BIULETYN FORUM DEBATY PUBLICZNEJ. Numer 11 stycze 2012

Transkrypt

1

2

3 BIULETYN FORUM DEBATY PUBLICZNEJ Numer 11 stycze 2012

4 FDP Bogactwo kulturowe Polski identyfikacja dziedzictwa niematerialnego Spis treści Od redakcji... 7 Wstęp... 8 Rozdział I Materiały nadesłane przed debatą Jerzy Bartmiński, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Instytut Filologii Polskiej, Polska Akademia Nauk Instytut Slawistyki Wojciech Józef Burszta, Kierownik Katedry Antropologii Kultury w Instytucie Kultury i Komunikowania na Wydziale Nauk Humanistycznych i Społecznych w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie Sławomir Ratajski, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu ds. UNESCO Henryk Dumin, Tradycja jest naszym uobecnionym trwaniem w przestrzeni Czasu Rozdział II Wybrane wypowiedzi uczestników debaty Bronisław Komorowski, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Jerzy Bartmiński, Profesor w Instytucie Filologii Polskiej na Wydziale Humanistycznym na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej Wojciech Józef Burszta, Kierownik Katedry Antropologii Kultury w Instytucie Kultury i Komunikowania na Wydziale Nauk Humanistycznych i Społecznych w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie Sławomir Ratajski, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu do spraw UNESCO Ewa Dahlig-Turek, Zastępca Dyrektora Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Michał Buchowski, Dyrektor Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej na Wydziale Historycznym na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza Barbara Fatyga, Kierownik Zakładu Metod Badania Kultury w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych na Wydziale Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji na Uniwersytecie Warszawskim Sławomir Ratajski, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu do spraw UNESCO Henryk Wujec, Doradca Etatowy Prezydenta RP Krystyna Piątkowska, Starszy Wykładowca w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej na Wydziale Filozoficzno-Historycznymna Uniwersytecie Łódzkim Barbara Grąziewicz-Chludzińska, Prezes Zarządu Fundacji Dziedzictwo Nasze w Węgorzewie Hanna Schreiber, wykładowca w Instytucie Stosunków Międzynarodowych na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego

5 Jacek Dąbrowski, Dyrektor Departamentu Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Antoni Bartosz, Dyrektor Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie Dariusz Łukaszewski, Wójt Gminy Kadzidło Tomasz Rodowicz, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Teatralnego Chorea w Łodzi Ryszard Michalski, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Tratwa w Olsztynie Henryk Dumin, Kierownik Zespołu do spraw Ochrony Tradycji Kultury w Dziale Strategii Zarządzania Dziedzictwem w Narodowym Instytucie Dziedzictwa Krystyna Piątkowska, Starszy Wykładowca w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej na Wydziale Filozoficzno-Historycznym na Uniwersytecie Łódzkim Bogumiła Berdychowska, Kierownik Działu Stypendialnego w Narodowym Centrum Kultury Olgierd Dziekoński, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Jan Adamowski, Dyrektor Instytutu Kulturoznawstwa na Wydziale Humanistycznym na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej Jerzy Chmiel, Przewodniczący Polskiej Sekcji Międzynarodowej Rady Stowarzyszeń Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki Ludowej CIOFF Piotr Dahlig, Kierownik Zakładu Etnomuzykologii w Instytucie Muzykologii na Wydziale Historycznym na Uniwersytecie Warszawskim Joanna Cicha-Kuczyńska, Radca Ministra w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Lech Mróz, Dyrektor Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej na Wydziale Historycznym na Uniwersytecie Warszawskim Michał Malinowski, Dyrektor Muzeum Bajek, Baśni i Opowieści w Czarnowie Elżbieta Berendt, Kierownik Muzeum Etnograficznego we Wrocławiu Monika Ochwat-Marcinkiewicz, Koordynator projektów w Porozumieniu Karpackim Karpaty naszym domem i Stowarzyszeniu Ekopsychologia Stanisław Pochyluk, Wójt Gminy Połajewo Rafał Bartek, Dyrektor Generalny Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej Dorota Kielak, Prorektor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Bronisław Komorowski, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Rozdział III Materiały nadesłane po debacie Tomasz Pękalski, Członek Zarządu Województwa Lubelskiego Remigiusz Mazur-Hanaj, Stowarzyczenie Dom Tańca Mirosław Nalaskowski, Instruktor ds. folkloru w Regionalnym Ośrodku Kultury i Sztuki w Suwałkach Joanna Cicha-Kuczyńska, Departament Ochrony Zabytków, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego

6 Piotr Dahlig, Kierownik Zakładu Etnomuzykologii w Instytucie Muzykologii UW Hanna Schreiber, Wykładowca w Instytucie Stosunków Międzynarodowych na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Waldemar Majcher, Główny Specjalista ds. ochrony niematerialnego dziedzictwa kultury, Departament Kultury i Edukacji Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko -Mazurskiego Uczestnicy Debaty

