandii, pónocnej Belgii, zachodniej Danii oraz 11 V.W.L. Jordan (1992), Opportunities and cons strains for integrated farming system, Proc. 2 nd ESA Congress, Warwick University, Coventry, pp , przytoczono za [J. Ku, J. Stalenga (2006), Perspektywy rozwoju rónych systemów rolniczych w Polsce, Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Rolin, nr 242, s ]. 15

16 Dolnej Saksonii. Nadmiar gnojowicy spowodowa na tych terenach powane zagroenia czystoci wody gruntowej oraz wód otwartych 12. Rolnictwo wywiera duy wpyw na ksztatowanie rodowiska przyrodniczego. Przy intensywnej produkcji rolniczej maj zastosowanie liczne rodki produkcji (nawozy mineralne, rodki ochrony rolin). Nierozwane ich stosowanie przyczynia si do wymierania licznych gatunków fauny i flory. Hodowla zwierzt jest odpowiedzialna za 18% wiatowych emisji gazów cieplarnianych (Greenhouse gas, GHG) pochodzcych z dziaalnoci czowieka, mierzonych za pomoc równowanika CO 2. Jest to wicej ni procentowy udzia transportu, odpowiedzialny za 14% globalnych emisji GHG. Wikszo z tych 18% stanowi emisje podtlenku azotu oraz metanu pochodzce z nawozu zwierzcego, emisje metanu z procesów trawiennych zwierzt oraz podtlenku azotu z nawozów mineralnych stosowanych w uprawach paszowych. Udzia sektora hodowlanego w globalnych antropogenicznych emisjach gównych gazów cieplarnianych wynosi: 37% sumarycznej emisji metanu, 65% emisji podtlenku azotu oraz 9% emisji dwutlenku wgla 13. Z produkcji zwierzcej pochodzi take 64% emisji amoniaku, który przyczynia si do zanieczyszczenia powietrza, gleby, wody, powstawania kwanych deszczy oraz uszkadzania warstwy ozonowej. Przyczyn odejcia od intensywnego rolnictwa na rzecz wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w latach 90. XX wieku byy m.in. nadprodukcja ywnoci, degradacja rodowiska przyrodniczego spowodowana nadmiern chemizacj i mechanizacj rolnictwa, wyludnianie si terenów wiejskich, a take kryzys spowodowany chorob szalonych krów. Przeciwdziaanie tym tendencjom znalazo odzwierciedlenie w Traktacie z Maastricht z 1992 r., w którym Unia Europejska przyja rozporzdzenia premiujce wytwarzanie ywnoci o wysokiej jakoci zwizanej ze rodowiskiem i tradycj. Wprowadzone zostay nastpujce zasady: rolnictwo ma za zadanie dostarcza ywno i wiadczy usugi rodowiskowe; rolnictwo ma wspiera formy gospodarowania przyjazne dla rodowiska przyrodniczego; naley promowa rolnictwo ekologiczne; rolnictwo ma wspiera ochron zasobów naturalnych oraz rónorodnoci biologicznej i krajobrazowej; redukowanie szkód rodowiskowych spowodowanych dziaalnoci rolnicz. 12 K. Wiktorowski (2012), Rolnictwo ekologiczne a koncentracja kapitau w sektorze rolno- -spoywczym, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Seria Oeconomica, 292(66), s Globalne ostrzeenie: zmiany klimatyczne a dobrostan zwierzt hodowlanych (2009), Raport Stowarzyszenia Compassion in World Farming, Klub Gaja, s

17 Gównym celem wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej po 2013 roku jest nie tylko zapewnienie wystarczajcej iloci ywnoci, ale przede wszystkim ywnoci o wysokiej jakoci, produkowanej w sposób zrównowaony, zgodnie z wymogami w zakresie ochrony rodowiska, zasobów wodnych, zdrowia i dobrostanu zwierzt, zdrowia rolin oraz zdrowia publicznego, przy jednoczesnym zagwarantowaniu stabilnych dochodów rolniczych. Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej promuje model rolnictwa zrównowaonego, konkurencyjnego, dbajcego o jako produktów rolnych, ochron rodowiska oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi, a take przywizuje istotne znaczenie do spoecznych funkcji rolnictwa. Zmiany, jakie dokonuj si w ramach wspólnej polityki rolnej UE, maj na celu m.in. w wikszym stopniu uwzgldnia oczekiwania europejskich konsumentów w kwestii jakoci produktów rolnych i ywnoci; pozwoli rolnikom na swobodny wybór kierunku produkcji; gwarantowanie bezpieczestwa ywnoci; wypacanie dotacji rolnikom niezalenie od wielkoci produkcji, co poprawi konkurencyjno oraz zwikszy orientacj rynkow producentów rolnych, a jednoczenie zapewni rolnikom stabilizacj dochodów; ochron rodowiska przyrodniczego; trosk o zdrowie i godziwe warunki hodowli zwierzt; rozwój produkcji ywnoci ekologicznej oraz wykreowanie nowej polityki jakoci ywnoci Alternatywne systemy rolnicze Zrównowaone rolnictwo jest podstawow potrzeb spoeczestwa obywatelskiego, któr mona zaspokoi za pomoc rónych modeli produkcyjnych, w tym rolnictwa ekologicznego i rolnictwa integrowanego okrelanych mianem rolnictwa alternatywnego. Rolnictwo alternatywne w porównaniu z rolnictwem konwencjonalnym nie dy do uzyskania wysokiego plonu kosztem duych nakadów na chemizacj rolnictwa. Celem rolnictwa alternatywnego jest wytwarzanie ywnoci w sposób, który nie powoduje degradacji rodowiska przyrodniczego. Ma to znaczenie zarówno z punktu widzenia ekonomicznego (popyt na produkty ywnociowe wyprodukowane w sposób ekologiczny), jak równie ekologicznego Rolnictwo ekologiczne Rolnictwo ekologiczne to sposób gospodarowania, który aktywizujc przyrodnicze mechanizmy produkcyjne poprzez stosowanie rodków naturalnych, nie- 14 D. Stankiewicz (1992), Rolnictwo alternatywne, Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa, s

