Biblioteka zakonna OO Dominikanów w Tarnobrzegu

Transkrypt

1 Lucyna Łysiak Kosowska Biblioteka zakonna OO Dominikanów w Tarnobrzegu Wiadomości ogólne. Termin biblioteka pochodzi od słów greckich: biblion - książka i theke - składnica. Ma ono kilka zbliżonych, ale różnych znaczeń: zbiór książek, pomieszczenie do przechowywania książek, szafa na książki, instytucja, której zadaniem jest gromadzenie i udostępnianie książek, budynek mieszczący taką instytucje 1. W Polsce prekursorami rozwoju tej dziedziny nauki byli ludzie duchowni. Już w XI w. istniały biblioteki kapitulne w Gnieźnie, Płocku, Krakowie i Poznaniu. Duże zasługi przy gromadzeniu książek mają zakony benedyktynów i cystersów. Klasztory benedyktyńskie w Lubiniu, na Łysej Górze (św. Krzyż) i w Sieciechowie oraz Cystersów w Paradyżu, Sulejowie, Mogile, Oliwie, Pelplinie i innych słynęły z bogatych księgozbiorów i dobrze zorganizowanych scriptoriów, w których z benedyktyńską cierpliwością i wytrwałością przepisywano cenne dzieła 2. Również i inne zakony mogły się w wieku XIII i XIV pochlubić zbiorami bibliotecznymi, a przede wszystkim franciszkanie w Krakowie i Toruniu oraz dominikanie 3 we Wrocławiu i Lublinie 4. Nieliczne księgozbiory prywatne były własnością albo duchownych ( szczególnie tych, którzy wyjeżdżali na studia za granicę), albo rodzin królewskich i książęcych. Bogatą bibliotekę miała królowa Jadwiga, tym cenniejszą, że zawierała podobno liczne rękopisy polskie, król Zygmunt I a w szczególności Zygmunt August, którego biblioteka należała do najbogatszych bibliotek monarszych w ówczesnej Europie 5. Intensywny wzrost bibliotek przypada równolegle do wzrostu liczby wszystkich konwentów w I Rzeczypospolitej pod koniec XVI w. trwający z małymi przerwami, aż do pierwszego rozbioru. Dla Kościoła katolickiego, był to okres wzmożonej działalności misyjnej, mającej głównie na celu, zwiększenie wpływów chrześcijaństwa na terenach objętych ruchem reformacyjnym. W szerzeniu się kontrreformacji dominującą rolę odgrywały zrzeszenia męskie, a 1 Celestyn Kwiecień, Od papirusu do bibliobusu.- Katowice: 1960, s ibidem, s Dominikanie, to Zakon Kaznodziejski (łac. Ordo Fratrum Praedicatorum), którego założycielem był św.dominik Guzman ( ), i od jego to imienia pochodzi nazwa zrzeszenia. Najsłynniejszym członkiem zakonu był filozof św.tomasz z Akwinu. Chociaż jako zakon żebrzący przestrzegali ubóstwa indywidualnego, stali się wkrótce jednym z najbogatszych zakonów również na ziemiach polskich. Pierwszy klasztor oo dominikanów powstał w Krakowie w 1223 r. - Władysław Kopaliński Słownik mitów i tradycji kultury.- Warszawa:1988, s C. Kwiecień, op. cit. s ibidem, s. 212

2 wśród nich dominikanie 6 Również ważnym czynnikiem wzrostu zakonów w Polsce było poparcie najbogatszej warstwy społeczeństwa czyli magnatów i bogatej szlachty, fundującej i otaczającej opieką nowo powstałe konwenty. Taką genezę powstania posiada także zrzeszenie OO Dominikanów w Tarnobrzegu, gdzie 26 czerwca 1676 r. w Sądzie Grodzkim w Wiślicy Jan Stanisław Amor Tarnowski wraz z małżonką Zofią Barbarą z Dąbrowicy, wyraźnie określili cel swojej fundacji: aby naprzód za Najjaśniejszego Jana III Króla naszego i za będące w opresjach Państwo Polskie Najwyższy Majestat błagali, aby zgoda między obywatelami zakwitła, aby okrutni nieprzyjaciele i barbarzyńcy Turcy z dala od granic byli powstrzymywani 7. Nowo powstałe klasztory miały ściśle wyznaczone cele i zadania. Życie zakonne określały reguły i konstytucje, które z kolei charakteryzowały wszystkie formy działalności duszpasterskiej. Do fundamentalnych działań wszystkich prawie zakonów należało administrowanie sakramentami świętymi, w tym słuchanie spowiedzi, pisanie i głoszenie kazań oraz prowadzenie misji ludowych. Polegały one na zakładaniu szkółek przyklasztornych, działalności kulturalno-religijnej działalności duszpasterskiej także wśród chorych i więźniów 8. Wszystkie natomiast reguły i konstytucje - w różnych formach - nakazywały lectio librorum, co z kolei zobowiązywało konwenty do tworzenia księgozbiorów. Dlatego też mnożące się klasztory miały w swym uposażeniu pokaźne biblioteki. Czytanie ksiąg należało do konstytucyjnych obowiązków zakonników, co stanowiło podstawę pracy umysłowej i doskonalenia duchowego mnichów, bowiem wg Reguły św. Pachomiusza i św. Bazylego Wielkiego uprawianie nauk, czytanie i powtarzanie Pisma św. są podstawą medytacji zakonnej 9. Księgi służyły także jako środek wymierzania kary za nieprzestrzeganie regulaminu w danym konwencie. Dlatego też karcer i biblioteka często ze sobą sąsiadowały. Na lekturze i modlitwie opierały się kanonickie devotio moderna. Czytanie ksiąg wyprzedzało takie zajęcia, jak: pisanie kazań, prace naukową i pisarską zakonników oraz ich zajęcia manualne 10.U Dominikanów, posługujących się regułą św. Augustyna, książki były środkiem realizacji konkretnych celów i należało ich żądać w placówkach zakonnych, każdego dnia o naznaczonej godzinie 11. Gromadzenie księgozbiorów w zakonach miało zróżnicowany charakter. W XVII wieku mimo niesprzyjających warunków politycznych i gospodarczych, biblioteki zakonne gromadziły najwięcej druków o znacznej wartości treściowej i materialnej. Duży wpływ na gromadzenie zbiorów miały, wcześniej wspomniane fundacje, legaty, darowizny magnackie i szlacheckie oraz ludzie 6 Maria Pidłypczak-Majerowicz, Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej XVII-XVIII w.- Wrocław 1996, s Dwa symbole Tarnobrzega, [opr] Tadeusz Zych, Tarnobrzeg 2004, s M. Pidłypczak-Majerowicz., s M. Pidłypczak-Majerowa, s ibidem 11 ibidem

