Odpowiednio do stopnia ryzyka profilaktyka powinna być prowadzona na trzech poziomach. Tradycyjnie w literaturze są one przedstawiane następująco:

Transkrypt

1 Wiesław Borszowski nauczyciel mianowany Internat SOSW w Tarnowie PROFILAKTYKA UZALEśNIEŃ W PRACY Z MŁODZIEśĄ (Opracowanie zagadnienia jest wynikiem mojego uczestnictwa w kursie szkoleniowym: Skuteczne i nieskuteczne strategie profilaktyczne przeprowadzonym przez mgr Annę Kijas z Małopolskiego Niepublicznego Ośrodka Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli przy Ośrodku Twórczej Edukacji Kangur oraz doświadczeń nabytych w trakcie wieloletniej pracy opiekuńczo wychowawczej w Internacie SOSW w Tarnowie) Profilaktyka jest działaniem mającym na celu zapobieganie pojawieniu się i rozwojowi w jakimś konkretnym środowisku niekorzystnego w skutkach zjawiska społecznego oraz promowaniem alternatywnych zjawisk w stosunku do tych, które chcemy wyeliminować. Profilaktyka prowadzona przez wychowawców w środowisku społeczności internackiej ma na celu rozpoznanie czynników ryzyka, hamujących lub niszczących rozwój wychowanków czy sprzyjających podejmowaniu przez nich zachowań ryzykownych. Zadaniem wychowawcy jest ochrona wychowanka przed tymi zagroŝeniami i reagowanie na pojawiające się sytuacje zagroŝenia. Odpowiednio do stopnia ryzyka profilaktyka powinna być prowadzona na trzech poziomach. Tradycyjnie w literaturze są one przedstawiane następująco: Profilaktyka pierwszorzędowa adresowana jest do grupy niskiego ryzyka. Są to działania kierowane do ludzi zdrowych, wspomagające prawidłowe procesy rozwoju fizycznego i psychicznego. Profilaktyka pierwszorzędowa ma na celu promocję i utrwalanie prawidłowych wzorców zdrowego stylu Ŝycia oraz opóźnienie wieku inicjacji, a przez to zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych. WaŜne jest więc rozwijanie róŝnych umiejętności Ŝyciowych, prospołecznych, które pozwolą wychowankom radzić sobie z wymogami Ŝycia, emocjami. Dostarczane tu informacje powinny być rzetelne, dostosowane do specyfiki naszych podopiecznych. W środowisku internatu profilaktykę pierwszorzędową moŝna prowadzić na zasadach zajęć integracyjnych dla wychowanków ich celem będzie zbudowanie takich relacji w grupie, które sprawią, Ŝe kaŝdy z nich poczuje się bezpiecznie. Dzięki tym działaniom kaŝdy z nich będzie mógł rozwijać swoje zainteresowania oraz budować bliskie więzi z koleŝankami i kolegami. Jasne i konsekwentne normy grupowe pozwolą stworzyć w grupie pozytywną przestrzeń do rozwijania potencjału poszczególnych wychowanków. Dzięki znajomości mechanizmów prowadzących do podejmowania przez

