KLASYFIKACJA BIOLOGICZNYCH SKUTKÓW PROMIENIOWANIA

Transkrypt

1 ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 3, rozdzia³ 2, podrozdzia³ 3, str Biologiczne skutki promieniowania jonizuj¹cego KLASYFIKACJA BIOLOGICZNYCH SKUTKÓW PROMIENIOWANIA Ze wzglêdu na mechanizm powstawania skutki biologiczne, obserwowane u osób poddanych ekspozycji na promieniowanie jonizuj¹ce, mo na podzieliæ na dwie zasadnicze kategorie: 1) wywo³ane g³ównie przez uœmiercenie du ej liczby komórek w organizmie skutki deterministyczne nazywane równie niestochastycznymi; 2) zainicjowane przez mutacje genowe, prowadz¹ce do powstawania nowotworów oraz nastêpstw dziedzicznych nazywane skutkami probabilistycznymi albo stochastycznymi. Skutki tego rodzaju, wystepuj¹ce po poch³oniêciu przez organizm du ych dawek promieniowania, s¹ g³ównie konsekwencj¹ uœmiercenia komórek w wyniku ekspozycji. S¹ klinicznie obserwowane od etapu, gdy promieniowanie zniszczy³o tak wiele komórek, e mimo przyspieszonej w takich okolicznoœciach proliferacji organizm nie mo e skompensowaæ strat. Radiacyjne uszkodzenie tkanek jest dodatkowo komplikowane przez stany zapalne oraz, jeœli zakres uszkodzenia jest wystarczaj¹co du y, nastêpstwa wtórne, jak gor¹czka, odwodnienie, infekcje bakteryjne itd. Pewne zjawiska, zachodz¹ce w procesie gojenia, mog¹ dodatkowo upoœledzaæ funkcje dotkniêtych tkanek i narz¹dów. Kliniczny- kategorie skutków skutki deterministyczne

2 Czêœæ 3, rozdzia³ 2, podrozdzia³ 3, str Biologiczne skutki promieniowania jonizuj¹cego ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ mi przyk³adami takich uszkodzeñ s¹ zmiany martwicze skóry, zmiany martwicze lub zw³óknienia narz¹dów wewnêtrznych, choroba popromienna, zaæma oraz bezp³odnoœæ odpowiednie wartoœci dawki progowej podane s¹ w tabeli /1. Tabela /1. Wartoœci dawki progowej dla wybranych rodzajów deterministycznych skutków dzia³ania promieniowania jonizuj¹cego na organizm cz³owieka Tkanka/nastêpstwo J¹dra niep³odnoœæ czasowa niep³odnoœæ trwa³a Jajniki niep³odnoœæ Soczewka oka wykrywalne zmêtnienie upoœledzenie widzenia (zaæma) Szpik kostny upoœledzenie hematopoezy Skóra rumieñ, suche z³uszczenie naskórka, s¹cz¹ce z³uszczanie naskórka martwica naskórka i skóry w³aœciwej Ca³e cia³o Ostra choroba popromienna zgon Dawka progowa [Sv] 0,15 3,5-6,0 2,5-6,0 0,5-2,0 5,0 5,0 3,0-5, ,0 Rozci¹gniêcie dawki w czasie (ma³a moc dawki) lub podzielenie jej na szereg frakcji (dawka frakcjonowana) zawsze powoduje przesuniêcie dawki

3 ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 3, rozdzia³ 2, podrozdzia³ 3, str Biologiczne skutki promieniowania jonizuj¹cego progowej w kierunku dawek wy szych. agodniejsze skutki ma³ych mocy dawek lub frakcjonowania dawki t³umaczy siê g³ównie wewn¹trzkomórkow¹ napraw¹ uszkodzeñ DNA. Jeœli ca³kowity czas napromieniania jest dostatecznie d³ugi, uszkodzenia powsta³e na pocz¹tku ekspozycji mog¹ ulec naprawie jeszcze przed zakoñczeniem poch³aniania dawki. Skutki dzia³ania promieniowania s¹ tak e ³agodniejsze w przypadku gdy napromieniowaniu ulega nie ca³e cia³o lub narz¹d, tylko jego czêœæ. Wiele komórek pe³ni¹cych podobne funkcje mieœci siê bowiem w ró nych czêœciach cia³a i narz¹du. Gdy zostanie utracona tylko czêœæ komórek, pozosta³e przy yciu mog¹ przej¹æ ich funkcjê do czasu zast¹pienia uszkodzonych lub zabitych komórek przez nowe. UWAGA! Najpowa niejszym rodzajem skutków deterministycznych jest choroba popromienna w jej mózgowej, o³¹dkowo-jelitowej i szpikowej postaci. Przy jednorazowym napromienieniu ca³ego cia³a postaæ mózgow¹ wywo³uj¹ dawki równowa ne przekraczaj¹ce 50 Sv. Postaæ o³¹dkowo-jelitowa to wynik napromienienia dawkami od 10 do 50 Sv, a szpikowa od 1 do 10 SV. Dawki te mog¹ byæ jeszcze wy sze w przypadku napromieniania d³ugotrwa³ego z ma³¹ moc¹ dawki lub krótkotrwa³ego napromieniania miejscowego. Zatem choroba popromienna to wynik dzia³ania du ych i bardzo du ych dawek promieniowania. W wiêkszoœci przypadków skutki deterministyczne z trwa³ymi nastêpstwami wystepuj¹ po dawkach powy ej 0.5 Gy. Niektóre z nich nale ¹ do typowych powik³añ w radioterapii. Skutki tego rodzaju