3 kierujący poszczególnymi placówkami. Ustawy zakonne (Rato studiorum) nakazywały należyte urządzanie bibliotek, zgromadzenie odpowiedniego księgozbioru, prowadzenie katalogów, dokumentacje finansowe, utrzymywanie kontaktów z bibliopolami 12, a także wymianę zbędnych pozycji z innymi zakonami lub osobami prywatnymi 13. Przepisy biblioteczne zawarte w konstytucjach zakonnych uzupełniane były także rozporządzeniami generałów, prowincjałów i wizytatorów. Nie podlegały zbyt częstym zmianom. Zwykle były rozbudowywane, stosownie do potrzeb i okoliczności 14. Utworzenie i pomnażanie biblioteki było przypisane przełożonym zakonów, prowincji i klasztorów. Biblioteka miała być najważniejszą placówka, zwłaszcza w klasztorach prowadzących szkoły i studia zakonne. Dzielono je na księgozbiory ogólne i specjalistyczne. Biblioteki ogólne określane były zwykle jako bibliotheca magna (biblioteka wielka), bibliotheca collegii (Biblioteka szkolna), bibliotheca communis (biblioteka wspólna), bibliotheca conventi (biblioteka konwentu), bibliotheca residentiae (biblioteka rezydencka).księgozbiory specjalistyczne, wydzielane z zasadniczego księgozbioru bądź gromadzone oddzielnie, nazywane były odpowiednio do miejsca, w którym były przechowywane, tj. libri chorales (księgi chóralneśpiewniki), libri prohibiti (księgi zakazane), bibliotheca praefecti ( biblioteka prefekta) libri pro cella preadicatoris (książki na wynos do celi zakonników czyli do wypożyczenia) 15. Przepis o bibliotekach (Bibliothecae) zakładał, że każda biblioteka klasztorna miała być szczególną pomocą dla uczonych i światłych zakonników. Przewidywał także specjalne nakłady finansowe na zakup ksiąg oraz dobór właściwych zakonników na bibliotekarzy. Zasady biblioteczne w ustawach-konstytucjach opartych na regułach św. Augustyna, św. Benedykta i św. Franciszka (a więc w opactwach OO. Dominikanów) były mniej rozbudowane. Ich redakcja zwykle bardzo ogólnikowa, w kilku zaledwie punktach zawierała najistotniejsze treści dotyczące gromadzenia, opracowania, przechowywania i udostępniania ksiąg. Wszystkie miały zachodnie wzorce, na terenie Rzeczypospolitej były stopniowo rozszerzane i dostosowywane do potrzeb klasztoru 16. Podstawę takiego zbioru stanowiły księgi religijne z zakresu teologii, filozofii, retoryki, a jeśli klasztor prowadził szkołę, to całość zbioru uzupełniały podręczniki. Na czele biblioteki stał prefekt (niekiedy byli to wybitni ludzie), którego zadaniem była ochrona uczniów przed niepożądanymi lekturami. Pełnił on zatem funkcje także cenzora, co umożliwiało mu dostęp do różnych publikacji, zarówno religijnych jak 12 dawniej księgarz obwoźny 13 Maria Barbara Topolska, Czytelnik i książka w Wielkim księstwie Litewskim w dobie Renesansu i Baroku, Wrocław 1985, s M.Pidłypczak-Majerowa, s ibidem, s ibidem, s. 54

4 i świeckich. Bibliotheca communis czyli wspólna biblioteka dla całego zgromadzenia zajmowała centralne miejsce 17. Większe i mniejsze księgozbiory posiadali także duchowni świeccy i zakonni (np. prefekci), a które po swojej śmierci, przekazywali najczęściej konwentowi. Według Edwarda Różyckiego najwytrawniejsi miłośnicy ksiąg w epoce humanizmu, wywodzili się nie spośród ludzi świeckich, ale spośród duchowieństwa 18.Podstawowym wyposażeniem osób duchownych był zbiór wydawnictw służący do odprawiania obrzędów, modlitw i wcielanie w życie uchwał władz zwierzchnich (np. uchwały synodalne). Przykład tak urządzonej biblioteczki przeora konwentu dzikowskiego Franciszka Gibczyńskiego znajdziemy w dalszej części niniejszego artykułu, podczas opisywania Inwentarza z roku Biblioteki zakonne dzieliły losy swoich macierzystych instytucji - zakonów i ich placówek. Rozpraszanie i niszczenie księgozbiorów zakonnych w XVII XIX w. odbywało się etapami, pod wpływem różnych czynników. Można wyróżnić dwa główne etapy chronologiczne, tj. wieki XVII-XVIII oraz wiek XIX. W pierwszym etapie o rozpraszaniu i niszczeniu księgozbiorów klasztornych decydowały następujące czynniki: 1.klęski żywiołowe, głównie pożary, dotykające placówki zakonne; 2.wojny trwające w Rzeczypospolitej od połowy XVII w. i związane z nimi grabieże, przemieszczenia i niszczenia bibliotek; 3.wypożyczenia ksiąg poza obręb klasztorów, niedbalstwo i niesumienność bibliotekarzy zakonnych oraz niedopatrzenia przełożonych; 4.pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. i jego wpływ na losy części bibliotek zakonnych 19. Drugi etap objął rozpraszanie, przemieszczanie i niszczenie księgozbiorów zakonnych po utracie niepodległości przez Rzeczpospolitą i trwał przez cały wiek XIX. Procesy kasacyjne poszczególnych placówek zakonnych przebiegały w zaborach austriackich, rosyjskim i niemieckim odmiennie, miały różne podłoże, natężenie i skutki, także dla księgozbiorów zakonnych. Do lat dwudziestych XIX w. kasacje placówek zakonnych miały charakter ideologiczno-ekonomiczny, oświeceniowy, potem już tylko politycznoekonomiczny, antykościelny i antynarodowy, głównie w zaborze rosyjskim 20. Ofiarą agresywnej polityki zaborcy padł między innymi klasztor OO Dominikanów w Sandomierzu, a wraz z nim księgozbiór, chociaż część jego zasobów zdołano uratować. Zaś nie ucierpiał z tego powodu klasztor OO Dominikanów w Tarnobrzegu. Również niespokojne lata początku XIX w. nie przyniosły mu większych szkód. Dopiero w nocy z 5 na 6 czerwca 1862 r. w wyniku pożaru poważnie został uszkodzony kościół i budynki klasztorne 21.Na 17 ibidem, s Edward Różyczki, Książka polska i księgozbiory we Lwowie w epoce renesansu i baroku.- Wrocław:1994, s M. Pidłypczak-Majerowa, s ibidem, s opr. o. Dariusz Kantypowicz OP na podst. Tarnobrzeg. Kościół i klasztor dominikański, red J. Zub. Tarnobrzeg: 1996