2 podopiecznych zachowań ryzykownych podjąć moŝna działania, które nastawione będą na pozytywne rozwiązanie sytuacji stanowiących zagroŝenie w sięganiu przez wychowanków po uŝywki lub przemoc. Jako przykład moŝe tu posłuŝyć rozwijanie u nich zdolności radzenia sobie z negatywnymi emocjami tak, aby nie sięgali po alkohol jako sposób na odreagowanie napięć emocjonalnych. Inny przykładem moŝe być nauka ich zachowań asertywnych jako sposobu radzenia sobie z namowami kolegów (do palenia papierosów, picia alkoholu). Profilaktyka drugorzędowa adresowana jest do grupy podwyŝszonego ryzyka, do osób przejawiających pierwsze objawy zaburzeń (choroby). Celem działań jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, tworzenie warunków, które umoŝliwią wycofania się z zachowań ryzykownych. Działania prowadzone w ramach profilaktyki drugorzędnej zapobiegają konsekwencjom zachowań negatywnych poprzez wczesne wykrycie i interwencję. Powinna ona sprowadzać się do podjęcia działań w sytuacji, kiedy wiadomo, Ŝe nasi wychowankowie są agresywni, sięgnęli juŝ po alkohol czy inne uŝywki. Głównym zadaniem będzie tu zapobieganie rozszerzaniu się negatywnych zjawisk wśród wychowanków. Profilaktyka trzeciorzędowa adresowana powinna być kierowana do grupy wysokiego ryzyka, do osób, u których występują juŝ symptomy choroby (zaburzeń). Ma ona na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umoŝliwienie powrotu do normalnego Ŝycia w społeczeństwie. Z jednej strony przeciwdziała nawrotowi zaburzeń, a z drugiej umoŝliwia osobom uzaleŝnionym prowadzenie społecznie akceptowanego stylu Ŝycia. W środowisku internatu zahamowuje postęp destruktywnych wychowanków oraz ogranicza ich wpływ na innych. Charakter działań profilaktycznych moŝe być równieŝ zróŝnicowany w zaleŝności od potrzeb osób, do których jest kierowany. Wychowanków, do których kierujemy działania profilaktyczne moŝemy podzielić na grupy: - niskiego ryzyka w grupie tej umieścimy wychowanków, którzy nie podejmują jeszcze zachowań ryzykownych. Na tym poziomie wykorzystujemy ogólną wiedzę na temat zachowań ryzykownych, czynników ryzyka i czynników chroniących, danych epidemiologicznych (są to głównie wyniki badań naukowych, dotyczące między innymi palenia papierosów, picia alkoholu, informacje o wieku inicjacji). Celem ma być przeciwdziałanie pierwszym próbom wychowanków podejmowania zachowań ryzykownych. W duŝej mierze działania profilaktyczne skupiają się na tworzeniu wspierającego, przyjaznego klimatu w internacie, który pozytywnie wpływa na

3 zdrowie psychiczne i poczucie wartości oraz motywację do osiągnięć wychowanków i wychowawców. Pozwalają takŝe na czynny udział rodziców w Ŝyciu internatu. - podwyŝszonego ryzyka - w grupie tej znajdują się wychowankowie mający juŝ za sobą pierwsze próby zachowań ryzykownych. Prowadzenie działań profilaktycznych będzie tutaj wymagało od nas dobrego rozpoznania tych grup wychowanków w społeczności internackiej. Informacje o wychowankach gromadzimy w toku codziennego procesu wychowawczego - szczególnie dotyczy to wychowanków z rodzin dysfunkcyjnych. Dla dzieci i młodzieŝy znajdujących się w grupie podwyŝszonego ryzyka powinny być organizowane indywidualne lub grupowe działania profilaktyczne (np. terapia pedagogiczna, treningi umiejętności społecznych, socjoterapia). - wysokiego ryzyka naleŝą tu wychowankowie o utrwalonych juŝ zachowaniach ryzykownych. Działania polegają tu na terapii, interwencji, bądź leczeniu dzieci i młodzieŝy przejawiających symptomy zaburzeń i wymagają specjalistycznego przygotowania do ich udzielania. Na tym poziomie, w profilaktykę częściej angaŝują się róŝne instytucje zewnętrzne, przygotowane do prowadzenia pomocy psychologicznej lub medycznej. Działania profilaktyczne prowadzone są przez odpowiednich realizatorów: - w profilaktyce pierwszorzędowej realizatorami programów będą zawsze przede wszystkim wychowawcy wspierani przez psychologów, pedagogów szkolnych, a terenem działań jest głównie placówka opiekuńczo wychowawcza. W sytuacji, gdy w środowisku lokalnym wypracowana jest spójna strategia profilaktyczna, internat staje się jednym z wielu terenów działań; - w profilaktyce drugorzędowej realizatorami działań są przede wszystkim socjoterapeuci, trenerzy, a zajęcia prowadzone są najczęściej w poradniach psychologiczno pedagogicznych i profilaktycznych, klubach lub świetlicach socjoterapeutycznych; - w profilaktyce trzeciorzędowej realizatorami programów są lekarze specjaliści, psychologowie, psychoterapeuci, rehabilitanci, pracownicy socjalni, specjaliści z zakresu resocjalizacji itp.