4 Czêœæ 3, rozdzia³ 2, podrozdzia³ 3, str Biologiczne skutki promieniowania jonizuj¹cego ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ mog¹ równie wyst¹piæ po dlugotrwa³ych zabiegach z zakresu radiologii interwencyjnej (stentowanie naczyñ). Typowa postaæ zale noœci pomiêdzy czêstoœci¹ wystêpowania skutków deterministycznych a dawk¹ poch³oniêta pokazana jest na rysunku /1. Cech¹ charakterystyczn¹ tej zale noœci jest praktyczna dawka progowa, poni ej której skutek danego rodzaju nie mo e byæ klinicznie zdiagnozowany. Powy ej dawki progowej stopieñ zaawansowania skutku deterministycznego (oparzenia popromienne, zaæma, zmiany we krwi) roœnie wraz z dawk¹ promieniowania. Popromienne uszkodzenia p³odu w ³onie matki, powstaj¹ce w trakcie procesu organogenezy (3-8 tydzieñ ci¹ y), s¹ równie spowodowane uœmierceniem komórek i jako takie zaliczane równie do skutków deterministycznych. To samo dotyczy uszkodzeñ przodomózgowia, prowadz¹cych do niedorozwoju umys³owego. Ten rodzaj uszkodzeñ p³odu powstaje po ekspozycji pomiêdzy 8 a 15 tygodniem od chwili poczêcia i w pewnym stopniu mo e jeszcze dotyczyæ okresu do 25 tygodnia. Progowe wartoœci dawki szacowane s¹ na mgy dla ekspozycji pomiêdzy trzecim a ósmym tygodniem, a na oko³o 200 mgy w przypadku uszkodzeñ mózgu (8-25 tydzieñ). Dawka progowa dla skutków deterministycznych nie jest wielkoœci¹ absolutn¹. Jej wartoœæ zmienia siê w pewnym stopniu w zale noœci od indywidualnej wra liwoœci organizmu.

5 ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 3, rozdzia³ 2, podrozdzia³ 3, str Biologiczne skutki promieniowania jonizuj¹cego Rysunek /1. Zale noœci charakterystyczne dla skutków deterministycznych 100% Czêstotliwoœæ 0% 50% Dawka Ostroœæ Ró nice osobniczej odpornoœci Próg warunków patologicznych Dawka Napromieniowane komórki, które prze y³y ekspozycjê, mog¹ byæ modyfikowane przez indukowane promieniowaniem mutacje. Takie modyfikacje mog¹ mieæ nastêpstwa dwojakiego rodzaju: choroby nowotworowej u osób bezpoœrednio napromienionych lub mutacje genetyczne, mog¹ce wywo³aæ szereg anomalii u potomstwa. (Ci¹g dalszy rozdzia³u w poradniku) skutki stochastyczne

6 ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 3, rozdzia³ 3, str Podstawowe metody ograniczania nara enia 3.3. PODSTAWOWE METODY OGRANICZANIA NARA ENIA Trzy podstawowe metody ograniczenia nara enia na promieniowanie jonizuj¹ce od Ÿróde³ zewnêtrznych to zmniejszenie czasu ekspozycji, zwiêkszenie odleg³oœci od Ÿród³a promieniowanie oraz zastosowanie odpowiednich os³on. metody ograniczenia nara enia Dla promieniowania gamma wynikaj¹ one bezpoœrednio z zale noœci pomiêdzy dawk¹ a wymienionymi parametrami ekspozycji: gdzie: D = Γ r A t k l 2 A aktywnoœæ Ÿród³a, Γ r sta³a ekspozycyjna (z tablic dla okreœlonego izotopu), k wspó³czynnik os³abienia w os³onie, t czas espozycji, l odleg³oœæ od Ÿród³a. Energia przekazana tkankom i organom ludzkiego organizmu zale y wprost od poch³oniêtej dawki promieniowania. Dla Ÿród³a dowolnego rodzaju dawka poch³oniêta jest wprost proporcjonalna do czasu ekspozycji. czas ekspozycji