7 Od redakcji Biuletyn Forum Debaty Publicznej,,Bogactwo kulturowe Polski identyfikacja dziedzictwa niematerialnego trzeci w obszarze tematycznym Twórczość, dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze bogactwem Polski stanowi zbiór wystąpień uczestników dyskusji, która odbyła się w Pałacu Prezydenckim 20 września 2011 roku. Celem debaty była próba identyfikacji praktyk, wyobrażeń, przekazów, wiedzy i umiejętności, jak również związanych z nimi instrumentów, przedmiotów, artefaktów oraz przestrzeni kulturowej które wspólnoty, grupy, a także jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego. Materialne dziedzictwo kulturowe jest bowiem stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, przyrodą, historią. Jednocześnie podczas debaty rozważano w jakim stopniu niematerialne dziedzictwo kulturowe zapewnia wspólnocie poczucie tożsamości i ciągłości, przyczyniając się do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz ludzkiej kreatywności. Podczas dyskusji próbowano podejmowano także próbę odpowiedzi na następujące pytania: jakie są najważniejsze praktyki kulturowe decydujące o tożsamości społeczności mieszkających w Polsce, stanowiące niematerialne dziedzictwo kulturowe? jak chronić niematerialne dziedzictwo kulturowe jako źródło różnorodności kulturowej naszego kraju? jak sprawić, aby niematerialne dziedzictwo stało się inspiracją dla podejmowanych obecnie działań artystycznych? jak wykorzystać zjawiska niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz potencjał wartości w nich zawarty dla rozwoju i integracji społeczności lokalnych oraz promocji Polski? Pierwsza część Biuletynu zawiera materiały przygotowane przed debatą przez osoby zaproszone do udziału w dyskusji. Znajdą tu Państwo referaty, tezy, uwagi, myśli wprowadzające. Część tę cechuje zróżnicowanie treściowo-formalne, gdyż referentom pozostawiono dowolność w konstruowaniu materiałów. W części drugiej zostały zamieszczone wybrane wypowiedzi uczestników debaty, w trzeciej natomiast znajdują się materiały przygotowane już po debacie. Zapraszamy do lektury! 7

8 Wstęp Szanowni Państwo, najbliższe Forum Debaty Publicznej w obszarze Twórczość, dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze bogactwem Polski będzie dotyczyć szeroko rozumianego dziedzictwa niematerialnego związanego zarówno z tradycyjną kulturą powstałą w różnych regionach naszego kraju, jak i kulturą wytworzoną przez mniejszości narodowe i etniczne. Wspólnie tworzą wielokulturowe bogactwo Rzeczypospolitej, w którym odnajdujemy tożsamość i inspiracje do dalszego twórczego działania. Bogactwo i potencjał polskiej kultury kształtowały się na przestrzeni wieków w procesie dialogu międzykulturowego. Uważam, że zaangażowanie w poznawanie polskiej różnorodności kulturowej może dobrze służyć wzmocnieniu więzi społecznych na poziomie regionalnym i narodowym. Tytuł debaty Bogactwo kulturowe Polski identyfikacja dziedzictwa niematerialnego został wybrany nieprzypadkowo, bowiem w ubiegłym miesiącu, 16 sierpnia, weszła w Polsce w życie Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Ratyfikowana w październiku 2010 roku Konwencja stanie się kluczowym aktem prawa międzynarodowego, na jakim można oprzeć budowę systemu ochrony dziedzictwa niematerialnego w naszym kraju. Zgodnie z zapisami Konwencji oznacza to generalne zobowiązanie Rzeczypospolitej do prowadzenia działań na rzecz promocji i ochrony praktyk, wyobrażeń, przekazów, wiedzy i umiejętności jak również związanych z nimi instrumentów, przedmiotów, artefaktów i przestrzeni kulturowej które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego. Dobrze się stało, że Polska, jako jeden ze 136 krajów, podpisała Konwencję UNESCO. Ulotne, niematerialne dziedzictwo kulturowe wymaga bowiem szczególnej ochrony. Kiedyś zmiany w kanonach następowały bardzo wolno. Teraz, dzięki mediom, rozwojowi techniki, kanony te ulegają szybkim przeobrażeniom, pojawia się więc zagrożenie w postaci ich wyginięcia czy zniszczenia. Konwencja pozwoli nam zatrzymać w czasie te, które są dla nas najcenniejsze. Świadomość społeczna znaczenia podpisanej Konwencji wymaga podbudowania. Uważam, że należy wykorzystać ogromy potencjał dziedzictwa niematerialnego, który może być ważnym bodźcem promocji Polski za granicą, a także stanowić impuls do działalności kulturalnej, rozwoju turystyki, a tym samym przyczynić się do rozwoju gospodarczego regionu. 8

9 Na Forum Debaty Publicznej zaproszeni zostali przedstawiciele władz państwowych, samorządowych, organizacji społecznych, twórcy regionalni, eksperci oraz przedstawiciele mniejszości narodowych i etnicznych. Spodziewam się, że szerokie spektrum poglądów prezentowanych przez uczestników spotkania zapewni interesującą dyskusję, która pozwoli rozpocząć prace nad efektywnym, nowoczesnym systemem promocji i ochrony dziedzictwa niematerialnego Rzeczypospolitej. Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Wypowiedź z 19 września 2011 roku 9