5 temat księgozbioru, dokumenty mówią niewiele. Te, które pozostały, zawierają głównie spis woluminów. Trudno więc określić jaki był los całej biblioteki. W Rejestrach raczej nie zaznaczano ubytków. Być może, istniały lub istnieją jakieś dokumenty świadczące o likwidacji ksiąg, jednak autor niniejszego artykułu do nich nie dotarł. Jednym z ostatnich pism wskazujących na współpracę klasztoru tarnobrzeskiego w zakresie dziedziny bibliotekoznawstwa z Biblioteką i Archiwum OO Dominikanów w Krakowie, jest pismo z dnia 16 listopada 2000 r. potwierdzające przyjęcie starodruków z biblioteki tegoż konwentu do biblioteki Kolegium Filozoficzno-Teologicznego zakonu krakowskiego. Dokumenty biblioteczne w zbiorach archiwalnych Pierwszy dokument świadczący o działalności i zawartości biblioteki OO. Dominikanów w Tarnobrzegu pochodzi z roku 1756, liczy 26 stron. Składa się z pisma przewodniego Exskomunicatio. Lata Sententia oraz spisu ksiąg czyli Index librorum. Bibliotheca Conventi Dziviensis propriorum 22. Trudno określić, czy jest to pierwszy dokument spisany na tą okoliczność, niemniej jednak jest to najstarszy dokument, jaki zachował się w zbiorach Archiwum OO Dominikanów w Krakowie. Pismo przewodnie czyli Excomunicatio lata sententia jest to prawdopodobnie transumpt o czym świadczą następujące błędy: 1. błąd w Intitulacio Urbanus VIII nie Urbanus PP VIII; 2. Brak Inscriptio i brak Salutatio; 3. Brak roku w Datacio Podejrzana jest i zbytnio rozbudowana Clausulae derogativa, która znosi wszystkie inne, poprzednie dokumenty 24. Poza tym w piśmie mowa jest o trzech Regestrach, każdy z inną datą powstania, w rozpiętości czasowej od 1691 r. do 1703 r., w których to zawarty został Index Librorum. Dokument to rękopis, sporządzony przypuszczalnie przez jedną osobę, na co wskazuje jednakowy charakter pisma. Całość powstała prawdopodobnie na podstawie oryginałów, które nie zachowały się do chwili obecnej. Można również podejrzewać, że podczas przepisywania nastąpiła pomyłka w określeniu pontyfikatu, i tak zamiast imienia papieża Aleksandera VIII wpisano Urban VIII, co stanowi poważny błąd i trudność w określeniu celowości powstania dokumentu. Chodzi mianowicie o to, że za pontyfikatu Urbana VIII ( ) klasztor OO Dominikanów w Tarnobrzegu jeszcze nie istniał. A skoro nie istniał zakon, nie istniała również biblioteka zakonna. Biorąc pod uwagę fakt, że pierwszy spis ksiąg jest z datą a na ten właśnie okres przypada początek pontyfikatu papieża Aleksandra VIII - powstanie i cel tego pisma byłoby jak najbardziej uzasadnione. Konwent tarnobrzeski miał wówczas już ok.15 lat. Wstęp dokumentu ma charakter ostrzegawczy. Mówi o tym, że zostanie nałożona ekskomunika na każdego, kto będzie ten dokument próbował wynieść 22 Archiwum Dominikanów Kraków Zespół Tb 82 [dalej: ADK] 23 Paulus Rabikauskas, Diplopmatica pontificia.- Roma: 1998, s Paulus Rabikauskas, Diplomatica generalia.- Roma: 1998, s. 27

6 na zewnątrz lub go zniszczyć. Całość dotyczy zbioru ksiąg, które były niszczone lub też nie zwracane do biblioteki. Dokument wystawiony na prośbę Prokuratora Generalnego OO Dominikanów - Łukasza Kastellinasa, skarżącego się, iż z biblioteki zakonnej wynoszone są książki i zatrzymywane jako swoje. Ekskomunika dotyczy zarówno wynoszących książki, jak i pozwalających na ich wynoszenie, pod jakimkolwiek pozorem. Z powyższych treści wywnioskować można, że chęć zawłaszczenia sobie myśli intelektualnych, zawartych w publikacjach posiadały nie tylko osoby świeckie, ale i osoby noszące habit. Drugą ważną przyczyną nie stosowania się przez zakonników do regulaminów bibliotecznych, mogła być zwykła opieszałość, która następnie przechodziła w zapomnienie. Oprócz ekskomuniki zaciągano także karę pozbawienia głosu czynnego i biernego, a więc podejście do lekceważenia obowiązków było surowo karane, prawdopodobnie adekwatnie do wartości zaginionych dzieł. Użytkowanie księgozbiorów wywoływało bodaj najwięcej spornych sytuacji i to we wszystkich placówkach klasztornych. Egzekwowanie zakonnych przepisów nie było łatwe, a odstępstwa od nakazów i zakazów konstytucyjnych bardzo liczne. Świadczą o tym stosunkowo częste interwencje władz zakonnych na kapitułach konwentualnych, prowincjonalnych, a także generalnych 25. Rozbudowana klauzula derogativa znosiła wszystkie inne rozporządzenia zarówno stolicy apostolskiej, jak i zawarte w statutach i zwyczajach zakonnych. Dokument wystawiła Camera Apostolska 28 marca w trzecim roku Pontyfikatu Urbana VIII 26. Na podstawie kryteriów wewnętrznych, o których wyżej była mowa, można przypuszczać, że dokument jest nieautentyczny 27.Ciąg dalszy dokumentu to Index Librorum zawarty w trzech, Inwentarzach Konwentu dzikowskiego, powstałych w następujących latach: I. Pierwszy spis ksiąg powstał za wikariatu o. Wawrzyńca Święckiego. Zanotowany został w księdze, która posiadała oprawę zieloną, pergaminową. Oryginalny tytuł to: Regestr Percepty y Ekspensy w Konw: Dz.ab.Ad.1676 (?)-ad Annom Stante Vicariatu ( ) Laurentii Święcicki. II. Regestr Drugi Czyli Xsięga Percepty y Ekspensy w konw.dzik.ab Ad ad Ad Stante Prioratu ARP Athanasii Ciszkowicz. Księga w pergaminie żółtym III. Regestr Trzeci czyli Xsięga bez Początku Percepty y Exp.w Konw.dzik Za przełożeństwa Wawrzyńca Sadowskiego O.P. Jest to następny dowód na niesolidność kopiującego zakonnika. Została pomylona kolejność powstawania Inwentarzy. Na pozycji drugiej, jako Regestr drugi umieszczono Regestr trzeci z datami , natomiast w miejsce Regestru trzeciego zapisano Regestr drugi z datą: , a więc ostatni Inwentarz 25 Maria Pidłypczak-Majerowa, s Pontyfikat papieża Urbana VIII przypadał na lata , a więc byłaby to rok założenie klasztoru to rok 1676 a więc okres pontyfikatu papieża Innocentego XI ( ); Michał Gryczyński Poczet papieży [b.r.w.], s Paulus Rabikauskas Diplomatica generalia.- Roma: 1998, s