4 Na wszystkich poziomach profilaktyki stosuje się róŝne strategie: Strategie informacyjne Celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i tym samym umoŝliwienie dokonywania racjonalnego wyboru. U podstaw tej strategii leŝy przekonanie, Ŝe ludzie, zwłaszcza młodzi, zachowują się ryzykownie, poniewaŝ zbyt mało wiedzą o mechanizmach i następstwach takich zachowań. W związku z tym dostarczenie informacji o skutkach palenia tytoniu, picia alkoholu, odurzania się narkotykami ma spowodować zmianę postaw, a w końcu - nie podejmowanie zachowań ryzykownych. Strategie edukacyjne Mają pomóc w rozwijaniu waŝnych umiejętności psychologicznych i społecznych (umiejętności nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom ze strony otoczenia itp.). U podstaw tych strategii leŝy przekonanie, Ŝe ludzie, nawet dysponujący odpowiednią wiedzą, podejmują zachowania ryzykowne z powodu braku wielu umiejętności niezbędnych w Ŝyciu społecznym. Te deficyty uniemoŝliwiają im budowanie głębszych, satysfakcjonujących związków z ludźmi, odnoszenie sukcesów, np. zawodowych. Szukają więc chemicznych, zastępczych sposobów radzenia sobie z trudnościami. Strategie działań alternatywnych Ich celem jest pomoc w zaspokojeniu waŝnych potrzeb (np. sukcesu, przynaleŝności) oraz osiąganie satysfakcji Ŝyciowej przez stwarzanie moŝliwości zaangaŝowania się w działalność pozytywną (artystyczną, społeczną, sportową itp.). U podstaw tych strategii leŝy załoŝenie, Ŝe wielu ludzi nie ma moŝliwości zrealizowania swej potrzeby aktywności, podniesienia samooceny poprzez osiąganie sukcesów, czy teŝ rozwoju zainteresowań. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieŝy zaniedbanej wychowawczo. Strategie interwencyjne Celem tych działań jest pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu ich problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzysowych. Interwencja obejmuje towarzyszenie ludziom w krytycznych momentach ich Ŝycia. Podstawowe techniki interwencji to poradnictwo, telefon zaufania, sesje interwencyjne, doradztwo. Strategie informacyjne, edukacyjne i alternatywne stosuje się na wszystkich trzech poziomach profilaktyki. Strategie interwencyjne, jako działania głębsze i bardziej zindywidualizowane, w zasadzie zastrzeŝone są dla poziomu drugiego i trzeciego.

5 Strategie zmniejszania szkód Przewidziane są głównie dla potrzeb profilaktyki trzeciorzędowej. Adresatem tych działań są grupy najwyŝszego ryzyka, wobec których zawiodła wczesna profilaktyka, interwencje, terapia. Strategie zmian środowiskowych Nakierowane są na identyfikację i zmienianie tych czynników środowiska społecznego i fizycznego, które sprzyjają zachowaniom problemowym. Mogą one obejmować modyfikacje środowiska, miejsca przebywania osoby dysfunkcyjnej, zmianę postaw społecznych wobec osób dysfunkcyjnych. Strategie zmian przepisów Zazwyczaj kierowane są do całej lokalnej społeczności. Polegają na zmianie przepisów prawnych, rozporządzeń lokalnych, ograniczanie dostępu do środków odurzających i ich dystrybucji. Cechy zachowań ryzykownych są objawem trudności, z którymi nie moŝe sobie poradzić wychowanek. Pojawienie ich jest wynikiem interakcji wewnętrznych (osobowość, samokontrola, system spostrzegania środowiska) i zewnętrznych (struktura rodziny, wykształcenie, system przekonań rodziców, klimat domowy, wpływ rówieśników, wpływ mediów). J. D. Hawkins (amerykański badacz działań profilaktycznych) zestawił ze sobą cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych i nazwał je czynnikami ryzyka. Inaczej mówiąc, niektóre cechy jednostki i środowiska sprzyjają powstawaniu tych zachowań. Inni badacze tej problematyki wspominają takŝe o czynnikach, które zwiększają odporność na działanie czynników ryzyka. Są to więc cechy, sytuacje, warunki przeciwdziałające zachowaniom ryzykownym. Określa się je jako czynniki chroniące. Za najwaŝniejsze czynniki chroniące uwaŝa się: - silną więź emocjonalną z rodzicami, - zainteresowanie nauką szkolną, - regularne praktyki religijne, - poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów, - przynaleŝność do pozytywnej grupy. Listy czynników ryzyka i chroniących bywają dość długie i róŝnorodne. Zmieniają się ze względu na ogólne zmiany obyczajowe, kulturowe w społeczeństwach. RóŜna bywa teŝ ich hierarchia waŝności. Czynniki te podlegają dynamice, w zaleŝności od ludzkich decyzji. Jeśli zabraknie dobrych decyzji, czynniki ryzyka zaczynają działać automatycznie. Profilaktycy zaobserwowali takŝe, Ŝe efekty oddziaływań tych czynników kumulują się.