18 przetworzonych technologicznie, zapewnia trwa yzno gleby i zdrowotno zwierzt oraz wysok jako biologiczn produktów rolnych 15. Rolnictwo ekologiczne uwaane jest za jeden z podstawowych elementów zrównowaonego rozwoju obszarów wiejskich. W Rozporzdzeniu Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych podano definicj produkcji ekologicznej, zgodnie z któr produkcja ekologiczna to ogólny system zarzdzania gospodarstwem i produkcj ywnoci, czcy najkorzystniejsze dla rodowiska praktyki, wysoki stopie rónorodnoci biologicznej, ochron zasobów naturalnych, stosowanie wysokich standardów dotyczcych dobrostanu zwierzt i metod produkcji odpowiadajc wymaganiom niektórych konsumentów preferujcych wyroby wytwarzane przy uyciu substancji naturalnych i naturalnych procesów. Ekologiczna metoda produkcji peni zatem podwójn funkcj spoeczn: z jednej strony dostarcza towarów na specyficzny rynek ksztatowany przez popyt na produkty ekologiczne, a z drugiej strony jest dziaaniem w interesie publicznym, poniewa przyczynia si do ochrony rodowiska, dobrostanu zwierzt i rozwoju obszarów wiejskich 16. Zgodnie z Rozporzdzeniem Rady (WE) nr 834/2007: Rolnictwo ekologiczne powinno funkcjonowa przede wszystkim w oparciu o zasoby odnawialne, w ramach systemów rolniczych zorganizowanych na poziomie lokalnym. W celu ograniczenia zuycia zasobów nieodnawialnych odpady i produkty uboczne pochodzenia rolinnego i zwierzcego powinny by poddawane recyklingowi, który umoliwia uzyskanie substancji odywczych do nawoenia gleby. Ekologiczna produkcja rolinna powinna przyczynia si do utrzymywania i zwikszania yznoci gleby, a take zapobiega jej erozji. Roliny powinny by nawoone poprzez ekosystem gleby, a nie za pomoc dodawanych do gleby nawozów rozpuszczalnych. Podstawowymi elementami systemu zarzdzania ekologiczn produkcj rolinn s: zarzdzanie yznoci gleby, wybór gatunków i odmian, wieloletni podozmian, odpowiednie techniki uprawy oraz recykling substancji organicznych. Dodatkowe nawozy, rodki poprawiajce yzno gleby i rodki ochrony rolin powinny by uywane wycznie w przypadku, gdy ich uycie jest zgodne z celami i zasadami produkcji ekologicznej. 15 L. Zimny (2007), Definicje i podziay systemów rolniczych, Acta Agrophysica, 10(2), s Rozporzdzenie Rady (WE) nr 834/2007 z 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylajce rozporzdzenie (EWG) nr 2092/91. 18

