Zasady przechowywania i magazynowania towarów pochodzenia rolniczego Rules for storage and warehousing of goods of agricultural origin

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2011 dr in. Robert Rudzi ski Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Zasady przechowywania i magazynowania towarów pochodzenia rolniczego Rules for storage and warehousing of goods of agricultural origin Streszczenie: Rolnictwo to jeden z dzia ów gospodarki, którego g ównym zadaniem jest dostarczanie p odów rolnych. Uzyskuje ono produkty ro linne i zwierz ce dzi ki uprawie roli i ro- lin oraz z chowu i hodowli zwierz t. Zajmuje si produkcj ywno ci oraz surowców, które jako towary maj szerokie zastosowanie w ró nych ga ziach przemys u przetwórczego. Ze wzgl du na szerok gam i specyfik produktów oraz surowców, a tak e konkurencj i stawiane przez rynek odbiorców rygorystyczne normy, towary musz odznacza si wysok jako ci i przydatno ci techniczn. Surowce pochodzenia rolniczego charakteryzuj si zró nicowanym sk adem chemicznym, który wywiera istotny wp yw na ich jako i przydatno dla przemys u. Aby utrzyma wysok jako i wyd u y przydatno surowców dla przemys u przetwórczego, niezb dne jest zapewnienie im odpowiednich warunków przechowywania i magazynowania. Abstract: Agriculture is one of the branches of the economy whose main task is to provide agricultural products. Agriculture receives vegetable and animal products through tillage and plant and animal farming. Agriculture produces food and raw materials which as goods are widely used in various branches of manufacturing industry. Due to the wide range and the specificity of products and raw materials, as well as the competition and delivered rigorous norms by customer market, the goods must be of high technical quality and usefulness. Raw materials of agricultural origin are characterized by varying the chemical composition which has a significant impact on their quality and usefulness for industry. To maintain the high quality and extend the usefulness of the raw materials for processing industries, it is necessary to provide them with adequate storage conditions and warehousing. Specyfika p odów rolnych Plony ro lin uprawnych spe niaj wiele funkcji w gospodarce cz owieka, poniewa stanowi po ywienie dla ludzi i pasz dla zwierz t hodowlanych, a tak e surowiec dla przetwórstwa spo ywczego, farmaceutycznego, chemicznego, tekstylnego, motoryzacyjnego i budowlanego. Potrzeby ywieniowe w zakresie podstawowych sk adników pokarmowych, w tym zwi zków energetycznych i bia ka, zaspokaja gównie produkcja ro linna. W skali wiata zwi zki energetyczne pochodz w 55% z produkcji zbo owej, oko o 20% z innych ro lin uprawnych i w 15-20% z produkcji zwierz cej. W skali wia-

2 114 R. Rudzi ski towej 50% produkowanego bia ka dostarczaj zbo a, 15% ro liny motylkowe i 20% zwierz ta cznie z rybami 1. Zbo a stanowi najwi kszy udzia w strukturze zasiewów rolnictwa wiatowego. Najwi ksze znaczenie w skali wiatowej odgrywa pszenica, j czmie, kukurydza i ry. W Polsce najpopularniejszymi gatunkami zbó s : pszenica, yto, pszen yto, j czmie, owies, kukurydza, proso, szar at i gryka. Gatunki tych zbó maj szerokie zastosowanie w przemy le m ynarskim, paszowym, spirytusowym, browarniczym i farmaceutycznym. O przydatno ci zbó w poszczególnych ga ziach przemys u decyduje ich sk ad chemiczny. Sk ad chemiczny wybranych gatunków zbó przedstawia tabela 1. Tabela 1. Sk ad chemiczny ziarna zbó [%] Table 1. The chemical composition of cereal grains [%] Sk adnik yto Pszenica Pszen- yto Owies Proso Szar at Gryka J czmie Kukurydza Sucha masa 85,2 85,2 86,6 85,0 85,0 84,8 87,1 90,1 84,9 Woda 14,8 14,8 13,4 15,0 15,0 15,2 12,9 9,9 15,1 W glowodany 65,5 69,0 67,0 64,5 53,0 67,0 61,1 58,5 57,0 Bia ko surowe 13,9 10,6 13,5 12,2 13,3 9,9 10,6 16,7 11,4 T uszcz surowy 2,0 1,7 1,8 2,1 4,8 4,4 3,9 6,9 