10 Rozdział I Materiały nadesłane przed debatą Prof. dr hab. Jerzy Bartmiński, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Instytut Filologii Polskiej, Polska Akademia Nauk Instytut Slawistyki Identyfikacja elementów kultury, o których mowa w Konwencji w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego przyjętej na konferencji generalnej UNESCO 17 października 2003 w Paryżu 1, wymaga respektowania sformułowań tej Konwencji i jej ducha. Kluczowe znaczenie ma formuła niematerialne dziedzictwo kulturowe (NDK), wyraźnie odróżniająca je od dziedzictwa materialnego (którego ochronie poświęcona była już wcześniej osobna Konwencja Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 roku). Zdefiniowanie niematerialnego dziedzictwa kulturowego (i dalej precyzyjne ustalenie zakresu tego terminu) ma na obecnym etapie znaczenie fundamentalne, bo od tego zależą dalsze decyzje administracyjne, dotyczące instrumentów tworzonych przez rząd w celu nie tylko ochrony, ale i rewitalizacji (aktywizacji) NDK. Przyjmuję zgodnie z Konwencją UNESCO że NDK obejmuje wszystkie elementy kultury społecznej i duchowej narodu, które stanowią o naszej narodowej tożsamości, zwłaszcza te, które wyróżniają nas w przestrzeni międzynarodowej (europejskiej i globalnej). Są to elementy istniejące w wymiarze historycznym, a więc dziejące się w czasie (temporalne) i zarazem zróżnicowane środowiskowo, obejmujące zarówno środowiska wiejskie (w tradycyjnym sensie - ludowe), jak miejskie, religijne i świeckie, mające długi rodowód lub nowszego pochodzenia. Najbardziej reprezentatywnym elementem NDK jest język narodowy we wszystkich jego wariantach opisywanych przez językoznawców; śpiew i muzykowanie, taniec, zwyczaje związane z pracą, odpoczynkiem, świętowaniem, biesiadowaniem, praktyki obrzędowe o charakterze religijnym i świeckim, którym towarzyszą przedmioty materialne (rekwizyty), a motywują przekonania i wierzenia. Typowym przykładem fenomenu przynależnego do NDK może być polskie świętowanie Bożego Narodzenia, obejmujące cały bogaty zespół elementów: życzenia słowne, śpiewanie lub słuchanie kolęd, muzykowanie, dawanie prezentów (wymiana darów), rekwizyty 1 Ratyfikowana przez Sejm RP jako ustawa w dniu 22 X 2010, obowiązuje od 15 XII Zob. Dziennik Ustaw 2010 nr 225, poz

11 materialne (choinka, szopka), wspólne spożywanie wieczerzy wigilijnej z podawaniem symbolicznych potraw, dzielenie się opłatkiem, pasterka w kościele, chodzenie po kolędzie z życzeniami itd. Tego typu praktyki kulturowe mają funkcje integrujące w wymiarze społecznym i duchowym, sprzyjają podtrzymywaniu więzi międzyludzkich, wspólnotowych, i w efekcie warunkują zrównoważony rozwój jednostek w obliczu postępującej europeizacji i globalizacji. Najlepiej uświadamiają to sobie Polacy przebywający w czasie świąt za granicą. Rozwiązania przyjęte obecnie przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego są niewystarczające, wręcz pod względem merytorycznym nietrafne, opierają się bowiem na błędnym zrównaniu niematerialnego dziedzictwa kulturowego które ma charakter dynamiczny, jest zawsze wydarzeniem w czasie (mowa, śpiew, muzyka, taniec, obrzęd), z zabytkami (tak dosłownie ujęto to w załączniku do pisma premiera z 26 VIII 2010), które istnieją statycznie, jako przedmioty w przestrzeni. Jak się wydaje, ważyły tu głównie względy oszczędnościowe, chęć nieponoszenia kosztów wdrażania zaleceń Konwencji UNESCO. Powołany przez Ministra Bogdana Zdrojewskiego ekspercki Zespół ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego obradujący pod kier. prof. Kolankiewicza 25 VIII 2010 wyraził jednoznaczną opinię, że najlepszym rozwiązaniem systemowym byłoby instytucjonalne wyodrębnienie agend zajmujących się dziedzictwem niematerialnym i zdeklarował gotowość przygotowania szczegółowych ekspertyz i wniosków. Deklaracja ta pozostała bez odpowiedzi Ministra. Niestety, odróżnienia dziedzictwa niematerialnego i materialnego zabrakło w Zarządzeniu nr 32 Ministra Bogdana Zdrojewskiego z 23 XII Zarządzenie przemianowuje Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków na Narodowy Instytut Dziedzictwa. Zarządzenie to rozszerza nieznacznie zadania nowej formalnie jednostki, jednak nie uwzględnia specyfiki NDK, nie daje więc podstaw dla realizacji zobowiązań, jakie przyjęło nasze państwo (Polska), ratyfikując Konwencję UNESCO w grudniu 2010 i wprowadzając ją w życie od 16 sierpnia Uzasadnienie (4 strony mpsu, bez podania nazwisk ekspertów), jakie dołączył premier Donald Tusk do przesłanego 26 sierpnia 2010 Marszałkowi Sejmu projektu ustawy o ratyfikacji Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporządzonej w Paryżu 17 października 2003, zawiera propozycję zdefiniowania niematerialnego dziedzictwa kulturowego przez powiązanie go z instytucją zabytku i w efekcie uznania, że rejestracja niematerialnego dziedzictwa kulturowego może zostać przekazana kompetencji wojewódzkich konserwatorów zabytków i Generalnego Konserwatora Zabytów. Propozycja ta jest całkowicie nie do przyjęcia ze względu na zupełnie inną naturę NDK i jego specyfikę wykraczającą poza sferę materialną, którą zajmują się konserwatorzy zabytków. 11