7 jaki zanotowano w tym dokumencie został umieszczony jako Inwentarz drugi. Świadczy to o lekceważeniu opisywanych dokumentów, pomijaniu kolejności ich powstawania lub też braku kompletnej dokumentacji w odpowiednim czasie. Wydaje się zatem, jakby daty dla skryba nie posiadały żadnego znaczenia. Prawidłowo powinno brzmieć: I.Regestr Percepty y Ekspensy w Konw: Dz.ab.Ad.1676 (?)-Ad Annom Stante Vicariatu ( ) Laurentii Święcicki. II. Regestr Drugi czyli Xsięga bez Początku Percepty y Exp.w Konw.dzik Za przełożeństwa Wawrzyńca Sadowskiego O.P. III. Regestr Trzeci czyli Xsięga Percepty y Ekspensy w konw. Dzik. ab Ad ad Ad Stante Prioratu ARP Athanasii Ciszkowicz. Księga w pergaminie żółtym. Pozostałe dokumenty, jakie świadczą o zawartości księgozbioru biblioteki OO Dominikanów w Tarnobrzegu, to także przede wszystkim Inwentarze Konwentu, gdzie oprócz spisu podstawowych danych dotyczących gospodarstwa zakonnego, umieszczone są spisy ksiąg, tudzież opis szafy z księgami w pokoju ojca przeora. Poza wcześniej wymienionym Exskomunicatio pochodzącym z roku 1756 (?) inne dokumenty to: 1) Inwentarz Kościoła i Klasztoru OO Dominikanów w Tarnobrzegu z lat ) Inwentarium z 1844 r. całość w języku niemieckim 3) Inwentarz Kościoła i Klasztoru OO Dominikanów w Dzikowi 1876 r ) Inwentarz Konwentu Dominikanów w Dzikowie rok ) Inwentarz Kościoła i Klasztoru OO Dominikanów w Dzikowie 1891 r. 31 6) Pismo potwierdzające odbiór starodruków oraz XIX wiecznych książek przekazanych do Biblioteki Kolegium Filozoficzno - Teologicznego OO Dominikanów w Krakowie przez Konwent Wniebowzięcia NMP w Tarnobrzegu z datą 16 listopada 2000 r. Księgozbiory: Index Librorum Bibliotheca Conventi Dzikoviensis propriorum 1691 Primo: Libri in Folio Spis ten zawiera 51 pozycji, niektóre liczą kilka woluminów. Są to przede wszystkim księgi religijne: komentarze biblijne, kazania, mowy pochwalne, dzieła na temat prawdziwości wiary, o poznaniu samego siebie, pamiętniki, zapiski, notatki w języku łacińskim i częściowo polskim (ok.17 egz.). Indeks 28 ADK-Zespół: Tb ADK-Zespół: Tb ADK-Zespół: Tb ADK-Zespół: Tb 87

8 rozpoczyna Biblia Polska X 32.Wuyka, następnie pod nr 2 znajduje się Atena aura Sancti Toma Aguinatis ED Złoty łańcuch dziejów św. Tomasza. Dalszy ciąg spisu tworzą komentarze biblijne np.: Commentarius Maldonati In Ewangelia Commentarig Jacobi de Valentia In Psalmom umieszczone w 10 pozycjach Kazania np.: Kazania X.Birkowskiego na Niedzielę y Święta 4 wol. Kazania X.Czaszyńskiego na Niedzielę. Kazania X. Wuyka Soc.J. na Niedzielę y Święta. Kazania X.Węgrzynowicza Niedzielne y Światalne 2 wol. i innych autorów: księży Rychłowskiego, Staropolskiego ( 2 egz.), Wolskiego, Rychłowskiego (2 wol.); Kazania niedzielne: Sermones Dominicales X. Kraszewskiego, Objawienie św. Brygidy: Revelationes S. Brigitta In. Pradic. Apocalipt. Kazania biało oprawne, pisane Dzieła z zakresu historii: Historia Justini Politica Historia polityczna Justyniana Historia Sallustii - Historia Salustiusza Inne prace naukowe takie jak: Żywoty Świętych Pańskich X. Skargi O prawdziwości wiary chrześcijańskiej - De Veritate Fidei Chrystiana Joan.Vivis Valentini O poznaniu samego siebie - Krzysztofa Warszawskiego Panegyres 4. In Libro Mowy pochwalne w 4 księgach. Secundo: Libri in Quarto Concordantia Bibliorum Lista zawiera 101 woluminów, spisanych w ok..20 pozycjach, w tym ok.14 egzemplarzy to publikacje w języku polskim. Całość rozpoczyna zbiór teologii Summa Theologica. Veritlis Raynerii de Pasis O.P. Kolejne tytuły to w większości kazania, min.: Kazania Świetalne X. Grabowskiego Bernardyna Kazania Pogrzebowe X. Olszewskiego 2 wol. Sermones Lomerii de Tempore Kazania o koronacji Obrazu Częstochowskiego N.M.P. Nauki chrześcijańskie z Xiąg Augustyna Żywot S. Oyca Dominika Następnie dzieła dogmatyczne: Tractatus de Sacramentis Opatovii Tractatus de lanitentia L. Mariani Costeni O.Min. Dzieła prawnicze: Decretalia Summoru Pontificu 32 X przy nazwisku (w wypadku cytowania oryginalnych treści dokumentu) oznacza ksiądz. We współczesnym języku zapis wyglądałby nastepująco: Biblia Polska ks. Wujka lub Kazania ks. Birkowskiego na niedziele i święta.