2,7 W ókno surowe 2,0 2,2 2,5 3,8 10,3 2,2 8,1 4,7 11,4 Popió surowy 1,8 1,7 1,8 2,4 3,6 1,3 3,4 3,3 2,4 ród o: Z. Jasi ska, A. Kotecki, Szczegó owa uprawa ro lin, Wyd. AR we Wroc awiu, Wroc aw 2003, s. 38. Source: Z. Jasi ska, A. Kotecki, Szczegó owa uprawa ro lin, Wyd. AR we Wroc awiu, Wroc aw 2003, s. 38. Ro liny str czkowe stanowi grup u ytkow odznaczaj c si du- ymi nasionami. Nazwa ro lin pochodzi od owocu, którym jest str k wype niony nasionami. Nasiona ro lin str czkowych zawieraj najwi cej bia ka spo ród wszystkich ro lin uprawnych (tabela 2). Dzi ki korzystnej warto ci biologicznej nasiona stanowi cenny pokarm dla ludzi i pasz tre ciw dla zwierz t oraz s wykorzystywane w ró nych ga ziach przemys u spo- ywczego. Do typowo jadalnych zalicza si fasol, groch, bób, soj, soczewic, orzech ziemny, groch w oski, a do u ytkowanych na pasz : ubin, groch pastewny i wyk. Ro liny oleiste reprezentuj te gatunki ro lin uprawnych, które gromadz w swoich organach co najmniej 15-20% t uszczu. T uszcz jako materia zapasowy najcz ciej magazynowany jest w nasionach oraz mi sistych cz ciach owocu. T uszcze ro linne maj szerokie zastosowanie w produkcji 1 Z. Jasi ska, A. Kotecki, Szczegó owa uprawa ro lin, Wyd. AR we Wroc awiu, Wroc aw 2003, s. 7. Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88

3 Zasady przechowywania i magazynowania towarów pochodzenia rolniczego 115 myd a, rodków pior cych, farb, pokostów, lakierów, ceraty. S u ywane w hutnictwie i odlewnictwie podczas hartowania i walcowania blachy oraz formowania odlewów hutniczych. Ponadto maj szerokie zastosowanie w przemy le kosmetycznym, spo ywczym, farmaceutycznym oraz petrochemicznym przy produkcji biopaliw. Na wiecie uprawia si ponad 200 gatunków ro lin oleistych, jednak w Polsce najwi ksze znaczenie gospodarcze posiada rzepak wyst puj cy w formie ozimej oraz jarej. Zawarto t uszczu w nasionach waha si w granicach 40-46%. Poza rzepakiem w Polsce uprawia si równie gorczyc, rzodkiew oleist, s onecznik oleisty, dyni oleist i len oleisty. Pomimo e zawarto t uszczu w tych ro linach waha si w granicach od 27 do 43%, to area upraw tych gatunków jest niewielki w porównaniu z rzepakiem 2. Tabela 2. Sk ad chemiczny nasion ro lin str czkowych [%] Table 2. The chemical composition of legumes seeds [%] Gatunek Bia ko ogólne T uszcz surowy Bezazotowe zwi zki wyci gowe W ókno surowe Popió surowy ubin ó ty 42,2 4,4 33,3 15,1 5,2 Groch jadalny 21,2 1,2 70,3 3,7 3,6 Groch pastewny 24,0 1,1 65,8 5,5 3,6 Bobik 29,6 1,3 57,5 7,8 3,8 Wyka siewna 33,0 0,7 58,0 4,4 3,9 Wyka kosmata 33,0 0,7 53,6 8,0 4,7 Soczewica 32,0 1,5 58,0 4,8 3,7 Soja 35,1 20,7 33,0 5,1 6,6 Fasola 25,1 1,8 65,0 4,5 3,6 ród o: Z. Jasi ska, A. Kotecki, Szczegó owa uprawa ro lin, Wyd. AR we Wroc awiu, Wroc aw 2003, s. 11. Source: Z. Jasi ska, A. Kotecki, Szczegó owa uprawa ro lin, Wyd. AR we Wroc awiu, Wroc aw 2003, s. 11. Ro liny motylkowe drobnoziarniste reprezentowane s przez takie gatunki jak koniczyna czerwona, koniczyna bia a, koniczyna perska, koniczyna szwedzka, koniczyna inkarnatka, lucerny, esparceta siewna, komonica ro kowa, seradela uprawna. Gatunki tej grupy ro lin uprawiane s g ównie na zielonk lub susz i stanowi cenne ród o paszy obj to ciowej soczystej, a tak e suchej wykorzystywane w ywieniu zwierz t hodowlanych, g ównie byd a mlecznego. Ro liny okopowe wyst puj w dwóch formach, jako ro liny okopowe bulwiaste, do których nale y ziemniak oraz s onecznik bulwiasty, a tak e ro- 2 Z. Jasi ska, A. Kotecki, Szczegó owa uprawa ro lin. Wyd. AR we Wroc awiu, Wroc aw 2003, s ZN nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011