12 Konwencja UNESCO 2003 o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego jest od kilkudziesięciu lat obowiązującą dyrektywą w skali międzynarodowej i wymaga starannego przemyślenia, jeśli ma dać efekty porównywalne z tym, co się dzieje w innych krajach, u naszych sąsiadów (o tym warto porozmawiać osobno). Stanowi kolejną drugą już - propozycję regulacji kwestii NDK, po Zaleceniach UNESCO dotyczących ochrony kultury tradycyjnej i ludowej z roku Zwraca uwagę to, że Konwencja w z roku 2003 wychodzi poza krąg kultury ludowej. Czytamy w niej, że ochrona oznacza środki mające na celu zapewnienie przetrwania niematerialnego dziedzictwa kulturowego, w tym jego identyfikację, dokumentację, badanie, zachowanie, zabezpieczenie, promowanie, waloryzację i przekazywanie następnym pokoleniom, w szczególności poprzez edukację formalną i nieformalną oraz przez rewitalizację różnych aspektów tego dziedzictwa. 2 Tak szeroko zakrojony zakres działań wymaga współdziałania kilku grup podmiotów: środowiska naukowego, edukacyjnego, artystycznego, animatorów (menadżerów) kultury oraz mediów (TV, radio, prasa, Internet). Podmioty te pozostają w administracyjnej zależności od kilku różnych ministerstw: Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Edukacji, Kultury i DN, SWiA. Dlatego optymalnym rozwiązaniem byłoby powołanie zupełnie osobnej jednostki (Instytutu ds. NDK?), usytuowanej między ministerstwami i mającej możliwość współpracy z wszystkimi zainteresowanymi stronami. Z taką intencją o ile wiem powstała już 30 grudnia 2009 Fundacja na rzecz NDK w Polsce, łącząca instytucje państwowe i pozarządowe oraz indywidualnych twórców, naukowców i działaczy. W części dotyczącej badań, edukacji i rewitalizacji NDK pewne działania podjęły już środowiska akademickie, uniwersyteckie i nauczycielskie. Projekty o wadze praktycznej przygotowują różne instytucje kulturalne, m.in. dyrektor lubelskiego Teatru NN Brama Grodzka na użytek tworzonego w Lublinie Centrum Spotkania Kultur. 2Artykuł 2, punkt 3 Konwencji. 12

13 Prof. dr hab. Wojciech Józef Burszta, Kierownik Katedry Antropologii Kultury w Instytucie Kultury i Komunikowania na Wydziale Nauk Humanistycznychi Społecznych w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie Tezy do dyskusji na Forum Debaty Publicznej Bogactwo kulturowe Polski identyfikacja dziedzictwa niematerialnego: 1. Dziedzictwo niematerialne to po prostu treści kultury symbolicznej. 2. Trzy aspekty niematerialnego dziedzictwa Polski narodowy, wielokulturowy i lokalny. 3. Dziedzictwo rozumiane podmiotowo jaki jest nasz stosunek do przeszłości. 4. Dziedzictwo jako źródło inspiracji dla współczesności. 5. Jak unikać ideologizacji kultury. 13

14 Prof. Sławomir Ratajski, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu ds. UNESCO Uwagi dotyczące wdrożenia Konwencji o ochronie kulturowego dziedzictwa niematerialnego z 2003 roku: Mówiąc o Konwencji o ochronie kulturowego dziedzictwa niematerialnego 3 nie sposób pominąć kontekstu innych dokumentów powstałych na forum UNESCO, dotyczących kultury i dziedzictwa. Dopiero zestawienie poszczególnych dokumentów w tej dziedzinie, a zwłaszcza konwencji międzynarodowych pozwala na odczytanie całości wizji kultury ukształtowanej na przestrzeni ponad trzydziestu lat. Ratyfikowanie przez Polskę Konwencji z 2003 roku w maju tego roku, a która weszła w życie w sierpniu tego roku, dopełnia obszar legislacyjny dotyczący kultury zakreślony przez dwie inne konwencje UNESCO: - Konwencję w sprawie ochrony dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 1972 roku 4 i Konwencję w sprawie ochrony różnorodności form wyrazu kulturowego z 2005 roku 5, a także Program UNESCO Pamięć Świata, dotyczący ochrony dziedzictwa dokumentacyjnego, powstały w 1992 roku. Dokumenty te ujmują wieloraki pejzaż dziedzictwa kulturowego ludzkości, wzajemnie się uzupełniając. Z wielu aspektów na plan pierwszy wysuwają się podstawowe zasady przenikające w różnym stopniu te dokumenty, a mianowicie: - równość, różnorodność, równowartość, udział w zrównoważonym rozwoju, rola indywidualnego twórcy, ale też rola społeczności lokalnej. Twórcy konwencji dostrzegają ogromną rolę kształtowania warunków rozwojowych opartych na świadomości kulturowej, poczuciu tożsamości, rozpoznaniu własnego dziedzictwa materialnego i niematerialnego czy możliwościach istotnego udziału kultury w rozwoju. Wspomniane konwencje UNESCO odwzorowują ideę tworzenia kontekstu dla dialogu pokoju poprzez uznanie między innymi różnorodności i równowartości wyrazu kulturowego reprezentowanego przez społeczności różnych narodów i regionów świata, co jest podstawowym czynnikiem kształtującym postawę tolerancji i akceptacji dla drugiego człowieka i jego inności. Osiągnięcie takiej postawy jest możliwe pod warunkiem uznania własnej tożsamości kulturowej. Składa się na nią szacunek dla materialnego i niematerialnego dziedzictwa przeszłości, który współkształtuje świadomość historyczną, lecz również ukazuje drogę do zrozumienia wartości kultury współczesnej, tworząc łańcuch przynależności kulturowej, łączący teraźniejszość z przeszłością w perspektywie otwartej na przyszłość. Świadomość usytuowania międzypokoleniowego wpływa na kształtowanie postawy 3 Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, Dz.U. z 2010 r., nr 225, poz Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Dz.U. z 1976 r., nr 32, poz Konwencja UNESCO w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego, Dz.U. z 2007 r., nr 215, poz