7 Czêœæ 3, rozdzia³ 3, str Podstawowe metody ograniczania nara enia ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Osoby pracuj¹ce w nara eniu powinny wiêc przede wszystkim minimalizowaæ czas przebywania w s¹siedztwie Ÿród³a promieniowania. W przypadku pracy ze Ÿród³em o du ej aktywnoœci bez skutecznych os³on dobr¹ praktyk¹ jest æwiczenie okreœlonych czynnoœci z symulatorem Ÿród³a. Po osi¹gniêciu pe³nej bieg³oœci w tych czynnoœciach i p³ynnoœci poszczególnych etapów mo na przyst¹piæ do pracy ze Ÿród³em. W przypadku Ÿróde³ o ma³ych aktywnoœciach trzeba pamiêtaæ, aby minimalizowaæ czas przebywania w ich s¹siedztwie i nie wykonywaæ w pobli u Ÿród³a czynnoœci, które mo na wykonaæ bez nara enia. odleg³oœæ stosowanie os³on Jak wynika z powy szego wzoru, dla promieniowania gamma dawka zmniejsza siê wraz z kwadratem odleg³oœci od Ÿród³a. Dlatego te w pracy z silnymi Ÿród³ami nale y u ywaæ d³ugich szczypiec lub specjalnych manipulatorów. Dla Ÿróde³ promieniowania alfa czy beta czynnik odleg³oœci ma te pewne znaczenie, choæ korpuskularny charakter tego promieniowania sprawia, e jeœli odleg³oœæ od Ÿród³a jest wiêksza ni jego maksymalny zasiêg w powietrzu, dalsze jej zwiêkszanie nie ma wp³ywu na wielkoœæ dawki. Os³ona jest trzecim z podstawowych czynników zmniejszaj¹cym nara enie na promieniowanie jonizuj¹ce. Parametrem charakteryzuj¹cym os³onê jest jej krotnoœæ os³abienia k. Jest to liczba niemianowana, mówi ona ile razy zmniejszy siê w danym punkcie przestrzeni wielkoœæ, za pomoc¹ której opisuje siê pole promieniowania dawka, moc dawki po umieszczeniu os³ony pomiêdzy tym punktem a Ÿród³em promienio-

8 ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 3, rozdzia³ 3, str Podstawowe metody ograniczania nara enia wania. Krotnoœæ os³abienia zale y od rodzaju materia³u i jej gruboœci. Ze wzglêdu na sposób stosowania os³ony mo na podzieliæ na: 1) os³ony sta³e przegrody (œciany) pomiêdzy stanowiskiem pracy a Ÿród³em czy urz¹dzeniem emituj¹cym promieniowanie jonizuj¹ce; do os³on sta³ych zalicza siê równie drzwi ochronne, poniewa w czasie pracy ze Ÿród³em pozostaj¹ zamkniête; 2) os³ony ruchome os³ony na kó³kach lub rolkach, które mo na przemieszczaæ w zale noœci od kierunku wi¹zki promieniowania, os³ony na strzykawki z radiofarmaceutykami; 3) pojemniki do przechowywania lub transportu Ÿróde³; 4) os³ony osobiste os³ony przeznaczone specjalnie do danej pracy ze Ÿród³em, których charakter i rozmiar dobierany jest indywidualnie dla pracownika na tym stanowisku; do najczêœciej stosowanych os³on osobistych nale ¹: fartuchy i rêkawice z gumy o³owiowej, czyli z gumy zawieraj¹cej zwi¹zki o³owiu i okulary ochronne ze szk³a o³owiowego. Promieniowanie alfa ma charakter korpuskularny. Ze wzglêdu na silne oddzia³ywanie z materi¹ (du a wartoœæ LNT) ma bardzo ma³y zasiêg w porównaniu z innymi rodzajami promieniowania jonizuj¹cego. Wiêkszoœæ nawet cienkich materia³ów kartka papieru, ubranie stanowi wystarczaj¹c¹ os³onê. Jedynym problemem s¹ ska enia, w szczególnoœci drog¹ pokarmow¹ lub wziewn¹. rodzaje os³on os³ony przed promieniowaniem alfa Dla ochrony skóry przed ska eniami alfa wystarcz¹ zwyk³e rêkawice laboratoryjne.

9 Czêœæ 3, rozdzia³ 3, str Podstawowe metody ograniczania nara enia ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ os³ony przed promieniowaniem beta Promieniowanie beta, czyli strumieñ elektronów, ma równie charakter korpuskularny i jego zasiêg w materii jest ograniczony. Zale y od energii promieniowania i gêstoœci materia³u. Projektuj¹c os³onê przed promieniowaniem beta o danej energii wystarczy znaæ jego zasiêg w danym materiale i dobraæ os³onê o odpowiednio wiêkszej gruboœci. Promieniowanie X lub gamma to strumieñ fotonów, natomiast promieniowanie alfa, beta oraz wi¹zka neutronowa maj¹ charakter korpuskularny. Poch³aa min = R max ρ gdzie: a min minimalna gruboœæ os³ony przed promieniowaniem β, R max maksymalny zasiêg promieniowania w materiale os³ony, ρ gêstoœæ materia³u os³ony. Z powy szej zale noœci widaæ, e najskuteczniejszymi os³onami przed promieniowaniem beta s¹ materia³y lekkie, np. szk³o organiczne, tworzywa sztuczne, aluminium. Dla emiterów beta o niskiej energii, jak tryt H 3,wêgiel C 14 czy siarka S 35 wystarczaj¹c¹ os³on¹ s¹ œcianki typowych pojemników z tworzyw sztucznych. Wiêkszym problemem jest czêsto stosowany fosfor P 32, którego wysoka energia wymaga dodatkowych os³on. Typowo 1 cm pleksiglasu lub materia³u o równowa nej gêstoœci zapewnia w³aœciw¹ ochronê. Nale y pamiêtaæ o unikaniu w tym wypadku os³on z ciê kich materia³ów, jak stal czy o³ów ze wzglêdu na powstaj¹ce w takich warunkach promieniowanie hamowania. os³ony przed promieniowaniem X i gamma