9 De Usuris Pactis. Zdarzają się także dzieła filozoficzne: Philosophica Axiomata Radliński Ostatnia część Spisu zamieszcza dzieła różne w języku polskim i łacińskim, z przewagą języka starożytnego np.: Aquila Polono - Benedictina de Statu Ep. Ordinis - Orzeł polskobenedyktyński, statut tegoż zgromadzenia Historia Monasterii Tynccen O.S.P. Benedicti Historia klasztoru w Tyńcu Regula S.Augustyna y Konstytt. Zak. Kazan.Polski. Reguła św. Augustyna i Konstytucje Zakonne Kaznodziejów Polskich. Apologia Vita Spiritualis Apologia życia duchownego Mocna Straż Korony Polskiej i Cuda NMP. Sokolskiej Ogród Panienki. Wiersze z Pisma S. o N. Maryi Pannie Inwentarz kończy Księga łacińsko-grecka o malarstwie starożytnych De Lictura Veterum Liber Latino Gracus - oraz dokumenty prawne dotyczące funkcjonowania klasztorów: Acta Capituli Generalis Roma A.D Acta Capituli Generalis O.P. Roma A.D Tertio Libri In Octavo. Spis ten zawiera 69 woluminów, dzieła różne, wszystkie w języku łacińskim, min: Bibliorum Latinorum Libri perfecti Biblia antiqua typo Gothico Catechismus Romana Homilia de Tempore Historia Galliarum Jacobi Thuani Dialectica Casarii Aristotelis Philosophia Quarto: Libri in Duodecimo W tym spisie zanotowano 32 woluminy w 28 pozycjach. Są to księgi o tematyce różnorodnej, wyłącznie w języku łacińskim, tylko jedna jest w języku polskim: Roku Niebieskiego Część Trzecia. Przeważają oczywiście dzieła z zakresu religii takie jak: Vita del.b.stanislao Kostka Praxis Cura Pastoralis Meditationes S. Aug., S. Ansel., S. Berd.- Medytacje św. Augustyna, św. Anzelma i św. Bernardyna Zawarta jest także tematyka historyczna: Historia ab Orgine Mundi Historia Romana i inne. Index Librorum w całości liczy 226 woluminów. Na podstawie wyżej wymienionego dokumentu, trudno określić czy księgi zawarte w tym Indeksie, to stan zaistniały w roku sporządzenia pisma a więc w 1756, czy jest to tylko przepisana ilość z poprzednich Regestrów, jak to zostało zaznaczone w Części I

10 Index Librorum czyli Primo Libri In Folio str Spis ksiąg jest niekompletny, zawiera tytuły, w większości brak autorów oraz dat wydania. Z powyższej analizy wynika, że bracia. Dominikanie z Tarnobrzegu, nie przykładali się zbytnio do dokładnego katalogowania dzieł, a bynajmniej nie robili tego w pierwszym stuleciu swojej działalności. Niemniej jednak znalazł się ktoś, kto wyrażał zatroskanie o los księgozbioru, a był nim Łukasza Kastellinas prokurator generalny klasztoru. Kolejne Spisy wykazują już dużo większą troskliwość. Poprawa ta następowała jednak sukcesywnie, przez kolejne lata. Jeden z ostatnich Inwentarzy, zakończony w okresie międzywojennych (prawdopodobnie ok r., na co wskazuje adnotacja wraz z datą wizytacji klasztornej w 1927 r., oraz data wydania jednej z książek 1920 r.), jest już usystematyzowany, podzielony na działy. Opis ksiąg zawiera niezbędne elementy przy katalogowaniu Następne Inwentarze wymagają równie dokładnej analizy, lecz w tym artykule skupimy się głównie na największym rejestrze zawartym w Inwentarzu z 1876 r. Wcześniej jednak chwilę uwagi należy poświęcić księdze z lat gdzie zawarty jest ciekawy szkic bibliothecae praefecti. Powstał na okoliczność śmierci przeora zakonu, a umieszczony został pod datą 27 lutego 1845 r. Strona tytułowa brzmi: Opisanie budynków ekonomicznych Klasztoru Dzikowskiego W. W. K. K. Dominikanów, tudzież pozostałych rzeczy i sprzętu, bydła i koni po śmierci ś.p. W. K. Franciszka Gibczyńskiego byłego Przeora tegoż Konwentu przy oddaniu nowemu następcy W. K. Alwaremu Węgleńskiemu Wikaremu Konwentu przez niżej podpisanego Prowincyiała tegoż Zgromadzenia roku Sprzęt w spiżarni klasztornej w poz. 110 umieszczona została następująca nota: W stancii 35 Przeorskiej znayduią się następuiące rzeczy iako to: Stolik jeden duży jadalny, drugi pomniejszy do pisania z galeryjką, a trzeci zaś malutki, koło łóżka, wszystkie na czarno malowane, z szufladkami drewnianemi szt. 3 i dalej w tymże dziale, poz. 111: Szafka na dwie części podzielona, na czarno malowana, którey gorsza część za szkłem służy na książki, a dolna na kredens 36. W górnej części zakonnik przechowywał swój mały księgozbiór, służący jako podstawę życia kontemplacyjnego. Przeor pozostawił po sobie 22 książki i jak zaznacza dokument zostały one wpisane do ogólnego zbioru biblioteki klasztornej 37. Taka forma przekazu w postaci spadku pośmiertnego była ogólnie znana i stosowana w instytucjach zakonnych. Księgozbiór duchownego to wyłącznie literatura religijna: biblia, kazania i nauki kościelne. Wymieńmy kilka z nich: Biblia Sacra latino polonica.- Stary i nowy Testament Nauki, homilie i materie kazań 33 ADK-Zespół:Tb 82, s ADK-Zespół Tb 11 Inwentarz kościoła i klasztoru OO Dominikanów w Tarnobrzegu z lat /Actorum Cono. spect. Nr w tym fragmencie została zachowana oryginalna pisownia, wg dokumentu 36 ibidem, s ibidem, s. 8