15 odpowiedzialności i zakorzenienia społecznego, tak jak szacunek dla pamiątek rodzinnych pobudza refleksję nad odpowiedzialnością własną w stosunku do pokolenia ojców, ale jednocześnie nad odpowiedzialnością za kształtowanie warunków życia przyszłych pokoleń. Konwencja przyjęta w 1972 roku i utworzona na jej podstawie Lista Światowego Dziedzictwa, najbardziej chyba rozpoznawalne świadectwo obecności UNESCO w świecie, rozpoczęła w 1978 roku proces budowania zasobów najbardziej wartościowych przykładów zabytków nieruchomych i dziedzictwa naturalnego. Dość szybko okazało się jednak, że doszło do swoistej rywalizacji państw wszystkich regionów świata o uznanie wartości własnej kultury. Kryteria wpisu wywodzące się z tradycji aksjologicznej zachodniej cywilizacji doprowadziły do dominacji obiektów europejskich. Hierarchiczność w konstrukcji Listy Światowego Dziedzictwa, opartej na zasadzie reprezentatywności i wartościowania, na którą wpisywano tylko obiekty najwybitniejsze w danej dziedzinie i mające wyjątkowe walory uniwersalne, niestety faworyzowała także podział świata na centra i prowincje, nie w pełni jeszcze podzielając ideę, którą kierowali się twórcy konwencji z 2003 i 2005 roku. Lista reprezentatywna niematerialnego dziedzictwa kulturowego, utworzona na podstawie Konwencji w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 roku, kieruje się zasadą rejestrowania i upowszechniania takich przejawów kultury, które są wyjątkowo cenione przez daną społeczność lokalną, świadczą o jej tożsamości, stanowią jej żywe świadectwo i będą przekazane następnym pokoleniom. To poszczególne kraje decydują o swoich nominacjach, zakładając, że szczególnym wyróżnikiem jest w pełni realizowana, dzięki przyjętym kryteriom, zasada równości i równoważności, odnosząca się do wszystkich kultur, narodów i społeczności zachowujących własną, przenoszoną na przyszłe pokolenia, żywą kulturę we wszystkich regionach świata. Konwencja koncentruje się zatem na tworzeniu żywej mapy różnorodności kulturowej świata, stymulując jednocześnie refleksję nad dziedzictwem kulturowym i sprzyja wyodrębnieniu zjawisk kultury niematerialnej, żywej tradycji w poszczególnych krajach. Istotnym celem Konwencji jest także ochrona tego dziedzictwa znikającego pod wpływem zachodzących współcześnie zjawisk społecznych. Podobne zasady przyświecają Konwencji w sprawie ochrony i promocji różnorodności wyrazu kulturowego z 2005 roku, która dodatkowo nakłada na rządy państw członkowskich obowiązek promowania różnorodności i upowszechniania wyrazu kulturowego i wytworów kultury. Co ważne, Konwencja zaleca wprowadzenie polityki kulturalnej do polityki rozwojowej kraju jako jej niezbędnego elementu. Odmienność idei przyświecających omawianym Konwencjom o dziedzictwie materialnym i niematerialnym wyraża się także w regulacjach dotyczących warunków, jakie 15