4 116 R. Rudzi ski liny okopowe korzeniowe reprezentowane przez burak cukrowy, burak pastewny, cykori, marchew, brukiew i rzep. Bulwy i korzenie ro lin okopowych maj szerokie znaczenie gospodarcze. Dzi ki ró norodnej zawarto ci sk adników pokarmowych, bulwy i korzenie poszczególnych gatunków ro lin mog mie nast puj ce przeznaczenie: do bezpo redniej konsumpcji (np. ziemniak, dzi ki du ej warto ci biologicznej bulw), na przetwórstwo spo ywcze ze wzgl du na znaczn warno technologiczn, na przetwórstwo przemys owe przemys gorzelniczy (ziemniaki i buraki), oraz przemys cukrowniczy (buraki cukrowe), na pasz. Przechowywanie i magazynowanie ziarna i nasion ro lin uprawnych Po mechanicznym zbiorze ro lin uprawnych przy u yciu kombajnu najwa niejszym zabiegiem jest czyszczenie ziarna lub nasion z zielonych nasion chwastów i zanieczyszcze organicznych oraz ewentualne suszenie. Od 1 maja 2004 r. obowi zuje w Polsce unijny system interwencji na rynku zbó. Zbo e odstawione do skupu musi spe nia okre lone szczegó owo dla ka dego gatunku parametry, takie jak: ci ar, wilgotno oraz zanieczyszczenie (pszenica: wilgotno 14,5%, zanieczyszczenie 12%, ci ar w stanie zsypowym 73 kg/hl). W przypadku ro lin oleistych, a g ównie rzepaku, wilgotno nasion powinna wynosi 7-8%. Suche i pozbawione zanieczyszcze nasiona lepiej i d u ej przechowuj si, nie ple niej, nie trac jako ci i warto ci u ytkowej. Ziarno zbó oraz nasiona ro lin oleistych (g ównie rzepaku), ro lin str czkowych i innych przechowywane s w specjalnych magazynach. S to murowane wielkoprzestrzenne budowle odizolowane od otoczenia, chroni ce nasiona przed dzia aniem czynników atmosferycznych i dost pem gryzoni, ptaków, a nawet szkodników. Magazyny te wyposa one s w system przeno ników, podajników s u cych do mechanicznego za adunku i roz adunku, ponadto system wentylatorów i dmuchaw zapewniaj cych wymian gazow. Wymiana gazowa w magazynach zbo owych odbywa si równie za po rednictwem wywietrzników ciennych i dachowych. W s siedztwie magazynów usytuowane s czyszczalnie, które czyszcz ziarno i nasiona ro lin uprawnych przed ich magazynowaniem. Oczyszczone nasiona za po rednictwem systemu przeno ników (na ogó limakowych) transportowane s do odpowiednich komór magazynowych lub zsypywane na gromady (pryzmy). Magazyny lokalizowane powinny by na terenach suchych o niskim poziomie wód gruntowych. Ponadto pod ogi magazynów musz by wybetonowane i odpowiednio odizolowane od pod o a, aby zapobiec podsi kaniu wód gruntowych i powierzchniowych. Podobnie wokó magazynów teren musi by utwardzony, aby u atwia podjazd samochodów ci arowych przywo cych lub odbieraj cych towar. Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88

5 Zasady przechowywania i magazynowania towarów pochodzenia rolniczego 117 Obecnie coraz wi ksz popularno ci ciesz si magazyny oparte na silosach BIN. S to silosy o adowno ci ton (dla pszenicy) przeznaczone do u ytkowania w du ych gospodarstwach, najcz ciej jako zespo y kilku sztuk silosów tworz cych nowoczesne magazyny przechowalnicze. Rozwi zania techniczne silosów BIN zabezpieczaj zgromadzony materia Rys. 1. Magazyn zbo owy Fig. 1. Cereal magazine ród o: opracowanie w asne. Source: own study. (ziarno) przed zamokni ciem, zniszczeniem, a tak e przed gryzoniami i ptakami. Pod oga szczelinowa (gdy surowiec nie jest nadmiernie zanieczyszczony) zapewnia równomierny przep yw powietrza przez ca mas ziarna wype niaj cego silos. Zarówno powierzchnia wewn trzna, jak i zewn trzna p aszcza silosów pokryta jest trwa pow ok antykorozyjn. G adkie wewn trzne powierzchnie p aszcza silosów zapewniaj samooczyszczalno. Silosy mog by w atwy sposób za adowane i roz adowane. Zainstalowane wyposa enie stwarza mo liwo dogodnego wej cia do wn trza silosów i kontroli. Wyposa enie technologiczne silosów stanowi : wentylator, szczelinowa pod oga i wyloty powietrza umo liwiaj przewietrzanie ziarna zarówno bezpo rednio po zbiorze, jak i podczas d ugotrwa ego przechowywania. Zabieg ten zapewnia w pierwszym okresie wymian powietrza w przestrzeniach mi dzy ziarnowych, powoduj c usuni cie produktów oddychania ziarna oraz umo liwia obni enie temperatury zgromadzonego w silosie ziarna podczas jego przechowywania. Nowoczesny silos metalowy to technologicznie zawansowane urz dzenie realizuj ce takie procesy, jak: ZN nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011