10 ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 3, rozdzia³ 3, str Podstawowe metody ograniczania nara enia nianie w os³onie ma w ka dym z tych przypadków inny charakter, zale ny od rodzaju oddzia³ywania z materi¹. Ogólnie bior¹c, oddzia³ywanie fotonów z materi¹ jest znacznie s³absze ni oddzia³ywanie na³adowanych cz¹stek. Dla tej samej wartoœci energii promieniowanie X i γ jest znacznie bardziej przenikliwe od cz¹stek alfa czy strumienia elektronów. Ze wzglêdu na czysto statystyczny charakter oddzia³ywania fotonów z materi¹ nie mo na te mówiæ o zasiêgu, a tym samym o os³onie, która by³aby stuprocentowo skuteczna. Funkcja charakteryzuj¹ca os³abianie wi¹zki fotonowej w os³onie ma charakter eksponencjalny, i jej wartoœæ zmierza asymptotycznie do zera, nigdy go nie osi¹gaj¹c. Stosunek liczby fotonów N(x) przenikaj¹cych warstwê okreœlonego materia³u o gruboœci x do liczby fotonów w wi¹zce padaj¹cej na tê warstwê, No, podaje równianie: N(x) N o = e -µx gdzie µ liniowy wspó³czynnik poch³aniania, którego jednostk¹ jest m -1 lub cm -1, w zale noœci od tego, w jakich jednostkach podana jest wartoœæ x. Jest on miar¹ prawdopodobieñstwa oddzia³ywania i jest proporcjonalny do gêstoœci, zatem równie do liczby atomowej Z materia³u os³ony. Os³ony przed promieniowaniem fotonowym wykonywane s¹ zatem z materia³ów o du ym ciê arze w³aœciwym jak o³ów, uran zubo ony, wolfram (pojemniki, os³ony ruchome) oraz barytobeton, szk³o o³owiowe (os³ony sta³e).

11 Czêœæ 3, rozdzia³ 3, str Podstawowe metody ograniczania nara enia ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Wielkoœci¹ przydatn¹ w obliczaniu os³on przed wi¹zk¹ fotonow¹ jest tzw. warstwa po³ówkowa HVL (half-value layer), czyli taka gruboœæ danego materia³u os³ony, która zmniejsza liczbê fotonów o po³owê w stosunku do wi¹zki padaj¹cej. N(x) N o = 1 2 Dla takiej zale noœci x = HVL. Mo na pokazaæ, e: HVL = µ = ln 2 µ Tablice podaj¹ce wartoœci warstw po³ówkowych dla ró nych materia³ów i ró nych rodzajów promieniowania fotonowego s¹ bardzo pomocne w przybli onym obliczaniu os³on. Dok³adne metody obliczania os³on i stosowane normy bêd¹ omówione w kolejnych aktualizacjach. os³ony przed promieniowaniem neutronowym i promieniowaniem X wy szych energii. Promieniowanie neutronowe powstaje w reakcjach j¹drowych, gdzie produkowane s¹ neutrony prêdkie i powolne. Trudno jest zbudowaæ skuteczn¹ os³onê przed neutronami prêdkimi. Natomiast stosunkowo ³atwo zatrzymaæ neutrony powolne, stosuj¹c np. cienk¹ warstwê kadmu. Dlatego neutrony prêdkie trzeba najpierw spowolniæ stosuj¹c os³onê sk³adaj¹c¹ siê z dwóch warstw: 1) spowalniaj¹c¹ sk³adaj¹c¹ siê z materia³u o ma- ³ej liczbie atomowej (wêgiel i jego zwi¹zki z wodorem, parafin¹, wod¹ i inne materia³y zawieraj¹ce du o wodoru); 2) poch³aniaj¹c¹ neutrony termiczne. Obliczanie os³on przed wi¹zk¹ neutronow¹ oraz przed promieniowaniem generowanym przez akce-

12 ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 3, rozdzia³ 3, str Podstawowe metody ograniczania nara enia leratory medyczne (wysokoenergetyczne wi¹zki X i elektronów, wtórne promieniowanie neutronowe) jest szczególnie trudnym zadaniem, wykraczaj¹cym poza zakres podstawowego podrêcznika ochrony radiologicznej. Problemy te bêd¹ przedstawione w odrêbnych opracowaniach. W razie potrzeby mo na zwróciæ siê o pomoc do Departamentu Nadzoru nad Zastosowaniami Promieniowania Jonizuj¹cego PAA ( lub do Stowarzyszenia Inspektorów Ochrony Radiologicznej. Wymienione instytucje mog¹ równie wskazaæ u yteczne kontakty w zakresie gotowych rozwi¹zañ dotycz¹cych ró nego rodzaju os³on.