16 powinny spełniać obiekty uhonorowane wpisem na poszczególne listy. Przy wpisie miejsc na Listę Światowego Dziedzictwa niezbędne jest przygotowanie deklaracji ich wyjątkowej uniwersalnej wartości i rekomendacja ciał eksperckich, takich jak ICOMOS i IUCN, które spełniają kluczową rolę w opiniowaniu kandydatur zgodnie wybranymi kryteriami wpisu i monitorowaniu zachowania i zarządzania miejscami Światowego Dziedzictwa. Ciała eksperckie stoją też na straży poszanowania postanowień Konwencji. W przypadku Listy reprezentatywnej kulturowego dziedzictwa niematerialnego ludzkości takim ciałem pomocniczym, przygotowującym rekomendacje dla poszczególnych wpisów, jest sześcioosobowy zespół wybierany spośród delegatów, członków Międzyrządowego Komitetu do spraw ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, z których nie wszyscy muszą być ekspertami. Dobrze się wprawdzie dzieje, że roztropność członków Komitetu powoduje, że w ostatnich dwóch zespołach wybranych na sesjach w Stambule w 2008 i w Nairobi w 2010 roku znaleźli się w dużej części specjaliści. Przypomnijmy, że Międzyrządowy Komitet do spraw ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego tworzą 24 państwa, wybierane podczas Zgromadzenia Ogólnego na 4-letnią kadencję. Odmienność w podejściu do Konwencji z 2003 w stosunku do Konwencji z 1972 roku i wynikające stąd nieporozumienia wzbudziły ożywione debaty prowadzone podczas sesji wspomnianego Komitetu w Abu Dhabi w 2009 roku i Nairobi i dotyczyły interpretacji jej zapisów. Ujawniły pewne braki w definicji samej Konwencji i nieścisłości prawnych sformułowań tam użytych. Zwrócono uwagę, że właściwa implementacja Konwencji wymaga jeszcze długiego procesu niezbędnego dla właściwego zrozumienia jej charakteru. Obok rozumienia definicji elementu czy też zjawiska, zgodnie z Art. 26, wątpliwości budziły uprawnienia i sposób wyłaniania Zespołu Pomocniczego odgrywającego zasadniczą rolę przy rekomendacji poszczególnych nominacji. Przy procedurze wyłaniania członków Zespołu spośród przedstawicieli Komitetu istnieje bowiem możliwość dublowania wpływu poszczególnych krajów na podejmowane decyzje. Tym bardziej, że udział niezależnych, międzynarodowych ekspertów przy ocenie wniosków jest w tym wypadku bardzo ograniczony, zgodnie z założeniem przyjętym przy tworzeniu Konwencji. W przypadku Konwencji w sprawie 6 Artykuł 2-1. "Niematerialne dziedzictwo kulturowe" oznacza praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności - jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową - które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego. To niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz ludzkiej kreatywności. Dla celów niniejszej Konwencji, uwaga będzie skierowana wyłącznie na takie niematerialne dziedzictwo kulturowe, które jest zgodne z istniejącymi instrumentami międzynarodowymi w dziedzinie praw człowieka, jak również odpowiada wymogom wzajemnego poszanowania między wspólnotami, grupami i jednostkami, oraz zasadom zrównoważonego rozwoju. 16

17 ochrony dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, gdzie istotną rolę pełnią eksperci ze wspomnianych międzynarodowych ciał doradczych, Lista reprezentatywna niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości opiera się przede wszystkim na woli danej społeczności świadomej swojego dziedzictwa. Duch Konwencji z 2003 roku, który przyświecał jej twórcom jest zasadniczo różny od założeń Konwencji z 1972 roku. Stąd próby kopiowania wzorców dotyczących rozumienia dziedzictwa materialnego, utrwalonych przy implementacji tej już 40-letniej Konwencji mogą prowadzić do wielu nieporozumień przy wdrażaniu Konwencji z 2003 roku i błędów przy tworzeniu rejestru krajowego. Jest on niezbędny, biorąc pod uwagę kryteria wpisu na Listę reprezentatywną, ale przede wszystkim niezbędny w procesie wprowadzania założeń Konwencji na gruncie krajowym, której zasadniczym celem jest ochrona i upowszechnienie dziedzictwa niematerialnego. W przyjętych w 2009 roku w Abu Dhabi dyrektywach wykonawczych dotyczących efektywnej implementacji Konwencji określono zasadnicze warunki konieczne dla właściwego wypełnienia jej zapisów. Zwraca się uwagę na celowość podejmowania przez Państwa Strony działań na rzecz podniesienia świadomości znaczenia dziedzictwa niematerialnego przenoszonego przez różne społeczności, grupy czy indywidualności zarówno na szczeblu lokalnym jak i narodowym oraz międzynarodowym. Odnośnie poszczególnych elementów (zjawisk) dziedzictwa niematerialnego wyróżnia się podstawowe zasady, poczynając od spełnienia przez dane zjawisko (element) definicji określonej w art. 2.1 Konwencji. Kładzie się nacisk na udział społeczności lokalnej czy osób, których dotyczy dane zjawisko w działaniach na rzecz jego promocji i wynikających stąd korzyści. Wskazuje się na respektowanie miejscowych zwyczajów, a szczególnie tych mających aspekt pewnej tajemnicy i sacrum. Dokument zwraca uwagę, by podejmowane działania nie wpływały na dekontekstualizację danego zjawiska czy nie pozbawiały go naturalnego wyrazu oraz nie wykluczały z normalnego funkcjonowania. Dalej przestrzega przed jakąkolwiek dyskryminacją natury politycznej, socjalnej, etnicznej, religijnej, językowej czy płciowej, a także nadużyciami dotyczącymi miejscowych tradycji oraz możliwościami zbytniej komercjalizacji i niezrównoważonej turystyki. W dyrektywach dotyczących działań na poziomie lokalnym i narodowym zwraca się uwagę na zagadnienia etyczne, które dotyczą implementacji Konwencji w poszczególnych przypadkach na danym terytorium, konieczności przestrzegania prawa m.in. własności intelektualnej czy prawa do prywatności. Dokument zachęca Państwa Strony do wspierania wszelkich przedsięwzięć na rzecz promowania dziedzictwa niematerialnego i jego ochrony oraz określania i implementacji polityki w tym obszarze na szczeblu lokalnym. Państwa sygnatariusze powinny przedsięwziąć odpowiednie środki celem 17