6 118 R. Rudzi ski mieszanie, dosuszanie, sch adzanie czy te aktywne przewietrzanie. Zastosowana w nim bogata automatyka sterownicza i systemy pomiaru zmian temperatury i wilgotno ci sk adowanej masy ziarna zast puj cz owieka w kontroli parametrów przechowywania, a w przypadku wyst pienia niekorzystnych zmian decyduj o sposobach ich zapobiegania. Rys. 2. Magazyn zbo owy w formie silosów BIN Fig. 2. Cereal magazine in the form of BIN Silos ród o: opracowanie w asne. Source: own study. Podczas przechowywania ziarna zbó w magazynach opartych na silosach BIN nale y spe ni nast puj ce warunki: Po zwiezieniu ziarna z pola niezw ocznie nale y oceni jego wilgotno oraz stan zanieczyszczenia. Je eli wilgotno ziarna przekracza 14,5% (wg normy) materia nale y dosuszy i sch odzi do wymaganych parametrów (wilgotno poni ej 14,5% i temperatura po sch odzeniu poni ej 20 C). Planuj c d ugookresowe przechowywanie ziarna, nale y obni y jego wilgotno poni ej 14%. Je eli ziarno jest nadmiernie zanieczyszczone, nale y je podda czyszczeniu za pomoc aspiratorów lub wialni. Nast pnie w razie konieczno ci ziarno nale y dosuszy i sch odzi. Dosuszanie (niwelacja 2-3% wilgotno ci) mo na realizowa w silosach BIN przy zastosowaniu aktywnej wentylacji, wykorzystuj c wentylator lub dmuchaw stanowi c wyposa enie silosu. Dodatkowo optymalizacja, kontrola i sterowanie dosuszaniem w silosach typu BIN mog by prowadzone za pomoc sterownika BIT oferowanego przez producenta. Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88

7 Zasady przechowywania i magazynowania towarów pochodzenia rolniczego 119 Podczas przechowywania ziarna w silosach konieczna jest kontrola temperatury i ocena wizualna ziarna. W przypadku wzrostu temperatury ziarna w czasie przechowywania, materia nale y niezw ocznie podda przewietrzaniu (aktywna wentylacja). Przegrzanie ziarna, nawet nieskutkuj ce jego pora eniem ple niami czy szkodnikami, mo e powodowa znaczne obni enie jego parametru, czego nast pstwem jest przeklasyfikowanie do ziarna paszowego. Podczas przechowywania nale y kontrolowa powierzchni ziarna w silosie (powierzchniowe zawilgocenie) w celu wyeliminowania ewentualnych uszkodze konstrukcji silosu. W celu utrzymania w silosie wyrównanej temperatury ziarna nale y regularnie (bior c pod uwag odpowiednie warunki atmosferyczne zw aszcza nisk wilgotno powietrza zewn trznego) prowadzi proces przewietrzania ca ej masy materia u. Zapewnienie jednakowej temperatury ziarna w silosie zapobiega niekontrolowanym zmianom jego wilgotno ci 3. Obecnie na polskim rynku jest wielu producentów silosów do przechowywania nasion i ziarna zbó. Czo owe firmy to BIN, ARAJ, ZUPTOR, RIE- LA. Równie zagraniczne, takie jak BROCK czy ILPER. Do magazynowania nasion rzepaku mog by wykorzystywane magazyny do ziarna zbó pod warunkiem odpowiedniego ich przygotowania. Nale y zwróci szczególn uwag na oczyszczenie magazynu, gdy pozosta- o ci i brud tworz idealne warunki do powstania ognisk rozwoju grzybów ple niowych. Istotne jest równie zwrócenie uwagi na szczelno cian, ze wzgl du na znacznie mniejsz obj to nasion rzepaku w stosunku do ziarna zbó. Procesowi przechowywania mog by poddane tylko nasiona rzepaku dojrza e, zdrowe, czyste o barwie naturalnej oraz swoistym naturalnym zapachu, nieskie kowane, niepo amane, bez nieuszkodzonej okrywy nasiennej, niezagrzane, o wilgotno ci 7-8%. Istotne jest równie utrzymywanie wilgotno ci wzgl dnej powietrza w magazynie w przedziale od 30 do 70%. Ogólne warunki bezpiecznego przechowywania nasion rzepaku w naszym klimacie w okresie 12 miesi cy: wilgotno nasion powinna wynosi oko o 7% i nie ma by ni sza ni 5%; wyra