13 ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 3, rozdzia³ 4, podrozdzia³ 1, str Monitorowanie nara enia 3.4. MONITOROWANIE NARA ENIA WPROWADZENIE Bardzo wa nym elementem ochrony radiologicznej jest monitorowanie nara enia personelu oraz ska eñ œrodowiska pracy. Kierownictwo jednostki posiadaj¹cej zezwolenie Prezesa PAA na dzia³alnoœæ zwi¹zan¹ z nara eniem na promieniowanie jonizuj¹ce ma obowi¹zek prowadzenia takiego monitorowania w zakresie wynikaj¹cym z ustawy Prawo atomowe. Zgodnie z postanowieniem art. 17 ustawy, w celu dostosowania sposobu oceny zagro enia pracowników w jednostkach organizacyjnych do jego spodziewanego poziomu, w zale noœci od wielkoœci zagro enia, wprowadza siê dwie kategorie pracowników: 1) kategoria A obejmuj¹ca pracowników, którzy mog¹ byæ nara eni na dawkê skuteczn¹ przekraczaj¹c¹ 6 msv (milisiwertów) w ci¹gu roku lub na dawkê równowa n¹ przekraczaj¹c¹ trzy dziesi¹te wartoœci dawek granicznych dla soczewek oczu, skóry i koñczyn, okreœlonych w przepisach wydanych na podstawie art. 25 pkt 1; 2) kategoria B obejmuj¹ca pracowników, którzy mog¹ byæ nara eni na dawkê skuteczn¹ przekraczaj¹c¹ 1 msv w ci¹gu roku lub na dawkê równowa n¹ przekraczaj¹c¹ jedn¹ dziesi¹t¹ wartoœci okreœlonych w przepisach dawek granicznych dla soczewek oczu, skóry i koñczyn, i którzy nie zostali zaliczeni do kategorii A. kategorie nara enia pracownika

14 Czêœæ 3, rozdzia³ 4, podrozdzia³ 1, str Monitorowanie nara enia ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Ocena nara enia pracowników prowadzona jest na podstawie kontrolnych pomiarów dawek indywidualnych lub pomiarów dozymetrycznych w œrodowisku pracy. Zaliczenia pracowników zatrudnionych w warunkach nara enia do kategorii A lub B dokonuje kierownik jednostki organizacyjnej, w zale - noœci od przewidywanego poziomu nara enia tych pracowników. kategoria A kategoria B Pracownicy kategorii A podlegaj¹ ocenie nara enia prowadzonej na podstawie systematycznych pomiarów dawek indywidualnych, a je eli mog¹ byæ nara eni na ska enie wewnêtrzne maj¹ce wp³yw na poziom dawki skutecznej dla tej kategorii pracowników, podlegaj¹ równie pomiarom ska eñ wewnêtrznych. Kierownik jednostki organizacyjnej obowi¹zany jest prowadziæ rejestr dawek indywidualnych otrzymywanych przez pracowników zaliczonych do kategorii A na podstawie wyników pomiarów i ocen, dokonywanych przez wyspecjalizowane jednostki posiadaj¹ce odpowiedni¹ akredytacjê. Dane te przekazywane s¹ do Centralnego Rejestru Dawek, prowadzonego przez Prezesa Pañstwowej Agencji Atomistyki. Pracownicy kategorii B podlegaj¹ ocenie nara enia prowadzonej na podstawie pomiarów dozymetrycznych w œrodowisku pracy w sposób pozwalaj¹cy stwierdziæ prawid³owoœæ zaliczenia pracowników do tej kategorii, chyba e kierownik jednostki organizacyjnej zadecyduje o objêciu ich systematycznymi pomiarami dawek indywidualnych. Zezwolenie mo e zawieraæ warunek prowadzenia oceny nara- enia pracowników kategorii B wykonuj¹cych prace okreœlone w tym zezwoleniu na podstawie pomiarów dawek indywidualnych. W takim przypadku ewidencja dawek prowadzona jest wewnêtrznie, do celów oceny nara enia i o sposobie prowadzenia

15 ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 3, rozdzia³ 4, podrozdzia³ 1, str Monitorowanie nara enia tej ewidencji decyduje kierownik jednostki. Pomiary dozymetryczne w œrodowisku pracy oraz ich dokumentacjê mog¹ prowadziæ tylko pracownicy odpowiednio przeszkoleni i upowa nieni w tym zakresie. W przypadku gdy pomiar dawki indywidualnej jest niemo liwy lub niew³aœciwy, ocena dawki indywidualnej otrzymanej przez pracownika kategorii A mo e byæ dokonana na podstawie wyników pomiarów dawek indywidualnych przeprowadzonych dla innych nara onych pracowników tej kategorii, albo na podstawie wyników pomiarów dozymetrycznych w œrodowisku pracy. Dotyczy to przede wszystkim przypadków zagubienia lub zniszczenia dawkomierza indywidualnego lub jego nieprawid³owego odczytu. pomiar dawki indywidualnej Zdarzaj¹ siê przypadki wyst¹pienia przypadkowego lub celowego eksponowania dawkomierza indywidualnego na dodatkowe dawki przez w³aœciciela dawkomierza lub innej osoby. Ka dy z takich przypadków wymaga dodatkowych wyjaœnieñ, radiologicznego œledztwa i powiadamiania odpowiednich instytucji. Takie celowe powiêkszania dawki nie przynios³o w zasadzie adnych korzyœci osobom zainteresowanym. Na ogó³ wielkoœæ odczytanych dawek lub mo- liwa do odtworzenia geometria czy sekwencja czasowa ekspozycji od razu wskazuj¹, e taka ekspozycja nie mog³a mieæ miejsca. Zdarzaj¹ siê oczywiœcie sytuacje, gdy dawkomierz zostanie napromieniony przypadkowo. Przyczyn¹ mo e byæ na przyk³ad pozostawienie fartucha w pomieszczeniu terapii w czasie pracy serwisu czy kalibracji lub w pobli u otwartego pojemnika ze Ÿród³em.