18 wsparcia promocji i upowszechnienia programów i innych projektów wybranych przez Komitet zgodnie z art.18 Konwencji7. Istotną część dyrektyw stanowią zapisy dotyczące edukacji zarówno formalnej, jak i nieformalnej, zgodnie z art.14(a)8 Konwencji gdzie podkreśla się rolę dziedzictwa niematerialnego jako instrumentu integrującego i wspierającego dialog międzykulturowy, promujący wielojęzyczność włącznie z językami lokalnymi. Zwraca się uwagę na celowe wykorzystanie wszystkich możliwych środków komunikacji i technologii w edukacji na temat dziedzictwa niematerialnego, włączenie jej do nauczania uniwersyteckiego rozwijając metody badawcze oraz studia interdyscyplinarne o charakterze naukowym, technicznym i artystycznym. W dyrektywach podkreśla się konieczność szkolenia społeczności lokalnych w zakresie przedsięwzięć gospodarczych związanych z dziedzictwem niematerialnym. Rola społeczności lokalnej jest szczególnie istotna w tworzeniu i prowadzeniu wszelkich ośrodków i innych przedsięwzięć związanych z dziedzictwem. Dyrektywy określają też zasady dotyczące działalności komercyjnej rozwijanej na bazie dziedzictwa niematerialnego, zwracając uwagę na jej zrównoważony charakter, szczególnie w odniesieniu do turystyki i jej ewentualnej szkodliwości w stosunku do społeczności lokalnej. Podkreślenie delikatności tkanki społecznej, narażonej na niebezpieczeństwo uniformizacji i jej zubożającej siły, jest jedną z zasadniczych cech przesłania zawartego w tekstach Konwencji. Wskazuje na jej głęboki charakter prospołeczny, ujawniając troskę twórców tego aktu normatywnego o umacnianie spójności wspólnotowej, szczególnie zagrożonej w małych skupiskach ludzkich zderzających się z falą współczesnej cywilizacji. 7 Artykuł 18 - Programy, projekty i działania mające na celu ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego 1. Na podstawie propozycji składanych przez Państwa-Strony oraz zgodnie z kryteriami, które ustali Komitet a zatwierdzi Zgromadzenie Ogólne, Komitet okresowo wybiera i promuje narodowe, subregionalne i regionalne programy, projekty i działania mające na celu ochronę dziedzictwa, które w jego opinii najlepiej odzwierciedlają zasady i cele niniejszej Konwencji, uwzględniając przy tym specjalne potrzeby krajów rozwijających się. 2. W tym celu Komitet przyjmuje, rozpatruje i zatwierdza wnioski Państw-Stron o udzielenie międzynarodowej pomocy w przygotowywaniu takich propozycji. 3. Komitet wspiera realizację takich projektów, programów i działań poprzez rozpowszechnianie najlepszych praktyk, wykorzystując sposoby, które określi. 8 Artykuł 14 - Kształcenie, uświadamianie i rozwijanie potencjału Każde Państwo-Strona dąży, wykorzystując odpowiednie środki, do: a) zapewnienia, aby niematerialne dziedzictwo kulturowe było uznawane, szanowane i promowane w społeczeństwie, w szczególności poprzez: i) programy mające na celu edukację, podnoszenie świadomości i upowszechnianie informacji, skierowane do ogółu społeczeństwa, w szczególności do młodzieży, ii) konkretne programy edukacyjne i szkoleniowe dla zainteresowanych wspólnot oraz grup, iii) działania mające na celu rozwijanie potencjału w dziedzinie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, w szczególności w zakresie zarządzania i badań naukowych, oraz iv) nieformalne środki przekazywania wiedzy, 18

19 Szczególnie wyraźnie wskazują na tę myśl przyjęte kryteria wpisu na Listę reprezentatywną dziedzictwa niematerialnego, które warto przytoczyć: I Przedmiotu zjawiska (elementu), zdefiniowanego w Art.2.1 Konwencji 9, dotyczy ochrona określona w Art II Wpis danego zjawiska przyczyni się do wzmocnienia jego widoczności oraz wzrostu świadomości znaczenia niematerialnego dziedzictwa kultury i zachęci do dialogu, odzwierciedlając różnorodność kulturalną i świadcząc o ludzkiej kreatywności. III Zastosowano odpowiednie środki w celu ochrony i promocji danego zjawiska. IV Zjawisko zostało nominowane do wpisu przy możliwie szerokim udziale społecznym, grupy lub osób, których dotyczy i po ich wcześniejszym poinformowaniu i uzyskaniu niewymuszonej aprobaty. V Zjawisko, o którym mowa zostało wpisane do rejestru dziedzictwa niematerialnego na terytorium państwa składającego aplikację zgodnie z Art i Art Konwencji. Porównując wymienione wyżej kryteria dotyczące dziedzictwa niematerialnego z kryteriami wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa 13, z których sześć pierwszych dotyczy 9 Artykuł 2-1. "Niematerialne dziedzictwo kulturowe" oznacza praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności - jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową - które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego. To niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz ludzkiej kreatywności. Dla celów niniejszej Konwencji, uwaga będzie skierowana wyłącznie na takie niematerialne dziedzictwo kulturowe, które jest zgodne z istniejącymi instrumentami międzynarodowymi w dziedzinie praw człowieka, jak również odpowiada wymogom wzajemnego poszanowania między wspólnotami, grupami i jednostkami, oraz zasadom zrównoważonego rozwoju "Ochrona" oznacza środki mające na celu zapewnienie przetrwania niematerialnego dziedzictwa kulturowego, w tym jego identyfikację, dokumentację, badanie, zachowanie, zabezpieczenie, promowanie, wzmacnianie i przekazywanie, w szczególności poprzez edukację formalną i nieformalną, jak również rewitalizację różnych aspektów tego dziedzictwa. 11 Artykuł 11 - Rola Państw-Stron Każde Państwo-Strona zobowiązane jest: a) podjąć niezbędne środki w celu zapewnienia ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego znajdującego się na jego terytorium; b) w zakresie środków ochrony, o których mowa w Artykule 2 ustęp 3, określić i zdefiniować różne elementy niematerialnego dziedzictwa kulturowego znajdującego się na jego terytorium, korzystając przy tym z pomocy wspólnot, grup oraz właściwych organizacji pozarządowych. 12 Artykuł 12 - Inwentaryzacja 1. Dla zapewnienia identyfikacji w celu ochrony, każde Państwo-Strona sporządza, w sposób odpowiedni do własnej sytuacji, jeden lub kilka rejestrów niematerialnego dziedzictwa kulturowego znajdującego się na jego terytorium. Rejestry te będą regularnie uaktualniane. 2. Każde Państwo-Strona, wraz z przekazaniem Komitetowi okresowego sprawozdania zgodnie z Artykułem 29, przekazuje istotne informacje dotyczące wyżej wymienionych rejestrów. 13 Miejsca wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa wyróżnia najwyższa powszechna wartość. Światowe Dziedzictwo ma przedstawiać różnorodność kulturalną i bogactwo natury wszystkich regionów świata. Warunkiem wpisu miejsca na Listę jest spełnienie jednego lub kilku kryteriów stanowiących o jego wyjątkowości w skali światowej. Dobro powinno: I. stanowić wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka; lub 19