6 Ponadto prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań ryzykownych jest tym większe, im więcej jest czynników ryzyka i im bardziej są one szkodliwe i dłuŝej trwa ich działanie. Rola czynników zaleŝy równieŝ od wieku dziecka, jego fazy rozwoju, uwarunkowań środowiskowych i sytuacyjnych. Z badań nad czynnikami ryzyka i chroniącymi wynika, Ŝe celem profilaktyki powinno być jednoczesne oddziaływanie na jedne i drugie. Profilaktyka to: Eliminacja lub redukcja czynników ryzyka Wzmacnianie czynników chroniących Młody człowiek, który podejmuje zachowania ryzykowne, robi to najczęściej dlatego, Ŝe nie moŝe lub nie potrafi funkcjonować inaczej. Takie zachowania są wtedy jego własnym sposobem przystosowania się. Wyeliminowanie jednego zachowania u takiej osoby powoduje pojawienie się innych zachowań ryzykownych. To, jakie zachowanie ryzykowne podejmują osoby z róŝnych grup ryzyka, jest często kwestią przypadku, pojawienia się odpowiedniej okazji. W tym miejscu sądzę, Ŝe warto równieŝ wyjaśnić definicję wyraŝenia zachowania ryzykowane. Terminem tym określa się róŝne działania człowieka, niosące wysokie ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla jego zdrowia fizycznego i psychicznego, jak i dla jego otoczenia społecznego (K. Ostaszewski, 2003). Do najpowaŝniejszych zachowań ryzykownych zalicza się: - uŝywanie alkoholu i innych środków psychoaktywnych, - wczesną aktywność seksualną, - zachowania agresywne i przestępcze, - porzucanie nauki szkolnej, - ucieczki z domu. Liczne badania wykazują, Ŝe zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują, a jedno zachowanie moŝe pociągać za sobą inne - na przykład picie alkoholu, czy odurzanie się narkotykami często współwystępuje lub wyzwala zachowania agresywne, przestępcze i wczesną aktywność seksualną. SłuŜą zaspokojeniu tych samych potrzeb (np. miłości, akceptacji) lub pozwalają realizować takie same cele rozwojowe (np. uzyskanie niezaleŝności od rodziców). Zadaniem profilaktyki uzaleŝnień w internacie jest więc takŝe inicjowanie, uruchamianie działań, które wprowadzą poŝądane zmiany w funkcjonowaniu młodego człowieka wychowanka. Aby planować działania profilaktyczne w placówce opiekuńczo - wychowawczej potrzebna jest ich regulacja prawna. Pozwala ona nakreślać

7 granice i obszary działań, wyjaśnia często zakres kompetencji nauczyciela i wychowawcy. Za przykładowe działania profilaktyczne w naszej pracy z wychowankami w internacie moŝemy uznać: - wzmacnianie pozytywnych wzorców zachowań, - budowanie poczucia bezpieczeństwa w grupie i internacie, - kształtowanie umiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami, - kształtowanie umiejętności organizowania czasu wolnego, - promowanie alternatywnego środowiska (np. koła zainteresowań), - dostarczanie wychowankom wiedzy na temat prawidłowości rozwojowych wieku dojrzewania, - zajęcia nastawione na poprawę relacji w grupie (np. zgrana grupa ), - poszarzanie umiejętności wychowanków radzenia sobie z własnymi emocjami, - pomoc wychowankom w przezwycięŝaniu trudności w nauce, - organizowanie pomocy materialnej: wyposaŝenie szkolne, ubraniowe, - organizowanie dofinansowania kosztów opłaty za pobyt w internacie, - wyjazdy na wycieczki i wypoczynek.

8 Literatura pomocnicza: Z. B. Gaś; Od wychowania do profilaktyki, WSIP, Warszawa 2002 A. Faber Jak mówić Ŝeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać Ŝeby dzieci do nas mówiły Media Rodzina, Poznań 1982 B. Kamińska-Buśko (red.) Zapobieganie uzaleŝnieniom uczniów ; CMPPP MEN, Warszawa 1997