ne przekroczenie 7% powoduje wzrost kwasowo ci i spadek zdolno ci kie kowania, nasiona nale y tak suszy, by nie zniszczy zdolno ci kie kowania, nie nale y nasion zdrowych sk adowa razem z niedojrza ymi i skie kowanymi. Oprócz bezpiecznej wilgotno ci magazynowania nale y uwzgl dni bezpieczn temperatur przechowywania nasion rzepaku. Poza tym sch adzanie nasion suchych do odpowiednio niskiej temperatury gwarantuje za- 3 L. Janowicz, Przechowywanie ziarna pszenicy i j czmienia w silosach BIN, (w:) Zbo a wysokiej jako ci, Agro Serwis, czerwiec 2005, s. 86. ZN nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011

8 120 R. Rudzi ski chowanie dobrej ich jako ci. Ogólne zalecenia w tym zakresie wskazuj, e podczas przechowywania nasion rzepaku temperatura powinna by utrzymywana na poziomie poni ej 15 C. Podczas przechowywania nasion przez okres nie d u szy ni 8 miesi cy, temperatura powinna by obni ona do C. Przy rocznym okresie przechowywania powinna si ona mie ci w przedziale 5-10 C. Utrzymanie niskiego poziomu temperatury mo e zapewni wentylacja mechaniczna lub agregat sch adzaj cy. 4 Przechowywanie i magazynowanie ro lin okopowych W grupie ro lin okopowych najwi ksze znaczenie gospodarcze w Polsce maj buraki cukrowe i ziemniaki. Posiadaj szerokie zastosowanie w ró nych ga ziach przemys u przetwórczego, szczególnie cukrowniczego i gorzelniczego. Przemys przetwórczy stawia przed producentami tych gatunków rygorystyczne normy co do ich jako ci technologicznej. Ro liny okopowe w swoim sk adzie posiadaj ponad 77% wody, w zwi zku z tym nara- one s na ró nego rodzaju choroby o charakterze gnilnym, szkodniki oraz niskie temperatury. Aby wyd u y przydatno przemys ow i walory jako- ciowe korzeni i bulw ro lin okopowych koniecznym jest zapewnienie im odpowiednich warunków przechowywania i magazynowania po zborze. Do zachowania dobrej jako ci i warto ci ro lin okopowych potrzebne s optymalne warunki przechowywania, w których nast puje maksymalne ograniczenie procesów yciowych, zahamowanie zmian fizyko biochemicznych, prowadz cych do utraty j drno ci i zmniejszenia masy. G ównymi czynnikami decyduj cymi o warunkach przechowywania s : temperatura (wp ywa na procesy oddychania i czas przechowywania), wilgotno wzgl dna powietrza oraz sk ad gazowy atmosfery 5. Zbiór ro lin okopowych jest szeroko roz o ony w czasie i zawiera si w terminach od czerwca (ziemniak bardzo wczesny) do ko ca listopada, a nawet grudnia. Zbioru ro lin okopowych, szczególnie na du ych plantacjach dokonuje si mechanicznie przy u yciu kombajnów, które wyoruj bulwy i korzenie, oczyszczaj z zanieczyszcze ziemnych, przy mo liwe jak najmniejszych uszkodzeniach. Zebrane korzenie lub bulwy w zale no ci od przeznaczenia odpowiednio magazynuje si i przechowuje. Przechowywanie buraka cukrowego nie wymaga znacznych nak adów, poniewa korzenie tej ro liny sk adowane s na gromadach w s siedztwie plantacji lub drogi dojazdowej. Przy sk adowaniu buraków na polu nale y zaplanowa miejsce lokalizacji pryzmy (gromady). Miejsce pod pryzm musi spe nia nast puj ce warunki: pod o e wyrównane i wolne od kolein w celu u atwienia mechanicznego za adunku, 4 L. Janowicz, Przechowywanie nasion rzepaku w magazynach silosowych, Agro Serwis czerwiec 2004, s B. G siorowska, R. Odachowski, Przechowywanie okopowych korzeniowych, Poradnik Gospodarski, pa dziernik 2010, s Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88