16 Czêœæ 3, rozdzia³ 4, podrozdzia³ 1, str Monitorowanie nara enia ZASADY OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Ka dy taki przypadek nale y zg³osiæ Inspektorowi Ochrony Radiologicznej, podaj¹c w miarê mo liwoœci datê przypadkowego napromienienia dawkomierza. Taka informacja pomo e we w³aœciwej ocenie nara enia i dawek z danego okresu odczytu. mierzone wielkoœci kontrola dawek indywidualnych sprzêt dozymetryczny wzorcowanie W kontroli œrodowiska pracy przy pomocy odpowiednich przyrz¹dów mierzy siê wartoœci: 1) kermy w powietrzu Ka [mgy]; 2) przestrzennego równowa nika dawki H*(10) [msv]. W kontroli dawek indywidualnych wyznacza siê tzw. indywidualny równowa nik dawki na g³êbokoœci d, który przybli a rzeczywiste dawki na narz¹dy: 1) dla promieniowania bardziej przenikliwego d = 10 mm, Hp (10) indywidualny równowa nik dawki g³êbokiej [msv]; 2) dla promieniowania mniej przenikliwego d = 0,07 mm, Hp (0,07) indywidualny równowa nik dawki na skórê [msv]. Wymagania dotycz¹ce sprzêtu pomiarowego s³u ¹cego do oceny nara enia przedstawione s¹ w rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie wymagañ dotycz¹cych sprzêtu dozymetrycznego. Podstawowym wymogiem, o którym nale y pamiêtaæ stosuj¹c sprzêt dozymetryczny do pomiarów w ochronie radiologicznej jest aktualnoœæ wzorcowania. Wzorcowanie przeprowadza siê nie rzadziej ni : 1) w przypadku sprzêtu dozymetrycznego nieposiadaj¹cego kontrolnego Ÿród³a promieniotwórczego raz na 12 miesiêcy; 2) w przypadku sprzêtu dozymetrycznego posiadaj¹cego kontrolne Ÿród³o promieniotwórcze raz na 24 miesi¹ce.

17 ORGANIZACJA OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 4, rozdzia³ 3, podrozdzia³ 1, str Ograniczanie nara enia personelu i pacjenta 4.3. OGRANICZANIE NARA ENIA PERSONELU I PACJENTA Stopniowanie nara enia pacjenta i personelu w medycznych zastosowaniach promieniowania jonizuj¹cego Nara enie na promieniowanie jonizuj¹ce we wspó³czesnej medycynie wystêpuje w nastêpuj¹cych dziedzinach: 1) diagnostyka rentgenowska, 2) radiologia zabiegowa, 3) radioterapia (teleradioterapia i brachyterapia), 4) medycyna nuklearna (diagnostyka i terapia z u yciem radiofarmaceutyków), 5) napromieniania preparatów krwi. W ostatnim przypadku mamy do czynienia z zastosowaniem laboratoryjnym, bez nara ania pacjenta; podczas eksploatacji radiatorów w szpitalnych bankach krwi i regionalnych centrach krwiodawstwa i krwiolecznictwa (patrz rozdzia³ 6.5) nara enie na bardzo niskim poziomie dotyczy wy³¹cznie personelu obs³uguj¹cego radiator. W obecnie stosowanych procedurach medycznych, z zastosowaniem promieniowania jonizuj¹cego, stopniowanie nara enia pacjenta mo na przedstawiæ nastêpuj¹co: 1) radioterapia, 2) medycyna nuklearna, 3) radiologia zabiegowa, 4) diagnostyka rentgenowska. stopniowanie nara enia pacjenta

18 Czêœæ 4, rozdzia³ 3, podrozdzia³ 1, str Ograniczanie nara enia personelu i pacjenta ORGANIZACJA OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Kolejnoœæ drugiego i trzeciego miejsca uwzglêdnia raczej œredni¹ dawkê dla pacjenta, a nie najwiêksze dawki, które w tej dziedzinie zastosowañ mog¹ byæ rejestrowane. Terapeutyczne zastosowania radiofarmaceutyków mog¹ byæ bardzo obci¹ aj¹ce, szczególnie leczenie jodem I 131, natomiast zastosowania diagnostyczne wi¹ ¹ siê ze znacznie mniejsz¹ dawk¹ i ich liczba jest bez porównania wiêksza, ni dzia³añ terapeutycznych. Niektórzy specjaliœci w³¹czaj¹ leczenie preparatami radioaktywnego jodu do radioterapii. W radiologii zabiegowej istnieje wiele procedur zwi¹zanych z d³ugotrwa³ym dzia³aniem na skopii i dawka skuteczna dla pacjenta mo e byæ nawet wiêksza ni w przypadku terapii jodowej. Równie w diagnostyce rentgenowskiej s¹ badania, w których dawka skuteczna dla pacjenta przekracza 10 msv. Jest to na przyk³ad wlew doodbytniczy lub badanie z zastosowaniem tomografii komputerowej, szczególnie w obszarze miednicy. Liczba tych badañ jest jednak zdecydowanie mniejsza ni liczba zdjêæ stomatologicznych i standardowych zdjêæ klatki piersiowej, zatem œrednia dawka skuteczna dla pacjenta jest mniejsza, ni w radiologii zabiegowej lub nuklearnej. stopniowanie nara enia personelu Stopniowanie nara enia personelu w aspekcie dawki skutecznej ma inn¹ kolejnoœæ i przedstawia siê nastêpuj¹co: 1) radiologia zabiegowa, 2) medycyna nuklearna, 3) radioterapia,