20 dziedzictwa kulturalnego, a cztery pozostałe dziedzictwa naturalnego, wyraźnie można dostrzec różnice w przyjętych zasadach. Jedynie kryterium VI mówi o związku z żywymi tradycjami i ideami danego obiektu, podczas gdy pozostałe podkreślają przede wszystkim wybitność, zgodnie z przyjętymi przez ekspertów cechami wartości. Zaznacza się wyróżnienie dzieła ludzkiego geniuszu w stosunku do innych, świadczących o cywilizacji żywej bądź umarłej. Istotna jest, o czym wspomniałem wcześniej, wyjątkowość obiektu, zachowanego w jego autentycznym i zintegrowanym stanie. Sądząc po zwiększającym się zainteresowaniu państw, z których już 143 przystąpiły do Konwencji, Lista reprezentatywna dziedzictwa niematerialnego ludzkości ma szansę stać się sztandarowym znakiem UNESCO, chociaż wciąż jeszcze pozostaje w cieniu Listy Światowego Dziedzictwa. W sumie na Liście reprezentatywnej znalazło się łącznie z wcześniejszymi 90 wpisami z Listy Arcydzieł (do 2008 r.) i 76 wpisami z 2009 roku dokonanymi na sesji w Abu Dhabi oraz 46 wpisami na sesji w Nairobi elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Obejmuje one bardzo bogatą paletę różnych praktyk społeczności lokalnych, jak: chorwackie zwyczaje związane z wypiekiem pierników; czeskie zwyczaje wiejskie związane z końcem karnawału; koronkarstwo czy zwyczaje biesiadne we Francji; japońskie i indyjskie tradycyjne teatry; azerbejdżańska i irańska sztuka tkania dywanów; hiszpańskie flamenco czy argentyńsko-urugwajskie tango; wytwarzanie tradycyjnych instrumentów w Indonezji, Iranie II. ukazywać znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu; lub III. nieść unikalne lub co najmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji wciąż żywej bądź już nieistniejącej; lub IV. być wybitnym przykładem typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości; lub V. być wybitnym przykładem tradycyjnego osadnictwa, tradycyjnego sposobu użytkowania lądu lub morza, reprezentatywnego dla danej kultury (kultur); lub obrazującym interakcję człowieka ze środowiskiem, szczególnie jeżeli /dane dobro/ stało się podatne na zagrożenia wskutek nieodwracalnych zmian; lub VI. być powiązane w sposób bezpośredni lub materialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (Komitet jest zdania, że kryterium to powinno być stosowane na ogół łącznie z innymi kryteriami); lub VII. obejmować najbardziej niezwykłe zjawiska przyrodnicze lub obszary o wyjątkowym naturalnym pięknie i znaczeniu estetycznym; lub VIII. stanowić wyjątkowe przykłady reprezentatywne dla głównych etapów historii Ziemi, włączając świadectwa rozwijającego się na niej życia; trwających procesów geologicznych istotnych w tworzeniu rzeźby terenu, bądź form geomorfologicznych lub fizjograficznych o dużym znaczeniu; lub IX. stanowić wyjątkowe przykłady reprezentatywne dla trwających procesów ekologicznych i biologicznych istotnych w ewolucji i rozwoju ekosystemów oraz zespołów zwierzęcych i roślinnych lądowych, słodkowodnych, nadbrzeżnych i morskich; lub X. obejmować siedliska naturalne najbardziej reprezentatywne i najważniejsze dla ochrony in situ różnorodności biologicznej, włączając te, w których występują zagrożone gatunki o wyjątkowej uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki lub ochrony przyrody. Dodatkowo dobra muszą spełniać warunek integralności i autentyczności (jedynie miejsca kulturowe) oraz posiadać efektywny system ochrony i zarządzania. 20