9 Zasady przechowywania i magazynowania towarów pochodzenia rolniczego 121 pod o e zlokalizowane na wzniesieniu, aby zapobiec podmokni ciu pryzmy, równoleg a lokalizacja pryzmy w stosunku do utwardzonej drogi w celu atwego dojazdu samochodów ci arowych po korzenie (odleg o od drogi maksymalnie 2 metry) z dala od drzew i s upów itp., ró nica poziomów mi dzy polem a drog - maksymalnie do jednego metra. Spe nienie powy szych warunków pozwala ograniczy straty surowca, zanieczyszczenie oraz zapewnia bezproblemowy za adunek mechaniczny i transport 6. Pryzma powinna mie równ i p ask powierzchni. Wysoko pryzmy powinna mie wysoko oko o 2 metrów a szeroko od 7 do 9 metrów. Termin sk adowania korzeni jest krótki (oko o 3 dni), poniewa buraki szybko s transportowane do cukrowni. W cukrowni korzenie s bezpo rednio przerabiane lub ponownie sk adowane na terenie cukrowni w formie wielkogabarytowych gromad, stanowi cych zapas gwarancyjnych (zapewniaj cy ci g o kampanii). Przerób korzeni buraka cukrowego jest kampanijny (sezonowy) i obecnie trwa od pa dziernika do grudnia, w zwi zku z tym nie s wymagane szczególne warunki przechowywania i magazynowania surowca. W przypadku niebezpiecze stwa nadej cia mrozów lub ulew zalecane jest przykrycie pryzm w óknin. Specyfika przechowywania i magazynowania bulw ziemniaków znacznie ro ni si od magazynowania korzeni buraka cukrowego. Przechowywanie ziemniaków jest najd u szym etapem w technologii produkcji tej ro liny i mo e trwa nawet do 9 miesi cy. Ziemniaki s w tym czasie nara one na wiele niebezpiecze stw, takich jak wilgotno, temperatura oraz choroby. Mo na tego unikn, przyk adaj c du wag do sposobu przechowywania. Przez ca y rok bulwy ziemniaka stanowi surowiec do produkcji w ró nych ga ziach przemys u, a ponadto stanowi podstaw wy ywienia cz owieka. W przypadku ziemniaka obserwuje si szerok rozpi to terminow jego zbioru, przypadaj c na pocz tek lata, a ko cz c si w po owie jesieni. Zebrane ziemniaki (mechanicznie na du ych plantacjach) osusza si, sortuje, a nast pnie przerabia lub przechowuje w specjalnie przygotowanych magazynach. Podczas magazynowania powinny by zapewnione takie warunki, aby straty surowca by y mo liwie najmniejsze (tabela 3). G ówn przyczyn strat s procesy gnilne bulw wywo ane uszkodzeniami mechanicznymi, lub niew a ciwymi stosunkami wilgotno ciowo termicznymi, które przyczyniaj si do rozwoju takich chorób jak: zaraza ziemniaczana, sucha zgnilizna, mokra zgnilizna, zgnilizna mieszana i fomoza. Aby ograniczy rozwój chorób i wyd u y przydatno techniczn bulw ziemniaka zaleca si odpowiednie sposoby przechowywania i magazynowania bulw np. w kopcach (napowierzchniowych i technicznych), piwnicach i przechowalniach. 6 z dnia r. ZN nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011

10 122 R. Rudzi ski Tabela 3. Warunki termiczno-wilgotno ciowe w etapach przechowywania Table 3. The thermal-moisture conditions in stages of storage Etap przechowywania Osuszanie Dojrzewanie Sch adzanie D ugotrwa e przechowywanie (do 8 miesi cy) Przygotowanie do u ytkowania (oko o 10 dni) Rodzaj u ytkowania Temperatura [ o C] Wilgotno powietrza [%] redni czas wietrzenia na dob [h] Wszystkie kierunki u ytkowania Wszystkie kierunki u ytkowania Obni anie Wszystkie kierunki o 0,0-0,5 o C u ytkowania na dzie sadzeniaki jadalne przetwórstwo spo- ywcze pasza przemys owa jadalne, przetwórstwo sadzeniaki podkie kowywanie ,4 ród o: J. Chodkowski (red.), Produkcja nasienna i przechowalnictwo ziemniaków, Wyd. Wie Jutra, Warszawa 2008, s. 81. Source: J. Chodkowski (red.), Produkcja nasienna i przechowalnictwo ziemniaków, Wyd. Wie Jutra, Warszawa 2008, s. 81. Przechowywanie ziemniaków w kopcach jest metod star i powszechnie stosowan. W dobrze wykonanym kopcu mo na osi gn dobr jako sadzeniaków i ziemniaków jadalnych. Wad kopcowania jest du y nak ad pracy r cznej oraz utrudniona kontrola procesu przechowywania ziemniaków (w przypadku kopca napowierzchniowego). W gospodarstwach, które uprawiaj ziemniaki w niewielkim areale, budowane s kopce napowierzchniowe oraz zag bione. Szeroko kopca nie powinna przekracza 180 cm. Pryzma po usypaniu wymaga wyrównania w kszta cie o przekroju trójk ta o wysoko ci 90 cm. Okrycie kopca sk ada si z dwóch warstw: jesiennej i zimowej. Okrycie jesienne zabezpiecza przed przymrozkami i umo liwia