19 Produkcja zwierzca ma podstawowe znaczenie w organizacji produkcji rolniczej w gospodarstwach ekologicznych, poniewa dostarcza materii organicznej i substancji odywczych dla uprawianej gleby, przyczyniajc si w ten sposób do poprawy stanu gleby i zrównowaonego rozwoju rolnictwa. Aeby unikn zanieczyszczenia rodowiska, zwaszcza zasobów naturalnych, takich jak gleba i woda, ekologiczna produkcja zwierzca powinna by z zasady powizana z uytkami rolniczymi, odpowiednimi wieloletnimi systemami podozmianu, a take ywieniem zwierzt ekologicznymi paszami, wytworzonymi przez dane gospodarstwo lub przez ssiadujce z nim gospodarstwa ekologiczne. Ze wzgldu na to, e ekologiczny chów zwierzt jest dziaalnoci powizan z uytkami rolniczymi, zwierzta powinny mie, jeeli jest to moliwe, dostp do otwartej przestrzeni lub pastwisk. Ekologiczny chów zwierzt powinien opiera si na zasadzie poszanowania wysokich standardów dotyczcych dobrostanu zwierzt, zaspokaja potrzeby zwizane z trybem ycia danego gatunku zwierzt, a zarzdzanie w odniesieniu do zdrowia zwierzt powinno opiera si na zapobieganiu chorobom. W zwizku z powyszym szczególn uwag naley zwróci na warunki w pomieszczeniach dla zwierzt, praktyki hodowlane i obsad zwierzt. Ponadto naley wybiera rasy zwierzt, zwracajc uwag na ich zdolno do przystosowania si do lokalnych warunków. Przepisy wykonawcze dotyczce produkcji zwierzcej i produkcji w sektorze akwakultury powinny gwarantowa co najmniej zgodno z przepisami Europejskiej konwencji o ochronie zwierzt hodowlanych i gospodarskich. Celem systemu ekologicznej produkcji zwierzcej powinno by to, aeby w penym cyklu produkcyjnym rónych gatunków zwierzt znalazy si wy- cznie zwierzta pochodzce z chowu ekologicznego. Dlatego system ten powinien wspiera wzbogacanie materiau genetycznego zwierzt chowanych zgodnie z zasadami ekologicznego chowu i przyczynia si do zwikszenia samodzielnoci sektora, gwarantujc w ten sposób jego rozwój. Ekologiczne produkty przetworzone powinny by produkowane przy uyciu takich metod przetwarzania, które gwarantuj przestrzeganie zasad produkcji ekologicznej i utrzymanie zasadniczych cech produktu na wszystkich etapach produkcji. ywno przetworzona powinna by oznaczona jako ekologiczna, wycznie jeeli wszystkie lub niemal wszystkie skadniki pochodzenia rolnego s ekologiczne. Naley jednak ustanowi szczególne przepisy dotyczce znakowania ywnoci przetworzonej zawierajcej skadniki rolne, których nie mona otrzyma ekologicznie (produkty mylistwa i rybactwa). Ponadto 19

20 w celu informowania konsumentów, zapewnienia przejrzystoci rynku i przyczynienia si do stosowania skadników pochodzcych z rolnictwa ekologicznego naley pod pewnymi warunkami umoliwi odniesienie do produkcji ekologicznej w wykazie skadników. Aeby umoliwi dostosowanie norm i wymogów ekologicznych do lokalnych warunków klimatycznych lub geograficznych, szczególnych praktyk hodowlanych i stopnia rozwoju, naley stworzy moliwo elastycznego podejcia do zasad produkcji. Powinno to umoliwi stosowanie odstpstw od tych zasad, jednak wycznie w stopniu ograniczonym przez szczególne warunki okrelone w prawodawstwie Wspólnoty. Wan kwesti jest utrzymanie zaufania konsumentów do produktów rolnictwa ekologicznego. Z tego wzgldu wyjtki od wymogów majcych zastosowanie do produkcji ekologicznej powinny ogranicza si wycznie do takich przypadków, w których zastosowanie odstpstw od zasad produkcji zostanie uznane za uzasadnione. Gospodarowanie zgodne z wymogami systemu rolnictwa ekologicznego preferuje utrzymanie i wzbogacanie yznoci gleby, wyklucza stosowanie nawozów przemysowych, rodków ochrony rolin oraz syntetycznych dodatków do pasz. Produkcja odbywa si w zamknitym obiegu: gleba rolina zwierz, przy zachowaniu podstawowej zasady rolnictwa ekologicznego, jak jest osiganie równowagi paszowo-nawozowej 17. L. Zimny uwaa, e taka forma gospodarowania nie zakóca równowagi ekologicznej w ekosystemach 18. Jest to typ rolnictwa zrównowaonego pod wzgldem ekologicznym, ekonomicznym i spo- ecznym. System ten nie obcia rodowiska przyrodniczego, a jego wyrónikiem s niskie nakady zewntrzne 19. Rolnictwo ekologiczne jest zatem najbardziej przyjazn rodowisku produkcj rolnicz. Dziki kontrolowanym metodom produkcji oraz uprawie bez agrochemii przyczynia si ono do zachowania biorónorodnoci i ochrony zasobów naturalnych, a take do produkcji ywnoci o wysokiej jakoci. Rolnictwo ekologiczne przynosi zrónicowane korzyci, wpisujce si w koncepcj rozwoju zrównowaonego, i s to: ekonomiczno-spoeczne zapobiega nadmiernemu odpywowi ludnoci wiejskiej, pozwala utrzyma miejsca pracy na obszarach wiejskich, jest energooszczdne; 17 S. Grykie (2010), Rolnictwo ekologiczne w Polce [w:] Przeksztacenia struktur regionalnych. Aspekty spoeczne, ekonomiczne i przyrodnicze, red. S. Ciok, P. Migo, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocawski, Wrocaw, s L. Zimny (2007), Definicje i podziay systemów, jw., s P. Ilnicki (2004), Polskie rolnictwo a ochrona rodowiska, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Pozna. 20