11 Święta kaznodziejskie X. Marczyńskiego Kazania Niedzielne X. Grubera Kazania Niedzielne X. Hoberkorna Wizerunek nieprawdy Aryańskiey Kazania Niedzielne X. Linowskiego Religia i Cnota Chrześcijańska Ubremanowicza (?) 38. Najbardziej okazały katalog biblioteki OO. Dominikanów w Tarnobrzegu znajduje się, jak już wcześniej wspomniano w Inwentarzu Kościoła i Klasztoru OO. Dominikanów w Dzikowie z roku Na 39 stronach księgi formatu zbliżonego do A3 zanotowano 1178 pozycji, plus księgi ściśle kościelne zapisane w 12 pozycjach. Trudno jednak określić, ile było w sumie woluminów, ponieważ brak na ten temat wiadomości. Chociaż zdarza się, że przy niektórych tytułach określono ilość egzemplarzy, zapisując to w nawiasie. Całość księgozbioru umieszczona jest w tabeli, zawierającej trzy kolumny z nagłówkami: Liczba porządkowa, Przedmiot i Adnotatio. Przedmiot czyli księgi zostały spisane wg określonych działów oznaczonych literami alfabetu kolejno od A do P. Znajdują się tam rękopisy, inkunabuły, manuskrypty oraz prace drukowane takie jak: biblie, kazania, homilie, mowy, objaśniania tekstu Pisma Świętego, materiały misjonarskie, historia kościoła, filozofia teologiczna, historia polityczna, książki o tematyce prawniczej, konstytucje zakonne, dzienniki, dyplomatyka, dzieła prawnicze, polemiczne, rozprawy, mowy obronne, dyrektywy, prawdy moralne, pisma, encyklopedie, słowniki, ogród różany poświęcony Najświętszej Marii Pannie oraz literatura świecka. Przedział czasowy od 1496 r. do 1920 r. 38 ibidem

12 fot. 1 Rękopis Excommunicatio z 1756 r.- Źródło: ADK-Zespół Tb 82 Odrębny dział stanowią Książki ściśle kościelne ujęte na samym początku rejestru. Już na wstępie penetracji Inwentarzy, można zauważyć, że stanowiły one cymelie biblioteczne. Zakonnicy przywiązywali większą uwagę, by staranniej opisać dzieło. Nic dziwnego, księgi te służyły do odprawiania liturgii, były w większości drogocenne, oprawiane w skórę z pozłacanymi ozdobami. Przyjrzyjmy się zatem dokładniej tabeli, w której je umieszczono. Już sama forma tabeli częściowo różni się od pozostałych. Nazwy pierwszej i drugiej kolumny pozostają bez zmian, natomiast w rubryce trzeciej miejsce Adnotatio zajmuje nagłówek Stan przedmiotu. Kolumna podzielona jest na trzy komórki określające stan używalności książki w czasie inwentaryzacji tj. dobry, średni i zły. Dzięki tej informacji możemy dowiedzieć się jaką kondycję

13 posiadała ta wyjątkowa część księgozbioru. Poza wymienionymi kolumnami, znajduje się jeszcze jedna, dość szeroka rubryka pod nazwą Uwagi. Jednak nie przedstawia ona większej wartości merytorycznej bowiem nic w niej nie zanotowano. Przystępując do badania dokumentu już na wstępie niestety dostrzegamy błędy techniczne. Okazuje się, że w rubryczce pierwszej pt. Liczba porządkowa parokrotnie dokonano pomyłki i tak: 1. wg prawidłowego zapisu powinno być pozycji 13 - jest 12, błąd wystąpił przy dwukrotnym wpisaniu tej samej poz. Nr 12; 2. dwie kolejne liczby porządkowe: 4 i 10 zostały wykreślone, nie wykreślono jednak ksiąg zapisanych pod tymi numerami. Trudno określić, czy korekty tej dokonano na bieżąco, czy też przypadkowo. Chociaż wymienione pomyłki nie stanowią w tekście większego znaczenia, jednak wskazują na niepotrzebny bałagan. Ogólnie w dziale tym zarejestrowano 15 woluminów. Wymieńmy kilka z nich: Mszał dominikański w safian czerwony oprawny 39, obydwie kompatury w ramę z srebrnej blachy objęte, na środku i na narożnikach z tejże blachy wytłoczone ozdoby z klamrami do zamykania szt. 1, stan dobry, Mszał dominikański w czerwoną skórę oprawny, wydanie z roku 1768 szt. 1, stan dobry, Mszalik dla podróżnych dominikański w czerwona skórę oprawny, potrzebuje nowej oprawy szt. 1, stan średni, Trzy mszały stare zużyte, dominikańskie - szt.1, stan zły, Compendium Ewangieliocum szt. 1, stan średni Rytuale Sacramentorum (1824 r. w Warszawie) w płótno oprawne szt. 1, stan średni, Thesaurus benedictionum (1744 r.). Książka do zapisywania w bractwo Skaplerza św. w papier oprawna Książka do zapisywania w bractwo Różańca św. w czerwony safian oprawna, wytłoczenia ozdobne złocone. Mszał, wydanie najnowsze przez teraźniejszego O. Yenerała Józefa Lazzara(?) w czerwoną skórę oprawny, ze złoconymi brzegami. Listę Ksiąg ściśle kościelnych zamyka podpis prowincjała zakonu O.P Franciszka Jarzębińskiego 40. Nazwisko to powtarza się kilkakrotnie w Rejestrze głównym, który będzie teraz przedmiotem naszej analizy. Wcześniej wspomniano, iż Rejestr ten zawiera działy oznaczone kolejnymi literami alfabetu. Posiadają one następujące tytuły: A. Conciones, Homiliae et Materiae praedicabiles B. Kazania, Homilie mowy i materie do nich C. Sacra, Scriptura i Exegesis D. Theologia dogmatica moralis et casuistica E. Tus universum constitutions F. Historia ecclesiastica, Patres et vitae. Sanctorum. G. Meditationes et Libri ascetici nec non libri de Passione J.Ch. H. Tractatus theologico, dogmatici et opera apologetico polemica. 39 pisownia wg dokumentu 40 ADK - Zespół: TB 85, s. 70