atwiejsze odprowadzenie ciep a i wilgoci w pierwszej fazie przechowywania. Okrywa jesienna sk ada si z warstwy s omy grubo ci oko o 20 cm i ziemi grubo ci 5-10 cm. Gdy temperatura powietrza spadnie do 3 C i zamarznie ziemia z okrywy jesiennej, wówczas nale y zastosowa okryw zimow. Okrywa ta sk ada si z dwóch warstw: s omy o grubo ci cm i ziemi o grubo ci 15 cm. Na zim kopiec powinien by obsypany ziemi ca kowicie bez zostawiania wolnej kalenicy. Do pomiaru temperatury u ywa si termometrów kopcowych lub elektrycznych. Kopce techniczne w porównaniu do kopców tradycyjnych odznaczaj si nast puj cymi cechami i zaletami: kumulacj du ej masy ziemniaków w jednym kopcu, zastosowaniem systemu wentylacji (u ycie wentylatora), który przy- Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88

11 Zasady przechowywania i magazynowania towarów pochodzenia rolniczego 123 czynia do ograniczenia rozwoju chorób przechowalniczych, znacznie ograniczaj jednostkowy nak ad pracy, ni szym zapotrzebowaniem s omy na okrycie 1 tony ziemniaków, atwiejszym dost pem do ziemniaków szczególnie w okresie zimowym. Optymalna masa pryzmy wynosi 180 ton. Zwi zane jest to z najlepszym wykorzystaniem jednego kana u wentylacyjnego umo liwiaj cego wietrzenie ca ej pryzmy. Mog by budowane pryzmy mniejsze o minimalnej pojemno ci do 50 ton 7. Kopce techniczne s po redni form przechowywania ziemniaków mi dzy kopcami tradycyjnymi a przechowalniami ziemniaki, 2 - okrywa ze s omy o grubo ci 20 cm 3 - okrywa z ziemi o grubo ci 5-10 cm 4 - okrywa ze s omy o grubo ci 15 cm 5 - okrywa z ziemi o grubo ci cm Rys. 3. Budowa kopca napowierzchniowego Fig. 3. Construction of the mound above the surface ród o: J. Chodkowski (red.), Produkcja nasienna i przechowalnictwo ziemniaków, Wyd. Wie Jutra, Warszawa 2008, s. 83. Source: J. Chodkowski (red.), Produkcja nasienna i przechowalnictwo ziemniaków, Wyd. Wie Jutra, Warszawa 2008, s. 83. Przechowywanie ziemniaków w piwnicach charakterystyczne jest dla niewielkich gospodarstw zajmuj cych si upraw ziemniaków na w asne potrzeby. Ziemniaki z piwnicy wydobywane mog by przez ca zim jako ziemniaki jadalne i pasza dla zwierz t. 7 J. Chodkowski (red.), Produkcja nasienna i przechowalnictwo ziemniaków, Wyd. Wie Jutra, Warszawa 2008, s Z. Czerko, W. Nawrocki, Budowa przechowalni gospodarczych o pojemno ci 80, 200, 450 ton. Instrukcja upowszechnieniowa nr 1/98, Wyd. IHAR, Jadwisin ZN nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011

12 124 R. Rudzi ski Wszystkie typy piwnic charakteryzuj si tym, e ich wietrzenie odbywa si metod naturaln (grawitacyjn ). Zgromadzone nad pryzm ch odne powietrze wnika do pryzmy i jednocze nie wypycha ciep e, które jest l ejsze. Ten sposób wymiany gazowej ogranicza g ównie ró norodno frakcji zsypywanych ziemniaków oraz ich zanieczyszczenie ziemi. Wietrzenie pryzmy odbywa si na g boko cm. W du ych piwnicach wymiana gazowa mo e odbywa si za po rednictwem wentylatorów. Mechanizacja prac w piwnicy jest nieuzasadniona ekonomicznie ze wzgl du na niewielk przestrze, zbyt ma mas sk adowanych ziemniaków oraz niewielkie dzienne ich wydobycie. Najefektywniejszym miejscem do przechowywania i magazynowania ziemniaków s specjalnie do tego przystosowane budowle nazywane przechowalniami. Aby przechowalnia najefektywniej spe nia a swoje funkcje, musi by odpowiednio usytuowana. Lokalizacja budynku powinna uwzgl dnia nast puj ce elementy: dogodny dojazd lub wjazd do przechowalni, budynek nie powinien by usytuowany w zag bieniu terenu, a pod- o e powinno by suche i przepuszczalne, w przechowalniach zag bionych poziom wody musi by ni ej o 1 m od poziomu posadzki, pomieszczenia sk adowe powinny by lokalizowane od strony pó nocnej, a sortownie od po udniowej, czerpnie powietrza najlepiej spe niaj funkcj, gdy s usytuowane od strony pó nocnej i zachodniej 9. W przechowalniach istnieje mo liwo stworzenia