19 ORGANIZACJA OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Czêœæ 4, rozdzia³ 3, podrozdzia³ 1, str Ograniczanie nara enia personelu i pacjenta 4) diagnostyka rentgenowska, 5) napromienianie preparatów krwi. Tu równie mo na by dyskutowaæ kolejnoœæ w aspekcie okreœlonych zabiegów lub okreœlonych oœrodków stosuj¹cych promieniowanie jonizuj¹ce w celach medycznych; stopniowanie przedstawione powy ej dotyczy œredniej dawki dla personelu dla wszystkich badañ danego rodzaju. Organizacja pracy w jednostkach s³u by zdrowia, stosuj¹cych promieniowanie w celach medycznych powinna mieæ na celu ograniczenie dawek zarówno dla personelu, jak i dla pacjenta bez umniejszenia informacji diagnostycznej czy wyniku leczenia z zastosowaniem promieniowania. W ka dym przypadku pracy w nara eniu na czynniki potencjalnie szkodliwe dla cz³owieka okreœla siê stê enia, natê enia czy te dawki graniczne tego czynnika fizycznego czy chemicznego. Tak jest równie w przypadku pracy w nara eniu na promieniowanie jonizuj¹ce. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizuj¹cego (Dz. U Nr 20, poz. 168) okreœla takie wartoœci nie tylko dla osób pracuj¹cych w nara eniu, ale równie dla ogó³u ludnoœci. Jest to kolejna nowelizacja tego rozporz¹dzenia jego zapisy wdra aj¹ postanowienia dyrektywy 96/ 29/Euratom z dnia 13 maja 1996 r. w sprawie podstawowych norm bezpieczeñstwa dotycz¹cych ochrony zdrowia przed promieniowaniem jonizuj¹cym pracowników i ogó³u ludnoœci. Polskie przepisy od dawna pod¹ a³y za œwiatowymi zaleceniami w tym

20 Czêœæ 4, rozdzia³ 3, podrozdzia³ 1, str Ograniczanie nara enia personelu i pacjenta ORGANIZACJA OCHRONY RADIOLOGICZNEJ zakresie, równie przed przyst¹pieniem Polski do Unii Europejskiej. Wartoœci dawek granicznych s¹ podstawowym elementem szkolenia dla osób pracuj¹cych w nara eniu na promieniowanie jonizuj¹ce, równie w pracowniach rentgenowskich; s¹ równie podstaw¹ do projektowania os³on w pracowniach oraz planowania badañ i zabiegów. Temat ten, w szczególnoœci w kontekœcie problemu szkodliwoœci ma³ych dawek promieniowania, jest gor¹co dyskutowany zarówno wœród fachowców, jak i osób nieposiadaj¹cych g³êbokiej wiedzy w tym zakresie, ale zainteresowanych potencjalnym zagro eniem, choæby z tytu³u pracy w nara eniu. Polska ustawa Prawo atomowe zosta³a znowelizowana po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej; nowelizacja zawiera³a zapisy lub delegacje wymagane dyrektyw¹ 97/43 EEC, w szczególnoœci w zakresie ochrony radiologicznej pacjenta. W œlad za nowelizacj¹ ustawy zosta³y wydane odpowiednie akty wykonawcze. Podstawowym aktem wykonawczym realizuj¹cym delegacje w tym zakresie dla Ministra Zdrowia jest rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 25 sierpnia 2005 r w sprawie warunków bezpiecznego stosowania promieniowania jonizuj¹cego dla wszystkich rodzajów ekspozycji medycznych (Dz. U Nr 194, poz. 1625) patrz podrozdzia³ Zgodnie z wymogami dyrektywy, zosta³y w nim okreœlone wymagania i szczegó³owe zasady realizacji systemu zarz¹dzania jakoœci¹ dla jednostki, maj¹ce na celu ochronê radiologiczn¹ personelu i pacjenta.