14 I. Politica et Historia prophana J. Philosophia K. Rosarium L. Constitutiones ac normae Regilarium M. Catechismi et Instructiones Sacerdotum N. Dictionaria O. Libri an nullum praesignatorum pertinentes et insufficientes ut P. Caput poement. Z powyższego spisu wynika, że tematyka jest już różnorodna. Oczywiście przeważa literatura religijna (homilie, kazania, objaśnienia tekstów Pisma Świętego itp.), ale są także rozdziały poświęcone filozofii, historii, zagadnieniom prawnym oraz poezji. Spis ksiąg sporządzany był przez dwie osoby, na co wskazuje różny charakter pisma. Obaj mnisi stosowali nieco odmienny sposób rejestru: mniej i bardziej staranny. Większą uwagę, na rzetelność opisu, zwracał zakonnik mający niewyraźny styl. Zamieszczał on notatki i stosował dodatkowe objaśnienia takie, jak: ilość egzemplarzy lub tomów, stan książki, brak stron tytułowych, kartek, co pozwoliło ukazać szerszy obraz zagadnienia. Praca braci klasztornych pozostaje anonimowa, bowiem nie posiada żadnych podpisów. Ogólnie rejestr posiada 1178 pozycji, natomiast samych woluminów było zapewne o wiele więcej. Należy przypuszczać, iż zbiór był dość pokaźny, o czym świadczą noty ujęte obok tytułów. Są tam liczby od kilku do kilkunastu egzemplarzy. Niestety, jak wyżej wspomniano, tylko jeden ze spisujących bibliotekarzy pozostawił takie informacje, dlatego też trudno określić, jaki był dokładny stan księgozbioru. Rejestr w księdze z 1876 r. jest staranniej wykonany, metryczka książki zawiera autora, tytuł i miejsce powstania, a więc najważniejsze dane. Najstarsze dzieła zanotowane są w rozdziale pierwszym A. Kazania, homilie.. Pochodzą z roku: 1496 jak np. Sermones discipuli 41, homilie z 1534 r., encyklopedie z 1555 r. oraz inne księgi z r.1630 mające wartość nie tylko merytoryczną ale historyczną. Na szczególna uwagę zasługują także miejsca wydania: Paryż, Praga, Rzym, Wenecja, Norymberga, Kolonia - słynne wówczas ośrodki krzewienia kultury czytelniczej. Późniejsze publikacje są już drukowane w Krakowie w roku 1748 Mowy pochwalne autorstwa Michała Siejkowskiego. Wszystkie działa są w języku łacińskim. Dział zawiera pozycje od 1 do 200. W Rozdziale drugim B spisane są księgi, w większości w języku polskim od poz. 200 do 296. Od nr 297 do 320 w języku łacińskim, zakres czasowy wydawnictw od roku 1645 do ADK-Tb 85, s.73/2

15 fot. 2 Fragment Inwentarza z 1876 r., gdzie zostały wpisane księgi pochodzące z drukarni w Sandomierzu Źródło: ADK-Zespół Tb 85 Jest to bogaty zbiór o tyle różniący się od poprzedniego rozdziału, że zawarte w nim dzieła są w większości pochodzenia rodzimego, zarówno autorsko, jak i wydawniczo. Wśród miast, w których zakupiono publikacje, są takie ośrodki wydawnicze jak: Kalisz, Kraków, Lublin, Lwów, Poznań, Toruń, Warszawa, Wilno. Jednak, na szczególną uwagę zasługują księgi z drukarni w Sandomierzu. Analizując taki dokument z prawdziwą przyjemnością odczytuje się dzieła powstałe na bliskich nam terenach. Zatem przytoczmy je w całości: - Kazania niedzielne Jędrzeja Marczyńskiego (?) S. J pt.: Słowo Boże, wydane w 1764 r., tegoż samego autora kazania świąteczne pt: Święta kaznodziejskie z 1752 roku i 1764 r.; - Franciszka Kowalickiego S.J., Katedra niedzielnego kaznodziei, 1725 r., - Franciszka Kowalickiego S.J., Sacrum(?) kaznodziei odświętnego, 1728 r.

16 - Bonawenturego Gelarowskiego S. J., Kazania niedzielne, 1738 r. 2 egz 42. Ciekawy zapis stanowi także poz.234: Stanisława Bielickiego S.J., Niedziele kaznodziejskie, Kalisz 1736 r. gdzie obok zaznaczono ilość egzemplarzy Spośród najstarszych woluminów wymienić należy: Jakuba Olszewskiego, Kazania pogrzebowe, wydane w Wilnie w 1645 r., oraz Rajmunda Czaszyńskiego 44, Dominikański obrót kazaniami niedzielnymi, wydane w Krakowie w 1664 r. Książki tych autorów i o podobnych tytułach widnieją w pierwszym spisie biblioteki. Istnieje więc prawdopodobieństwo, że były to te same egzemplarze 45. Inne prace to: Bpa Franciszka Kozielskiego, Kazania w Synagogach żydowskich, Lwów 1746 i Adama Nazarowskiego S. J. Sekret pobożności, Wilno 1723 r. Rozdział B zamyka publikacja poświęcona kaznodziejstwu i życiu duchownemu pt: Homiletyka t. I, II, VI,VII, VIII, Włocławek woluminów 46. Kolejne rozdziały charakteryzuje podobny zapis. Są tam dzieła przeważnie w języku łacińskim, jeśli zaś chodzi o miejsce i rok wydania, można zauważyć także rozpiętość zarówno czasową jak i geograficzną. Przy drukach, z nowszymi datami wydawniczymi, pojawiają się równocześnie nowe nazwy miejscowości gdzie je drukowano np. Tarnów czy Włocławek. W Rozdziale E na szczególna uwagę zasługuje praca Józefa Pelczara, Prawo małżeńskie katolickie, t. I, II, III, wydane w Krakowie w 1898 r. 47 W Rozdziale G księgi dotyczące ascezy Libri ascetici: - Encyklika Leona XIII o najważniejszych obowiązkach chrześcijan jako obywateli Kraków 1890 r. - Ustawy i zwyczaje III Zakonu św. O.Franciszka (dla świeckich tercjarzy), Kraków r. - Jana Wolskiego S. J., Dni wybranych sług boskich, Lwów r. - Nabożeństwa adoracji i N. Sakramentu, Warszawa r. - Ks. Feliks Cosel, Spowiedź jaką być winna i jak się do niej gotować, Kraków 1909 r Ks. A. Marciński, Droga do prawdziwego spokoju sumienia i doskonałości moralnej 49. W rozdziale I pod tytułem: Politica et Historia prophana pod nr. 850 widnieje kolejna księgą znajdująca się w pierwszym Spisie jest to: Historia monasterii Tynecenis, Crac Spośród innych, ciekawych zapisów wyróżnić można: - Defensę biskupstwa i Dyecezyi Kijowskiej, Lwów 1748 r. 42 ibidem, s.80/9 43 ADK-Tb 85s ibidem, s.79/8; 80/9 45 patrz:adk-tb 82 s.4 i 8 46 ADK-Tb s. 81/11 47 ADK-Zespół: TB 85, s. 22, poz ibidem s. 97/28 49 ibidem, s. 98/29 50 ibidem, s. 30