odpowiedniego mikroklimatu (wilgotno ci i temperatury powietrza, temperatury ziemniaków, sk adu atmosfery), chroni cego bulwy przed nadmiernymi stratami oraz zapewniaj cego utrzymanie wymaganej jako ci ziemniaków. Ze wzgl du na sposób sk adowania i przechowywania ziemniaków rozró nia si przechowalnie halowe, komorowe i boksowe. Ze wzgl du na cechy konstrukcyjno- -technologiczne sk adowanie luzem mo e odbywa si w przechowalniach komorowych z indywidualnymi i szczelnie zamkni tymi pomieszczeniami, w przechowalniach halowych i boksowych z pomieszczeniami otwartymi i zasypywanymi z góry oraz z korytarzem roz adunkowym mi dzy dwoma rz dami boksów. Masa 1 m³ ziemniaków przy sk adowaniu luzem wynosi oko o 600 kg, za przy sk adowaniu w paletach skrzyniowych oko o 400 kg. Wysoko sk adowania luzem wynosi do 5 m, a wolna przestrze nad ziemniakami powy ej 100 cm. Sk adowanie w paletach skrzyniowych odbywa si w przechowalniach komorowych przy spi trzeniu do 6 palet z zachowaniem przestrzeni technologicznej nad ziemniakami oko o 100 cm, odst pu od cian oko o 20 cm oraz mi dzy stosami palet oko o 10 cm. Przechowalnia do sk adowania w paletach skrzyniowych przeznaczona jest przewa nie dla ziemniaków jadalnych oraz sadzeniaków. Ziemniaki przeznaczone do prze- 9 W. Nowacki (red.), Metodyka integrowanej produkcji ziemniaków. Wyd. Pa stwowa Inspekcja Ochrony Ro lin i Nasiennictwa G ówny Inspektorat, Warszawa 2005, s. 64. Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011 ZN nr 88

13 Zasady przechowywania i magazynowania towarów pochodzenia rolniczego 125 twórstwa przechowuje si luzem. Sk adowanie ziemniaków w paletach skrzyniowych w porównaniu do sk adowania luzem posiada szereg zalet: wi ksza sprawno organizacyjna w przypadku skupu i sk adowania ró nych partii ziemniaków, atwy dost p do okre lonych partii podczas przechowywania, u atwiona kontrola przechowywanych ziemniaków, ograniczenie rozwoju ognisk gnilnych do jednej palety. Przechowalnia ziemniaków sk ada si z nast puj cych pomieszcze : sk adowania, obróbki, przyj cia i ekspedycji. Powierzchnia oraz kubatura sk adowania przechowalni uzale niona jest od przewidywanej ilo ci ziemniaków oraz sposobu sk adowania. Rodzaj u ytych maszyn do mechanizacji prac w przechowalni zale y od typu przechowalni, sposobu przechowywania ziemniaków oraz zakresu operacji obróbczych. W przechowalni do sk adowania luzem zestaw maszyn obejmuje: zasobnik dozuj cy, zespó odsiewaczy zanieczyszcze i drobnych bulw, przeno niki transportuj ce ziemniaki i pryzmownik. 10 W przechowalniach, w których bulwy przechowywane s w paletach skrzyniowych, niezb dnym urz dzeniem jest wózek wid owy. G ównymi czynnikami wp ywaj cymi na ograniczenie strat w przechowalniach i budynkach adaptowanych na przechowalni (z systemem wentylacji mechanicznej) nale : dobór odmian o wysokiej trwa o ci przechowalniczej, zbiór dojrza ych bulw, przeznaczanie do przechowywania ziemniaków tylko ze zdrowych plantacji, zapobieganie uszkodzeniom mechanicznym podczas zbioru i prze- adunku, szczególne przestrzeganie pierwszego okresu przechowywania, osuszania i gojenia bulw, zagwarantowanie wymaganej temperatury i wilgotno ci w przechowalni dla ka dego etapu przechowywania, likwidowanie zawilgocenia cian i sufitu przez zastosowanie wentylacji obiegowej, zapobieganie kie kowaniu przez utrzymywanie minimalnej dopuszczalnej temperatury dla danej odmiany i kierunku u ytkowania, przeprowadzanie wentylacji przy wysokiej wilgotno ci powietrza zewn trznego, ograniczanie czasu wentylacji do niezb dnego minimum, pojawiaj ce si ogniska gnilne powinny by jak najszybciej usuwane P. Grudnik, Bezpieczny ziemniak, Farmer, nr 18/ W. Nowacki (red.), Metodyka integrowanej produkcji ziemniaków, Wyd. Pa stwowa Inspekcja Ochrony Ro lin i Nasiennictwa G ówny Inspektorat, Warszawa 2005, s. 64. ZN nr 88 Seria: Administracja i Zarz dzanie (15)2011