21 POMIESZCZENIA I SPRZÊT MEDYCZNY Czêœæ 5, rozdzia³ 1, podrozdzia³ 1.6, str Wymagania dotycz¹ce pomieszczeñ Os³ony przed promieniowaniem Wszystkie istniej¹ce lub projektowane œciany i stropy gabinetu rtg wymagaj¹ obliczenia gruboœci os³on celem stwierdzenia czy stanowi¹ one wystarczaj¹c¹ os³onê przed promieniowaniem dla osób znajduj¹cych siê w s¹siedztwie. Obliczeñ nale y dokonaæ w oparciu o postanowienia normy (PN 86/J Materia³y i sprzêt ochronny przed promieniowaniem X i gamma. Obliczenia os³on sta- ³ych) uwzglêdniaj¹c przeznaczenie s¹siednich pomieszczeñ, przyjmuj¹c odpowiednie dla nich dawki graniczne (zgodnie z obowi¹zuj¹cymi rozporz¹dzeniami: Ministra Zdrowia z dnia 21 sierpnia 2006 r. w sprawie szczegó³owych warunków bezpiecznej pracy z urz¹dzeniami radiologicznymi Dz.U. Nr 180, poz oraz Rady Ministrów z dnia 18 sierpnia 2005 r. w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizuj¹cego Dz.U. Nr 25, poz. 168), z uwzglêdnieniem dodatkowych wspó³czynników podanych w cytowanej normie (zob. te ) os³ony Przy doborze os³on nale y uwzglêdniæ ograniczenia dawek indywidualnych (limit u ytkowy dawki) dla zapewnienia optymalizacji, co by³o powszechnie znane jako zasada ALARA (As Low As Reasonable Achievable tak nisko jak rozs¹dnie osi¹galne).

22 Czêœæ 5, rozdzia³ 1, podrozdzia³ 1.6, str Wymagania dotycz¹ce pomieszczeñ POMIESZCZENIA I SPRZÊT MEDYCZNY Z regu³y betonowe stropy i œciany wylewane, a tak e œciany z ceg³y pe³nej o gruboœci 24 cm, a czêsto i 12 cm stanowi¹ wystarczaj¹ce zabezpieczenie. tynk barytowy Jako os³ony uzupe³niaj¹ce stosuje siê tynk barytowy (obecnie coraz rzadziej stosowany z uwagi na doœæ uci¹ liw¹ technologiê), blachê o³owian¹, blachê stalow¹ (zw³aszcza w gabinetach stomatologicznych) i szk³o o³owiowe dla okienek obserwacyjnych. Dla uzyskania odpowiedniego tynku barytowego zaleca siê stosowanie ni ej podanej, wypróbowanej receptury. Wyprawa barytowa /baryt wed³ug PN-83/C / o œredniej gêstoœci 3.0 g/cm 3 i o nastêpuj¹cym sk³adzie wagowym: 1) piasek barytowy o œrednicy do 5 mm i m¹czka 4 cz. 2) cement portlandzki marki 35 (PN-80/B ) 1 cz. 3) woda w zale noœci od wilgotnoœci barytu 0,9 cz. Dla cienkich warstw grys mo e byæ zast¹piony mieliwem. Dla uzyskania 1 m 3 wyprawy barytowej nale y u yæ: kruszywo barytowe 2200 kg cement 550 kg woda 500 kg Dla tynku barytowego, nale y stosowaæ ni ej podan¹ technologiê uk³adania. Po usuniêciu ewentualnego zwyk³ego tynku, œcianê nale y dok³adnie oczyœciæ i zmyæ, a przed uk³adaniem tynku barytowego obficie zwil yæ.

23 POMIESZCZENIA I SPRZÊT MEDYCZNY Czêœæ 5, rozdzia³ 1, podrozdzia³ 1.6, str Wymagania dotycz¹ce pomieszczeñ Tynk barytowy nale y ci¹gle mieszaæ w betoniarce, aby nie dopuœciæ do opadania barytu. Tynk barytowy nale y uk³adaæ warstwami, przy czym ka d¹ z nich o gruboœci 5 mm nale y uk³adaæ po zwi¹zaniu, lecz przed wyschniêciem poprzedniej warstwy. Pierwsz¹ warstwê nale y silnie narzucaæ prostopadle do œciany aby zape³niæ szpary pomiêdzy ceg³ami. Pod sufitem dla lepszej przyczepnoœci nale y rozpi¹æ gêsto mocowan¹ siatkê np. Rabitz'a. Przez pierwsze 10 dni u³o on¹ warstwê nale y skrapiaæ wod¹, aby nie dopuœciæ do powstawania pêkniêæ tworz¹cych siê przy zbyt szybkim wysychaniu. Temperatura otoczenia do czasu stê enia powinna byæ utrzymana w granicach o C. W przypadku powstawania pêkniêæ w miejscu tym nale y na ca³ej gruboœci wyprawê skuæ i u³o yæ now¹. Obecnie zamiast barytu stosuje siê coraz chêtniej blachê o³owian¹ wprasowan¹ pomiêdzy dwie laminowane jednostronnie p³yty wiórowe lub te p³yty kartonowo gipsowe. P³yty takie mog¹ stanowiæ samodzieln¹ konstrukcjê i s¹ czyste w monta u, co jest istotne przy pracach remontowych w istniej¹cych budynkach. Analogiczne p³yty uk³ada siê pod stropem. Jeœli strop górny dodatkowych os³on nie wymaga, wówczas os³ony na œcianach nie musz¹ siêgaæ do wysokoœci ponad 2,0 m. Natomiast w pod³odze uk³ada siê blachê o³owian¹ na g³adkiej wylewce, nastêpnie zabezpiecza siê przed uszkodzeniem dodatkow¹ warstw¹ np. wylewki i uk³ada wyk³adzinê pod³ogow¹.