17 - Ks. Józefa Rozkosznego, Pamiątki Sandomierza, wydanie II, Warszawa 1908 r. (?) 51 - Jana Słomki z Dzikowa, Pamiętniki włościanina, Kraków 1912 r. Z zakresu filozofii - K Philosophia: - Opuscula varia teologia et philosophica, Bawaria (?) 1631 r. - T. Januszewski O. P. Suma philosophica-crac W Rozdziale - M Constitutiones etc. Akta Kapituły Generalnej Zakonu Dominikanów, Rzym z lat: 1756, 1862, 1868, 1891, 1895, 1907, 1910 i Ostatni Rozdział zawiera dzieła o różnej tematyce, również świeckiej z zakresu historii, literatury pięknej, popularnej, psychologii, geografii, roczniki, czasopisma, poradniki od poz do 1042 księgi łacińskie, zaś pozostałe czyli od 1043 do 1178 egzemplarze głównie w języku polskim, a są to m.in.: -Przegląd Polski rocznik Dwutygodnik katechetyczny Tarnów, 1898, 1899, 1900, Miesięcznik katechetyczny i Wychowawczy, Lwów 1911 r. -Przegląd Powszechny Kraków, marzec 1906 r. -Kronika Diecezji Przemyskiej, Przemyśl 1901 r. -Precz z ciemnotą brak autora, Lwów 1907 r. -Jaka jest nasza wada narodowa główna?, Warszawa 1905 r. -Geografia powszechna, astronomiczna i polityczna. Brak strony tytułowej nie pozwala określić metryki książki. -śp. Juliusz hr Tarnowski, Warszawa 1918 r. -Marta Norkowska, Przetwory owocowe bez cukru, Warszawa 1917 r. 54 -Antonina Romańska, Królewska niedola (powieść), Poznań 1916r. -Stanisław Tarnowski, Księżna Jadwiga z Zamoyskich Sapieżyna, Kraków 1890 r. -Stanisław Hańczyk, Jak badać inteligencję, Warszawa 1914 r. -Jan Tarnowski z Dzikowa, Kraków 1898 r. -Helena Mniszkówna, Trędowata, Poznań 1917 r. -Maria Zabójecka, Granica, Warszawa 1907 r. -Eliza Orzeszkowa, Na prowincji, Warszawa 1913 r. -Bolesław Prus, Placówka, Warszawa 1907 r. Księgozbiór zamykają publikacje księży: Balickiego, Jaworskiego, Borowskiego Antoniewicza, Kazimierskiego na temat kazań świątecznych, niedzielnych, liczące od kilku do kilkunastu tomów, wydane w XIX i XX wieku. Spis ksiąg sprawdził i podpisał prowincjał zakonu 13 lipca 1927 r. 55 Ostatnie pismo mówiące o przekazaniu starodruków z biblioteki OO. Dominikanów w Tarnobrzegu do Biblioteki Kolegium Filozoficzno - Teologicznego OO. Dominikanów w Krakowie jest bardzo ogólne, nie zawiera dokładnego opisu, wymienia tylko następujące pozycje: 51 ibidem, s ibidem, s ibidem, s. 99/32 54 ADK-Tb 85, s (104/75) 55 ibidem s. 39

18 Polonika wiek XVII wol. 6 Wiek XVIII wol. 50. Druki obce: Wiek XVI - wol. 13 Wiek XVII wol. 43 Wiek XVIII wol. 26 Wiek XIX wol. 49 Druki zdefektowane, niezidentyfikowane wol. 15 Ogółem druków 202 szt. Podpisał dyrektor biblioteki w Krakowie dr hab. Andrzej Potocki OP 56. Analizując księgozbiór biblioteki można wiele dowiedzieć się o jego właścicielu. Na podstawie zawartych tytułów, ilości egzemplarzy określamy charakter zbiorów, zaś stopień zużycia książki świadczy zarówno o częstotliwości wypożyczeń, jak i szacunku do dzieła. Omówiona powyżej biblioteka, to w większości zbiór ksiąg religijnych, bowiem powstała ona dla celów edukacyjnych zakonników. Zatem literatura w niej zawarta, określała tematycznie zadanie, jakie jej powierzono. Oczywiście z biegiem lat zmieniała swoje oblicze stosując się do wewnętrznych i zewnętrznych potrzeb użytkowników. Wprawdzie była to zawężona grupa społeczna, niemniej jednak użytkownicy ci, funkcjonowali w ogólnym środowisku społecznym, do którego musieli się przystosować, adoptując częściowo jego kulturę, a co zatem idzie i literaturę tematyczną. Dlatego też w początkowym okresie istnienia biblioteki mamy wyłącznie księgi z zakresu homiletyki, kazania, mowy itp. Jednak, na przestrzeni wieków, zbiór ten systematycznie powiększał się, zmieniając raczej w niewielkim stopniu swój charakter, ale wzbogacając się o publikacje z zakresu tematyki świeckiej. Początkowo były to książki dotyczące historii powszechnej, następnie opracowania z dziedziny geografii, aż po psychologię oraz literaturę piękną: Kraszewskiego, Orzeszkowej czy Sienkiewicza. Zbiory zostały powiększone również o zwykłe poradniki ogrodnicze, kalendarze, czasopisma, kroniki itp. Tak wzbogacona biblioteka stała się bardziej przyjazna i szerzej otwarta na problemy środowiska, zachowując równocześnie swój pierwotny charakter, któremu miała służyć. 56 kserokopia pisma- arch. pryw. autora